Réttur verkafólks til uppsagnarfrests frá störfum.
Hæstv. forseti. Ég tala fyrir þessu þingmáli sem allur þingflokkur Vinstri hreyfingarinnar – græns framboðs stendur að og fjallar um rétt verkafólks til uppsagnarfrests frá störfum og til launa vegna sjúkdóms- og slysaforfalla.
Þetta frumvarp er ekki mikið að vöxtum, það er aðeins þrjár greinar en þær lagagreinar taka til þeim mun stærri og mikilvægari réttinda. Frumvarpið var áður flutt á 131. löggjafarþingi og var þá einnig flutt af þingflokki Vinstri hreyfingarinnar – græns framboðs. Fyrsti flutningsmaður þess þá var hv. varaþm. Atli Gíslason sem vann þetta frumvarp og þá álitsgerð sem því fylgir. Í upphafi þeirrar álitsgerðar er vísað í grein sem hæstaréttarlögmaðurinn Guðmundur Ingvi Sigurðsson skrifaði í Tímarit lögfræðinga árið 1975 og bar hún heitið Uppsögn vinnusamninga. Í greininni segir hann meðal annars orðrétt, með leyfi forseta:
„Tilkynning um slit á vinnusamningi, uppsögn, getur haft í för með sér margvísleg óþægindi fyrir þann, sem fyrir verður, hvort sem það er vinnuveitandinn eða launþeginn. Það er auðvitað augljóst, hvaða ástæður valda reglum um uppsagnarfrest, sem sé þær að draga sem mest úr óþægindum og tjóni, sem kunna að leiða af fyrirvara lausri eða fyrirvara lítilli uppsögn. Fyrirvaralaus uppsögn getur valdið mikilli röskun í lífi launþegans, sem fyrir verður, svo að ekki sé talað um þá móðgun, sem getur falist í henni. Launþegar eru sjaldnast svo vel fjáðir, að þeir þoli að missa af þeim tekjum, sem stöðug vinna skapar. Það er því eðlilegt og sjálfsagt, að þeir eigi rétt á rúmum uppsagnarfresti, svo þeim gefist færi á að útvega sér atvinnu í tæka tíð. Það getur og verið mjög bagalegt fyrir vinnuveitanda, ef launþegi stekkur fyrirvaralaust úr vistinni, og því eðlilegt að uppsagnarfrestur sé gagnkvæmur.“
Þetta stendur í grein sem hæstaréttarlögmaðurinn Guðmundur Ingvi Sigurðsson ritaði um miðjan áttunda áratuginn, eins og að framan greinir, um rétt til uppsagnarfrests. Þessi réttur var lögfestur fjórum árum síðar, þ.e. með lögum nr. 19/1979, en umsaminn áður í mörgum kjarasamningum á vinnumarkaði.
Í núgildandi lögum er kveðið á um lengd uppsagnarfrests og að uppsagnir skuli vera skriflegar. Í sérlögum er að finna ákvæði sem takmarka rétt atvinnurekanda til uppsagna, svo sem þegar trúnaðarmenn eiga í hlut og launafólk í fæðingarorlofi. Einnig eru sérákvæði sem takmarka uppsagnarrétt, svo sem í jafnréttislögum, lögum um bann við uppsögnum vegna fjölskylduábyrgðar starfsmanna, lögum um réttarstöðu starfsmanna við aðilaskipti að fyrirtækjum, og í lögum um hópuppsagnir.
Almennt er ekki lögð sú skylda á atvinnurekendur og launafólk að tilgreina ástæður uppsagnar. Einber tilkynning um uppsögn nægir og atvinnurekandi getur leyst starfsmann þegar í stað undan starfsskyldum en ber eðlilega að greiða laun á uppsagnarfresti. Um það eru fjölmörg gömul sem ný dæmi. Uppsagnir, svo ekki sé talað um geðþóttauppsagnir, valda enn sem fyrr mikilli röskun í lífi launamanna. Þær eru særandi og álitshnekkir og til þess fallnar að meiða æru launafólks þegar ráðningarsamband hefur staðið lengi. Þær eru jafnframt til þess fallnar að torvelda möguleika þess sem sagt er upp að fá nýtt starf. Bak við órökstuddar uppsagnir geta búið og búa oft ástæður sem fela í sér mismunun, einnig samkvæmt jafnræðisreglu stjórnarskrárinnar um bann við mismunun vegna kynferðis, trúarbragða, skoðana, þjóðernisuppruna, kynþáttar, litarháttar, efnahags, ætternis og stöðu að öðru leyti. Alkunna er sú mismunun sem konur sæta í íslensku þjóðfélagi. Þær sæta órökstuddum uppsögnum vegna kynferðis síns auk þess að vera mismunað við ráðningar. Önnur staðreynd blasir einnig við. Hún er sú að það gerist æ algengara að miðaldra og eldra fólki með langan starfsaldur sé sagt upp og yngra starfsfólk ráðið í staðinn eða það heldur fremur störfum sínum. En leyndin, sú staðreynd að ekki þurfi að rökstyðja uppsagnir, útilokar einatt alla sönnun þess að þeim sem sagt er upp hafi verið mismunað eða að fyrrnefnd lög sem takmarka uppsagnir hafi verið brotin.
Reynslan virðist sú að harka og óbilgirni í samskiptum atvinnurekenda við starfsfólk færist í vöxt. Svo er að sjá að ný kynslóð auðmanna, sem hafa á undanförnum árum keypt eða yfirtekið hvert stórfyrirtækið af öðru beri meiri virðingu fyrir arði, a.m.k. margir hverjir, af fjármagni sínu og bankanna en fólkinu sem þar hefur verið ráðið til starfa. Það er til að mynda þyngra en tárum taki að horfa til þess að starfsfólki sé sagt upp fyrirvaralaust og gert að hirða persónuleg gögn sín og hypja sig af vinnustað samdægurs, oft undir eftirliti eins og um glæpamenn væri að ræða. Í því felast dylgjur um hæfni og eiginleika starfsmanns sem hann hefur lítil tök á að leiðrétta.
Við búum í lýðræðisþjóðfélagi þar sem heiðarleg gegnsæ samskipti atvinnurekanda og starfsfólks eiga að vera aðalsmerki. Það er engum ofraun að haga uppsögn með málefnalegum og rökstuddum hætti eins og lagt er til í þessu frumvarpi. Það er einfaldlega lagt til að komið sé fram við launafólk af virðingu.
Í greinargerð með frumvarpinu er vísað í samþykktir Alþjóðavinnumálastofnunarinnar ILO frá 1982 um uppsögn og ráðningarsamninga en þar er kveðið á um það að sú meginregla gildi að atvinnurekandi megi ekki segja starfsmanni upp, nema ákvörðunin sé byggð á atvikum er varða hæfni og háttsemi hans eða ástæðum sem varða atvinnureksturinn. Gerð er krafa um gildar ástæður, það sem á ensku kallast „valid reasons“. Í samþykktinni er að finna upptalningu á ástæðum sem aldrei geta talist gildar, svo sem mismunun í blóra við mannréttindaákvæði, stéttarfélagsaðild o.fl. Svipaðar reglur hafa verið teknar upp í alþjóðasáttmála, svo sem félagsmálasáttmála Evrópu, og ýmis ákvæði mannréttindasáttmála Evrópu eiga samhljóm í samþykktinni. Samþykkt ILO hefur ekki verið innleidd hér á landi og aðeins í fáum Evrópuríkjum. Í löggjöf flestra Evrópuríkja, meðal annars Norðurlanda, hafa engu að síður verið sett lög sem takmarka uppsagnarrétt atvinnurekanda. Þau hafa lögleitt skilyrði um það að gildar og málefnalegar ástæður verði að liggja til grundvallar ákvörðun um uppsögn. Þessi skilyrði hafa ekki raskað starfsskilyrðum og samkeppnisstöðu fyrirtækja í viðkomandi löndum Evrópu. Verður ekki annað ætlað en að íslensk fyrirtæki geti starfað, vaxið og dafnað við sömu skilyrði. Það er aðeins verið að fara fram á að uppsögn byggist á málefnalegum og gildum rökum. Uppsögn starfsmanns skiptir litlu sem engu fyrir afkomu fyrirtækis og kostnaður af rökstuddri og málefnalegri uppsögn er enginn eða hverfandi í hlutfalli við það fjártjón og miska sem starfsfólk má þola vegna ómálefnalegra uppsagna.
„Lífsafkoma hvers launamanns stendur og fellur með reglulegum vinnutekjum. Í þessu samhengi verður að taka fram að flestir atvinnurekendur gera sér grein fyrir því að ánægt starfsfólk, sem býr við starfsöryggi og góðan aðbúnað, er forsenda ábatasams reksturs. Í vel reknum fyrirtækjum eru uppsagnir rökstuddar og ekki gripið til þeirra nema önnur úrræði séu tæmd. Þegar fækka þarf starfsmönnum á samdráttarskeiði vel rekins fyrirtækis er því til dæmis mætt með því að ráða ekki í störf sem losna eða með því að útvega starfsmönnum vinnu hjá öðrum atvinnurekanda. Það eru fyrst og fremst forsvarsmenn illa rekinna fyrirtækja sem koma ekki fram við starfsfólk af virðingu og sjálfsagðri kurteisi þegar grípa þarf til uppsagna. Þeir gera sér ekki grein fyrir þeirri auðlegð sem felst í ánægðu og reyndu starfsfólki. Það má því færa gild rök fyrir því að það komi atvinnurekendum til góða, ekki síst þegar til lengri tíma er litið, að frumvarp þetta nái fram að ganga.“
Í þessu samhengi má minna á þau átök sem urðu þegar ríkisstjórnin viðraði hugmyndir um það á sínum tíma að hinn opinberi atvinnurekandi skyldi ekki lengur skyldaður til að áminna starfsmann sem til stæði að reka og gefa honum kost á því að bæta ráð sitt eða koma í veg fyrir misskilning sem kynni að valda því að viðkomandi væri sagt upp störfum. Þetta var sem betur fer dregið til baka og ég vil minna á að það eru einvörðungu þeir stjórnendur í stofnunum sem eru ekki starfi sínu vaxnir sem mundu grípa til slíkra vinnubragða, aðrir mundu hafa dug í sér til að ganga til starfsmannsins og segja honum að til standi að segja honum upp störfum og af hvaða ástæðum og ef það væri eitthvað við starfsmanninn að sakast að gefa honum þá tækifæri til þess að bæta ráð sitt. Það gerir hinn dugmikli og trausti verkstjóri á vinnustað. Sá sem ekki axlar ábyrgð sína eða er ekki vandanum vaxinn grípur til þess að segja upp í skjóli leyndar og vísar starfsmanninum iðulega út af vinnustaðnum á þann hátt sem hér var rakið að framan.
„Fjölmargir dómar hafa gengið þar sem launafólki hafa verið játaðar skaðabætur vegna ólögmætra uppsagna. Dómstólar hafa hins vegar verið afar tregir til að dæma þeim miskabætur sem misgert hefur verið við, jafnvel í þeim tilvikum þar sem unnt hefur verið að sýna fram á dómgreindarleysi, hörku og óbilgirni atvinnurekanda. Hafa dómstólar vísað til þess að lagaheimild skorti. Reyndar er fyrir hendi nýlegt dæmi um miskabætur greiddar opinberum starfsmanni í hárri stöðu á grundvelli 26. gr. skaðabótalaga, nr. 50/1993. Er full ástæða til að lögleiða ótvíræða heimild til að greiða almennu launafólki miskabætur og einnig í tilvikum þegar 26. gr. laga nr. 50/1993 á ekki við, eins og nánar er rökstutt í skýringum með greininni,“ — og er þar vísað til frumvarpsins og greinargerðar sem því fylgir. — „Sérregla um miskabætur vegna órökstuddra og eða málefnalegra uppsagna almenns launafólks hefur auk þess rík varnaðaráhrif.“ Það hefur sem sagt rík varnaðaráhrif að hafa slíka klásúlu í lögunum þar sem kveðið er á um miskabætur.
„Síðustu 10–15 árin hafa verið ár einkavæðingar og frelsis í viðskiptum. Þjóðfélagsgerð okkar hefur tekið stórstígum breytingum. Því miður er það svo að auknu frelsi hefur að bestu manna yfirsýn ekki fylgt ábyrgð. Með frumvarpi þessu er leitast við að sporna gegn ábyrgðarlausu frelsi við uppsagnir og einkavæða ábyrgðina.“
Eins og áður segir er frumvarpið í þremur greinum. Í 1. gr. er lögð til breyting á 6. mgr. 1. gr. laga um rétt verkafólks til uppsagnarfrests frá störfum og til launa vegna sjúkdóms- og slysaforfalla, nr 19/1979.
Er greinin svohljóðandi, með leyfi forseta:
„Uppsögn skal vera skrifleg, rökstudd og málefnaleg og miðast við mánaðamót.“
Þetta skýrir sig sjálft og ég vísa í þann rökstuðning sem ég hef hér gert grein fyrir.
Í 2. gr. er lagt til að við fyrrgreind lög frá 1979 bætist ný grein sem verði 11. gr. laganna og hljóði svo, með leyfi forseta:
„Fyrir brot gegn lögum þessum má dæma þeim miskabætur sem misgert er við.“
Ég hef gert grein fyrir því hve mikilvægt við teljum að hafa ákvæðið um miskabætur inni í þessum lögum.
Að lokum, í 3. gr., leggjum við til að lögin öðlist gildi hinn 1. júlí árið 2006 og með þeim orðum lýk ég máli mínu og legg til að þessu frumvarpi til laga verði vísað til félagsmálanefndar Alþingis.
