133. löggjafarþing — 11. fundur,  12. okt. 2006.

Kárahnjúkavirkjun og Hálslón, munnleg skýrsla iðnaðarráðherra.

[10:33]
Hlusta

iðnaðarráðherra (Jón Sigurðsson) (F):

Hæstv. forseti. Í skýrslu þessari verður gerð grein fyrir framkvæmdum við Kárahnjúkavirkjun og stöðu mála þar. Uppsett afl í Fljótsdalsstöð verður 690 megavött í 615 megavatta vélasamstæðum en til samanburðar er uppsett afl í Búrfellsstöð 270 megavött. Áætluð orkuframleiðsla virkjunarinnar verður um það bil 4.600 gígavattstundir á ári sem er um 50% aukning á allri raforkuframleiðslu í landinu miðað við árið 2005.

Nánast allir vatnsvegir Kárahnjúkavirkjunar eru neðan jarðar. Alls eru um 73 km af jarðgöngum og stöðin í Fljótsdal er inni í Valþjófsstaðafjalli. Mestu mannvirki á yfirborði eru stíflur og lón. Við Kárahnjúka eru þrjár jarðvegsstíflur. Þeirra stærst er Kárahnjúkastífla í Jökulsá á Dal, 198 metra há, klædd vatnsmegin með járnbentri steinsteypuklæðningu. Auk hennar eru tvær stíflur í lægðum, hvor sínu megin við ána.

Hálslón, sem nú er verið fylla, hefur 2.100 gígalítra miðlanlegt rými sem er 50% meira en í Þórisvatni. Flatarmál lónsins er hins vegar um tveir þriðju af stærð Þórisvatns, 57 ferkílómetrar en það er það sama og flatarmál Blöndulóns. Nánast öll framleiðsla Kárahnjúkavirkjunar verður seld til Fjarðaáls í Reyðarfirði þar sem framleidd verða árlega um 346 þús. tonn af áli og álafurðum.

Kárahnjúkavirkjun er mjög vönduð framkvæmd á allan hátt eins og aðrar virkjanir hérlendis. Undirbúningur og framkvæmd hefur byggst á ráðgjöf færustu sérfræðinga í landinu með reynslu frá fyrri virkjunum. Jafnframt hafa verið kallaðir til margir erlendir ráðgjafar vegna stærðar verkefnisins og vegna sérstakra verkþátta, svo sem heilboraðra ganga sem eru nýmæli hérlendis og vegna Kárahnjúkastíflu sem er stærsta stífla á Íslandi. Landsvirkjun hefur tekið til alvarlegrar skoðunar allar ábendingar sem fram hafa komið á rannsóknar- og framkvæmdatímanum. Ekkert annað verkefni á vegum Landsvirkjunar hefur sætt jafnmiklum rannsóknum og endurskoðun sérfræðinga sem koma að máli auk aðalráðgjafahópsins. Þeir eru allir sammála um að staðið hefur verið að framkvæmdinni eins og best verður á kosið á alþjóðlegum mælikvarða og að mannvirkin eru byggð af fullkomnasta öryggi.

Saga rannsókna til undirbúnings Kárahnjúkavirkjunar er nokkurra áratuga löng. Á árunum 1977–1983 var gert fyrsta átakið í rannsóknum á virkjunarsvæði Jökulsánna þriggja norðan Vatnajökuls á vegum Orkustofnunar og síðan einnig Rafmagnsveitna ríkisins. Annað átak í rannsóknum á svæðinu var á vegum Landsvirkjunar á árunum 1988–1992. Þriðja átak undirbúningsrannsókna hófst um 1995 og stóð til 2003, einnig á vegum Landsvirkjunar.

Jarðfræðirannsóknir við Kárahnjúka hófust nokkru fyrr eða sumarið 1992. Þessu þriðja rannsóknarátaki lauk með hönnun og útboði á byggingarframkvæmdum eftir að hætt hafði verið við að byggja Fljótsdalsvirkjun með miðlun á Eyjabökkum. Framkvæmdir hófust vorið 2003. Þær hafa í flestum atriðum gengið mjög vel ef undan eru skildir nokkrir erfiðir kaflar í gangaborun. Tímaáætlanir til þessa hafa staðist fyrir flesta verkþætti en þó er gert ráð fyrir um tveggja mánaða seinkun á gangsetningu fyrstu vélasamstæðu vegna tafa í aðrennslisgöngum. Á þessu ári og í fyrra var mest um 1.600 manns starfandi á svæðinu og að jafnaði hafa um 25–30% vinnuaflsins verið Íslendingar. Verkið er innan ramma kostnaðaráætlunar og var bókfærður kostnaður virkjunarinnar orðinn um 73 milljarðar uppfærður til verðlags í ágúst á þessu ári eða tæplega 70% af áætluðum heildarkostnaði sem er um 107,5 milljarðar kr. án flutningsvirkja.

Fylling Hálslóns hófst í lok september 2006 eins og að var stefnt frá upphafi. Fylgst er með mannvirkjunum, leka úr lóninu og mögulegum jarðhræringum með margvíslegum mælingum og allt hefur gengið eins og best verður á kosið til þessa.

Á árunum 2000–2001 var unnið umhverfismat á áhrifum Kárahnjúkavirkjunar og þá fóru fram umfangsmiklar rannsóknir á umhverfisþáttum á virkjunarsvæðinu til viðbótar fyrri rannsóknum. Skipulagsstofnun lagðist gegn framkvæmdinni og vísaði til umhverfisáhrifa og ófullnægjandi upplýsinga. Úrskurðurinn var kærður til umhverfisráðherra. Með kærunni fylgdu frekari rannsóknargögn og margvísleg lagarök um málsmeðferð. Eftir ítarlega umfjöllun féllst umhverfisráðherra á framkvæmdina í desember 2001 með 19 skilyrðum sem fylgt hefur verið eftir síðan. Þessi málsmeðferð var síðan staðfest í Hæstarétti Íslands.

Fjölmargar athugasemdir frá almenningi og félagasamtökum komu fram í matsferlinu og nokkrar þeirra sneru að jarðfræði svæðisins, þar með talið sprungum, jarðhita, eldvirkni, landssigi, lekt jarðlaga og auk þess fjölluðu nokkrar athugasemdir um setmyndun, ástand jökla, hættumat og dýra- og plöntusvif í hafi. Nú nýverið hafa athugasemdir frá jarðeðlisfræðingi einum hlotið mikla athygli. Þær hlutu þegar í stað vandaða umfjöllun réttbærra aðila og sérfræðinga á sínum tíma. Eftirmál þessara athugasemda hafa ekki haft nýtt faglegt gildi fyrir framkvæmdirnar.

Á árinu 2004 fékk Landsvirkjun tvo jarðfræðinga til að kortleggja jarðhita í væntanlegu lónstæði Hálslóns. Þeir fundu áður óþekkt misgengi á Sauðárdal sem breytti viðteknum hugmyndum jarðvísindamanna um austurmörk sprungusveims norður af Kverkfjöllum. Rannsóknir sýndu að síðustu hreyfingar á misgenginu urðu fyrir um 4000 árum. Í framhaldinu lét Landsvirkjun yfirfara allar hönnunarforsendur fyrir stíflur við Hálslón með tilliti til jarðskjálfta og jarðskorpuhreyfinga. Ráðgert vöktunarkerfi var útvíkkað. Hönnun á stíflu var aðlöguð að nýjum forsendum. Í raun þurfti litlar breytingar að gera enda gerðu upphaflegar forsendur ráð fyrir jarðskjálftum og sprunguhreyfingum.

Samningar við Alcoa um orkusölu til Fjarðaáls á Reyðarfirði voru undirritaðir 15. mars 2003 en með því var afráðið að ráðist yrði í Kárahnjúkavirkjun. Forsenda samningsins var að arðsemismat virkjunarinnar skilaði ásættanlegri niðurstöðu. Ráðgjafar eigenda fyrirtækisins komust að þeirri niðurstöðu að afkastavextir virkjunarinnar yrðu 7,3% og núvirt sjóðsstreymi reiknaðist jákvætt um 6,6 milljarða kr. Þetta þýddi jafnframt að arðsemi eigin fjár reiknaðist vera 12,8% sem var 1,8% yfir 11% kröfu sem gerð var um arðsemi eigin fjár. Arðsemismatið var tekið til ítarlegrar umræðu í iðnaðarnefnd og efnahags- og viðskiptanefnd og virkjunin var samþykkt með miklum meiri hluta á Alþingi, 44:9 atkvæðum 16. apríl 2002.

Landsvirkjun hefur nú endurskoðað arðsemismatið fyrir virkjunina með tilliti til upplýsinga sem liggja fyrir um áfallinn virkjunarkostnað og endurskoðaðar forsendur um helstu rekstrarliði. Niðurstaðan úr þessari endurskoðun er að jákvætt núvirði virkjunarinnar er tæplega 4,4 milljarðar kr. umfram þá 11% kröfu sem gerð er á eigið fé. Þetta er um 2,2 milljarða kr. lækkun frá því í upphaflegu arðsemismati. Miðað við þessa niðurstöðu mætir Landsvirkjun kröfum um vexti á lánsfé og eigendur geta vænst 11,9% arðsemi eigin fjár.

Stíflurnar þrjár við Hálslón verða fullbúnar í byrjun desember 2006 en frágangsvinna við stíflu topp- og vegtengingu við Kárahnjúkastíflu mun teygja sig fram á næsta sumar. Borun aðrennslisganga sem verða 40 kílómetra löng frá Hálslóni niður að stöðvarhúsi í Fljótsdal mun væntanlega ljúka um miðjan nóvember 2006. Þá tekur við umfangsmikil frágangsvinna í göngunum en gert er ráð fyrir að henni ljúki fyrir 1. maí 2007 þegar áætlað er að hleypa vatni á göngin. Borun aðrennslisganga að Ufsarlóni sem verða 10 km löng mun hefjast í byrjun næsta árs og á að ljúka sumarið 2008. Samsetning á vélbúnaði og rafbúnaði í stöðvarhúsi verður í fullum gangi fram á næsta sumar en fyrstu prófanir hefjast í kringum áramótin. Gert er ráð fyrir að hefja keyrsluprófanir á fyrstu vélasamstæðu í maí nk. og afhending raforku frá virkjuninni geti hafist í júní á næsta ári. Vinna við Jökulsárveituframkvæmdir, þ.e. Ufsarstíflu og Hraunaveitu, mun komast á fullt skrið á næstu mánuðum og standa fram á sumar 2008. Allt bendir til þess að verkefninu verði lokið með fullum skilum og árangri.

Hæstv. forseti. 30 ár eru síðan umræða um orkufrekan iðnað á Austurlandi hófst. Árin eru saga vonbrigða fyrir flesta Austfirðinga allt fram til ársins 2003 er skrifað var undir samninga um byggingu Kárahnjúkavirkjunar og álvers í Reyðarfirði. Staðan í atvinnumálum Austurlands einkenndist af fækkun starfa í frumvinnslugreinum, fólksfækkun, stöðnun í byggingariðnaði, lágu fasteignaverði og samdrætti í þjónustugreinum með örfáum undantekningum. Atvinnulífið á Austurlandi var í samdrætti sem nam samtals 3% af starfandi mönnum, frá 1999–2003. Starfsmönnum í landbúnaði, sjávarútvegi og iðnaði fækkaði um 10% meðan samdrátturinn í hótel- og veitingarekstri var nokkru meiri. Störfum í samgöngu- og fjármálaþjónustu fækkaði einnig um 5%. Nokkrar atvinnugreinar voru í vexti en samtals stóðu allar þjónustugreinar á Austurlandi í sama stað 2003 og þær höfðu verið 1999. Frá 2003–2005 hefur starfandi mönnum fjölgað samtals um 26% á Austurlandi. Mest er fjölgunin í mannvirkjagerð þar sem orðið hefur fjórföldun starfa en næstum þreföldun starfa í ýmissi þjónustu við atvinnulífið. Hótel- og veitingarekstur hefur bætt við sig 45% starfa frá 2003. Fræðslustarfsemi hefur aukist um 28% en aðrar greinar nokkuð minna. Opinber þjónusta og stjórnsýsla, vildi ég sagt hafa, hefur dregist saman og er nú með um það bil jafnmarga starfandi og árið 1998.

1.760 manns störfuðu við mannvirkjagerð á Austurlandi árið 2005 samkvæmt upplýsingum Hagstofu. Íslenskum ríkisborgurum við þá grein hafði þá fjölgað um 170 en erlendum um 1.150 frá 2003. Þessar tölur eru með fyrirvörum en sýna umfang og áhrif. Ekki er að sjá að uppgangurinn við framkvæmdirnar hafi valdið samdrætti í mannaflanotkun annarra greina. Að loknu framkvæmdatímabili má gera ráð fyrir því að allt samfélagið leiti jafnvægis og út úr því komi nýtt og sterkara samfélag.

Hæstv. forseti. Talið er að um 400 manns muni starfa með beinum hætti í álverinu á Reyðarfirði þegar fullum afköstum verður náð árið 2009. Um 20 manns munu starfa við rekstur Kárahnjúkavirkjunar. Erfitt er að segja til með nákvæmni um fjölda afleiddra starfa á Austurlandi í tengslum við rekstur álvers og virkjunar. Ekki er ólíklegt að fjöldi afleiddra starfa geti orðið í kringum 450–500 störf. Það er um 14% viðbót við vinnumarkaðinn eins og hann var 2005 að frádregnum áhrifum stóriðjuframkvæmdanna á vinnumarkaðinn sem komin eru fram nú þegar.

Störf við álverið á Reyðarfirði auka fjölbreytni atvinnulífsins á Austurlandi. Auk þess er um hlutfallslega vel launuð störf að ræða sem fylgir mikið atvinnuöryggi. Nú þegar liggja fyrir hjá Fjarðaáli 1.700 umsóknir um störf í álverinu og ráðið hefur verið í um 200 störf. Fjarðaál hefur sett sér það markmið að um helmingur starfsmanna verði konur. Hvort það markmið næst skal ósagt látið en athyglisvert var að um 350 konur á Austurlandi þágu boð Alcoa nýlega þar sem kynnt voru m.a. atvinnutækifæri kvenna hjá Fjarðaáli. Á næstu missirum er spáð að útflutningur áls aukist hratt og að hlutdeild álútflutnings vaxi einnig umtalsvert. Milli áranna 2005 og 2008 er spáð að útflutningur áls aukist um 190% að magni til og að álframleiðsla verði orðin um 26% af útflutningi á vöru og þjónustu árið 2008. Til samanburðar er gert ráð fyrir að hlutdeild sjávarafurða verði svipuð það ár eða um 28% af útflutningi vöru og þjónustu. Vegna aukinnar hlutdeildar áls í útflutningi þjóðarbúsins er líklegt að sveiflur álverðs á heimsmarkaði hafi áhrif til þess að hagsveiflan á Íslandi færist nær hagsveiflu stærri iðnríkja. Með hliðsjón af fyrri athugun á þjóðhagslegum áhrifum stóriðjuframkvæmda á Austurlandi var reiknað með 1–1,5% meiri hagvexti að meðaltali á ári á tímabilinu 2003–2006 en ella. Þess skal þó getið að upphaflega var búist við minni þátttöku erlends vinnuafls en raun hefur orðið á. Áætlað er að langtímaáhrif á landsframleiðslu verði um 1% og um 0,7% á þjóðartekjur. Upplýsingar sem fyrir liggja benda eindregið til þess að Kárahnjúkavirkjun og álverið í Reyðarfirði verði íbúum Austurlands og öllum landsmönnum til hagsældar og heilla um langa framtíð.