133. löggjafarþing — 46. fundur,  8. des. 2006.

almannatryggingar og málefni aldraðra.

330. mál
[21:53]
Hlusta

Frsm. minni hluta heilbr.- og trn. (Ásta R. Jóhannesdóttir) (Sf):

Herra forseti. Ég mæli fyrir nefndaráliti minni hluta heilbrigðis- og trygginganefndar á þskj. 599, sem er 330. mál þingsins. Sömuleiðis fylgja því breytingartillögur frá minni hlutanum á þskj. 600.

Eins og kom fram í máli framsögumanns meiri hluta taldi hann upp alla sem komu fyrir nefndina og tel ég ástæðulaust að endurtaka það. Fjöldi manns kom fyrir nefndina til að ræða þetta frumvarp til laga um almannatryggingar og um breytingu á lögum um málefni aldraðra, það eru tvenn lög sem eru þarna til umfjöllunar.

Minni hluti nefndarinnar telur allt of skammt gengið í að bæta réttindi og kjör lífeyrisþega í þessu frumvarpi og leggur því fram breytingartillögur í samræmi við sameiginlega þingsályktunartillögu allrar stjórnarandstöðunnar um nýja framtíðarskipan lífeyrismála, sjá þskj. 3, 3. mál sem kom fram í haust þegar þing kom saman.

Minni hlutinn telur mjög mikilvægt að minnka vinnuletjandi þætti í almannatryggingunum og vill losa lífeyrisþega úr þeirri fátæktargildru sem miklar tekjutengingar hafa í för með sér.

Atvinnuþátttaka lífeyrisþega eykur félagslega virkni þeirra, er þjóðhagslega hagkvæm og líkleg til að stuðla að betra heilbrigði.

Við yfirferð frumvarpsins í nefndinni lýstu fulltrúar eldri borgara yfir stuðningi við tillögur stjórnarandstöðunnar um nýja framtíðarskipan lífeyrismála og þær breytingartillögur sem við leggjum til hér við 2. umr. málsins. Þeir ítrekuðu einnig á fundi nefndarinnar að þeir hefðu verið ósáttir við tillögur ríkisstjórnarinnar sem sneru að lífeyrismálum í sameiginlegri yfirlýsingu og hefðu fallist á hana undir þrýstingi og hótunum um að hjúkrunarkafli yfirlýsingarinnar yrði tekinn út ef þeir gerðu það ekki. Fram kom hjá gestum í nefndinni að stjórnvöld hefði ekki viljað ganga lengra en fram kemur í frumvarpinu og yfirlýsingunni frá 19. júní 2006. Félag eldri borgara telur yfirlýsinguna eingöngu spor í rétta átt en ganga hefði mátt lengra. Þeir líta því ekki á þetta sem þá gríðarlegu kjarabót sem stjórnarliðar tala fjálglega um í þessari umræðu. Fulltrúar Öryrkjabandalags Íslands lýstu einnig yfir stuðningi við tillögur stjórnarandstöðunnar sem varða öryrkja.

Fulltrúar Tryggingastofnunar bentu á ýmsa alvarlega vankanta á frumvarpinu og því fyrirkomulagi sem væri lögfest með því að samþykkja það. Einnar krónu of háar tekjur gætu haft í för með sér 1.300–1.400 þús. kr. tekjuskerðingu á ári við ákveðnar aðstæður og jafnvel endurkröfu á þeirri upphæð frá Tryggingastofnun ári síðar. Einnig var bent á að mismunandi gildistaka ýmissa þátta frumvarpsins, svo sem hækkun tekjutryggingarinnar og svo lækkun tengingar við tekjur maka síðar samhliða hækkun eigin skerðingarhlutfalls, flækti kerfið í stað þess að einfalda það, sem var þó eitt af markmiðunum með breytingunum. Hækkun tekjutryggingarinnar um áramótin hefði í för með sér með að allmargir lífeyrisþegar fengju hækkun þá sem síðan yrði tekin til baka á næsta kjörtímabili þegar tenging við tekjur maka verður minnkuð. Því væri nær að láta þessi atriði taka gildi samhliða. Á blaðamannafundi í fyrradag, þ.e. 6. desember sl., kynntu heilbrigðisráðherra og fjármálaráðherra nokkrar frekari breytingar á frumvarpinu af hálfu ríkisstjórnarinnar, og með þeim er komið í veg fyrir að bætur hækki fyrst og lækki síðar, samkvæmt upplýsingum fulltrúa Tryggingastofnunar sem kom fyrir nefndina til að fara yfir þær breytingar sem ráðherrarnir boðuðu og koma fram í breytingartillögum meiri hlutans. Aðrar breytingar sem þar voru kynntar, svo sem 25 þús. kr. frítekjumark á mánuði frá áramótum ganga allt of skammt að mati minni hlutans, þó að auðvitað séu þær til bóta því að eins og frumvarpið liggur fyrir eru engar frítekjur. Þá hefði hver einasta króna sem lífeyrisþegi hefði unnið sér inn skert tekjutrygginguna. Þarna er þó verið að koma til móts við kröfur lífeyrisþega þó að það sé ákaflega lítið. Við getum alveg ímyndað okkur hvernig það er að fá vinnu fyrir 25 þús. kr. á mánuði. Þó að mönnum sé gert kleift að auka aðeins tekjur sínar er það auðvitað allt of skammt gengið.

Breytingartillögur minni hlutans eru efnislega eftirfarandi en þær koma fram í sérstöku skjali eins og ég benti á áðan:

1. Ný tekjutrygging aldraðra verði 85 þús. kr. og öryrkja 86 þús. kr. frá 1. janúar 2007 að viðbættum vísitölubreytingum sem orðið hafa. Lagt er til að skerðingarprósentan fari þegar um áramót úr 45% í 35% en ríkisstjórnin áætlar að lækka hana í 39,95% þá og aftur í 38,35% árið 2008. Hér eru því lagðar til mun minni tekjuskerðingar strax frá 1. janúar 2007 auk hærri tekjutryggingar. Breytingar ríkisstjórnarinnar fela í sér að sameina tekjutryggingu og tekjutryggingarauka í einn bótaflokk og að tekin verði upp ný tekjutrygging sem 1. janúar 2007 verður 78.542 kr. fyrir aldraða og 79.600 kr. fyrir öryrkja.

Eins og menn sjá ganga þessar breytingar mun skemur en þær sem við leggjum til en vissulega fögnum við því að hér sé verið að sameina þessa bótaflokka, tekjutryggingaraukann og tekjutrygginguna, en það er flækjufótur sem þessi ríkisstjórn kom á fyrir nokkrum árum þegar breytingarnar vegna öryrkjadómsins komu inn í almannatryggingarnar. Þá var þessum bótaflokki bætt við til að flækja almannatryggingarnar enn meira og vissulega er það fagnaðarefni að ríkisstjórnin hefur séð að sér og bakkað út úr þeirri vitleysu og er búin að setja þetta allt saman í einn bótaflokk og það er vissulega til bóta.

2. Frítekjur vegna atvinnutekna lífeyrisþega verði 75 þús. kr. á mánuði frá 1. janúar 2007. Þær skerði ekki tekjutryggingu. Við teljum fulla ástæðu til þess að skoðað verði hvort nýta megi hluta þessa frítekjumarks fyrir tekjur úr lífeyrissjóði. Lífeyrisþegar hafi val um þetta nýja frítekjumark eða eldri reglu sem áður gilti aðeins fyrir öryrkja, eftir því hvort er þeim hagstæðara. Fyrir þá sem eru með árstekjur undir 1,5 millj. kr. er þetta nýja frítekjumark hagstæðara en sú regla. Nú hefur ríkisstjórnin tekið þessa reglu inn í breytingartillögur sínar þó svo að frítekjumarkið sé mun lægra í breytingartillögum þeirra.

3. Við leggjum einnig til að ráðstöfunarfé, þ.e. vasapeningar þeirra sem dvelja á stofnunum, hækki um 50% frá 1. júlí 2006, þ.e. afturvirkt, ásamt því að frítekjumark gagnvart tekjum þeirra sem dvelja á stofnunum verði hækkað úr 50 þús. kr. í 75 þús. kr. þannig að þeir hefðu þá sama frítekjumark og þeir sem fá atvinnutekjur. Enda sjá allir sem sjá vilja að 50 þús. kr. er ákaflega lág upphæð fyrir þá sem dvelja á stofnun og þurfa oft að greiða ýmsa þjónustu sem þeir þurfa að fá þar. Við í minni hlutanum teljum nauðsynlegt að stefna að því að breyta því greiðslufyrirkomulagi sem er á daggjaldastofnunum fyrir aldraða þannig að það verði í svipuðu formi og gildir fyrir fatlaða á sambýlum, viljum við að stefnt verði að því að sú breyting verði 1. janúar 2008, eftir eitt ár.

4. Við leggjum einnig til að afnumin verði að fullu tengsl lífeyrisgreiðslna við atvinnu- og lífeyristekjur maka og það strax um næstu áramót. Við teljum að lífeyrisgreiðslur séu persónulegur réttur einstaklingsins og þar eigi tekjur maka ekki að hafa áhrif á upphæðir.

5. Við leggjum til að öryrkjar haldi aldurstengdri örorkuuppbót þegar farið er á ellilífeyri. Sú breyting taki einnig gildi um næstu áramót.

Minni hlutinn telur brýnt að endurskoða lífeyriskafla laga um almannatryggingar. Undir það tóku fulltrúar eldri borgara sem komu fyrir nefndina. Þá endurskoðun verður að vinna í fullu samráði við samtök aldraðra og öryrkja. Skoðað verði samspil almannatrygginga og lífeyriskerfisins með það að markmiði að einfalda tryggingakerfið, draga úr skerðingaráhrifum tekna og auka möguleika lífeyrisþega til að bæta kjör sín. Þá verði komið á afkomutryggingu sem tryggi viðunandi lífeyri. Til undirbúnings afkomutryggingar verði þegar í stað gerð úttekt á framfærslukostnaði lífeyrisþega sem grunnlífeyrir og tekjutrygging byggist á.

Minni hlutinn hefur lagt til að skilgreind verði neysluútgjöld lífeyrisþega sem myndi viðmiðun fyrir grunnlífeyri og tekjutryggingu. Þetta hefur komið fram í öðru þingmáli í þinginu. Þessi viðmiðun hækki í samræmi við neysluvísitölu þannig að tryggt sé að hún haldi verðgildi sínu. Hækki launavísitala umfram neysluvísitölu verði tekið mið af henni þannig að lífeyrisþegum sé tryggð hlutdeild í auknum kaupmætti í samfélaginu. Minni hlutinn telur nauðsynlegt að skilgreining á neysluútgjöldum lífeyrisþega, sem afkomutrygging þeirra skal byggð á, liggi fyrir eigi síðar en 1. desember 2007, ásamt tillögum um hvernig draga megi frekar úr skerðingu lífeyrisgreiðslna vegna annarra tekna. Þegar úttekt hefur verið gerð á framfærsluþörf lífeyrisþega skal í samráði við hagsmunasamtök þeirra gera áætlun um tímasetta áfanga afkomutryggingar.

Breytingartillögur minni hlutans endurspegla það sameiginlega viðhorf stjórnarandstöðunnar að eitt allra brýnasta verkefnið á sviði velferðarmála hér á landi sé að bæta kjör öryrkja og aldraðra. Óumdeilt er að allur þorri þeirra sem þessum hópum tilheyra hefur alls ekki notið lífskjarabata sambærilegs við þann sem aðrir landsmenn hafa hlotið undanfarin ár. Úr því vill stjórnarandstaðan bæta án frekari tafar með breytingartillögum sínum. Þær koma til viðbótar aðgerðum sem ríkisstjórnin leggur til í þessu frumvarpi og ganga mun lengra en þær. Meginmarkmið samkvæmt þingsályktunartillögu stjórnarandstöðunnar frá því í haust er að hækka lífeyrisgreiðslur aldraðra og öryrkja svo og að auka svigrúm þeirra til að afla sér tekna án þess að það skerði lífeyrisgreiðslur þeirra. Sérstök áhersla er þar lögð á að bæta kjör þeirra sem minnst hafa og að tekin verði upp afkomutrygging sem byggð sé á skilgreindum neysluútgjöldum lífeyrisþega, einkum þeirra sem eingöngu hafa lífeyri sér til framfærslu.

Lagt er til að atvinnutekjur, þ.e. frítekjur sem ekki skerða tekjutryggingu, verði 900 þús. kr. á ári eða 75 þús. kr. á mánuði þegar frá 1. janúar 2007. Tillaga ríkisstjórnarinnar í þessu frumvarpi fól í sér 200 þús. kr. frítekjur á ári frá 1. janúar 2009, þegar þessi ríkisstjórn er náttúrlega löngu farin frá, eða um 17 þús. kr. á mánuði, og 25 þús. kr. frítekjur á mánuði frá 1. janúar 2010, og þá er enn þá lengra síðan þessi ríkisstjórn hefur farið frá.

Reyndar kom yfirboð, eins og ég benti á, á blaðamannafundi fyrir tveimur dögum og er hér breytingartillaga frá meiri hlutanum þar sem lagt er til frítekjumark 25 þús. kr. á mánuði eða 300 þús. kr. ári og það taki gildi um næstu mánaðamót. Er það vissulega í áttina en alls ekki nógu langt gengið.

Minni hlutinn telur að rétt sé að skoða hvort heimila eigi að nýta einhvern hluta 75 þús. kr. frítekjumarksins fyrir tekjur úr lífeyrissjóði í stað þess að þær skerði tryggingagreiðslur strax frá fyrstu krónu. Með því yrði komið til móts við þann hluta hópsins sem ekki er fær um að afla sér atvinnutekna og þeir geti þannig bætt stöðu sína sem aðeins hafa greiðslur úr lífeyrissjóði. Þetta eru tillögur sem við erum með í sameiginlegu þingmáli okkar um nýja framtíðarskipan

Í breytingartillögu minni hlutans er gert ráð fyrir að vasapeningar lífeyrisþega sem dveljast á stofnunum hækki um 50% samhliða afnámi frítekjumarks, afturvirkt frá 1. júlí 2006. Vasapeningarnir hækki þá um 11.436 kr. og verði 34.309 kr. á mánuði hjá vistmanni með engar aðrar tekjur, en lífeyrisgreiðslur frá Tryggingastofnun falla niður þegar lífeyrisþegi vistast á hjúkrunar- eða dvalarheimili. Frumvarp ríkisstjórnarinnar gerir ráð fyrir 28.591 kr. vasapeningum frá næstu áramótum en vasapeningar hækkuðu ekki eins og almennar lífeyrisgreiðslur 1. júlí sl. Við viljum bæta úr því með því að hækka greiðslur til þeirra sem eru á vasapeningum um 50%, afturvirkt frá 1. júlí.

Flutningsmenn leggja enn fremur til að frítekjumark gagnvart eigin þátttöku í vistgjaldi þeirra sem dveljast á stofnun verði hækkað í 75 þús. kr. á mánuði en þeir mega nú halda eftir 50 þús. kr. af lífeyrisgreiðslum sínum. Minni hlutinn leggur til að vasapeningar hækki um 50%, afturvirkt frá 1. júlí 2006, en lífeyrisþegar sem fá vasapeninga fengu enga kjarabót þá eins og aðrir lífeyrisþegar almannatrygginga. Aðrir lífeyrisþegar á stofnunum, dvalarheimilum eða hjúkrunarheimilum fengu slíkt ekki heldur.

Eins og kom fram þegar ég gerði grein fyrir breytingartillögum okkar telur minni hlutinn vasapeninga úrelt fyrirkomulag og barn síns tíma. Það felst í því að greiðslur almannatrygginga falla niður þegar lífeyrisþegi flytur inn á stofnun og fær hann þess í stað vasapeninga, sem eru í dag um 22 þús. kr. á mánuði. Þetta eru upphæðirnar eins og þær eru núna, áður en þær breytingar ganga í garð sem við erum að mæla fyrir og verða afgreiddar í atkvæðagreiðslu á morgun. Lífeyrisþegar sem afla sér tekna halda núna eftir 50 þús. kr. þegar þeir fara inn á stofnun en við leggjum til að þeir haldi eftir 75 þús. kr. Búið er að afnema þetta kerfi hjá fötluðum á sambýlum. Þeir halda lífeyrisgreiðslum sínum en greiða sameiginlegan heimiliskostnað, svo sem fæðis- og húsnæðiskostnað, af þeim. Hið opinbera sér um launakostnað og ýmsan annan kostnað. Minni hlutinn vill að unnið verði að því að afnema vasapeningakerfið og gerðar þær ráðstafanir sem til þarf svo lífeyrisþegar sem kjósa að búa á dvalarheimili eða missa heilsu og verða að flytjast inn á hjúkrunarheimili, haldi fjárhagslegu sjálfstæði sínu.

Flutningsmenn leggja til að afnumin verði að fullu tenging lífeyrisgreiðslna við tekjur maka strax um áramótin, en í tillögum ríkisstjórnarinnar er einungis gert ráð fyrir að afnema hana að hluta í tveimur áföngum. Minni hlutinn leggur einnig til að aldurstengd örorkuuppbót skerðist ekki þegar öryrki fer á ellilífeyri en nú fellur hún niður á 67 ára afmælisdegi öryrkjans og lækka greiðslur til hans sem því nemur, þó svo að hann hafi jafnvel ekki haft tök á að safna neinu í lífeyrissjóð og eigi því kannski engan rétt í lífeyrissjóði þegar hann kemst á ellilífeyri.

Auk þess að leggja til hækkun á tekjutryggingunni um 6.500 kr. umfram tillögu ríkisstjórnarinnar frá 1. janúar 2007, sem verður alls 1.020.000 kr. vísitölutryggt hjá öldruðum og 1.032.000 kr. hjá öryrkjum, er lagt til að frítekjumark tekjutryggingar gagnvart atvinnutekjum verði 900 þús. kr. á ári frá áramótum. Afar mikilvægt er að rýmka verulega frítekjumarkið til að auka möguleika lífeyrisþega á að vera á vinnumarkaðnum og afla sér tekna, en mjög mikilvægt er fyrir einstakling að hafa það val án þess að til verulegrar skerðingar á lífeyri komi. Við vitum hvernig þetta hefur verið, fólk hefur ekki treyst sér til að taka þátt í atvinnulífinu eftir að það er komið á lífeyri vegna þess að þegar upp er staðið skilar sér mjög lítið í vasa þeirra. Þeir eru í rauninni að vinna fyrir ekki neitt eða bara vinna fyrir ríkiskassann eða fjármálaráðherra. Það er í rauninni fjármálaráðherra sem fær allan afrakstur vinnunnar í sinn hlut. Það er skiljanlegt að menn fari ekki í slíka vinnu, þetta virkar ákaflega vinnuletjandi og þessar skerðingarreglur nú eru hrein eignaupptaka hjá fólki. Forsvarsmenn Landssamtaka eldri borgara lýstu því svo í blaðagrein fyrr á þessu ári að skerðingarkerfi lífeyris og bóta eins og hér er þekktist hvergi annars staðar. Kom fram að lífeyrisþegi sem hefði tekjutryggingu ásamt greiðslu úr lífeyrissjóði eða atvinnutekjur héldi aðeins eftir 15–33% af þeim tekjum. Skerðingar og skattar væru 67–85%. Af sjálfu leiðir að svo mikil skerðing á lífeyrisgreiðslum vegna annarra tekna dregur úr fólki að afla sér slíkra tekna, það tekur síður að sér verkefni eða hlutastörf sem gæfu viðbótartekjur þegar ríkið sér til þess að hirða stærsta hluta þeirra.

Ef aldraðir fengju að halda 75 þús. kr. atvinnutekjum á mánuði án skerðingar mundi það tvímælalaust stuðla að aukinni atvinnuþátttöku eldra fólks, sem bæði hefur mikið gildi fyrir samfélagið og einstaklinga. Það hefur verið baráttumál lífeyrisþega að greiðslur til þeirra miðist eingöngu við eigin tekjur og aðeins þær geti skert lífeyri almannatrygginga en ekki tekjur annarra, þ.e. maka. Nú eru tekjur hjóna og sambýlinga lagðar saman og kemur helmingurinn af sameiginlegum tekjum til skerðingar greiðslna lífeyrisþegans frá Tryggingastofnun ríkisins. Um þetta snerist öryrkjadómurinn, þ.e. um afnám tengingar við tekjur maka. Mikill meiri hluti þeirra sem nú heyra undir þessa reglu mundu hagnast á breytingunni, en lífeyrisþegar sem eru með háar tekjur og eiga maka með lægri tekjur mundu fá eitthvað lægri greiðslur frá Tryggingastofnun. Við afnám þessarar tekjutengingar verða lífeyrisgreiðslur almannatrygginga persónulegur réttur, eins og t.d. atvinnuleysisbætur sem eru óháðar tekjum maka.

Árið 2003 var komið á aldurstengdri örorkuuppbót. Fjárhæð uppbótarinnar miðast við þann aldur sem einstaklingur var í fyrsta sinn metinn 75% öryrki. Þessi uppbót fellur niður þegar öryrki sem hennar nýtur nær 67 ára aldri og verður ellilífeyrisþegi. Þetta telja flutningsmenn óréttlátt, af því að tekjuþörf öryrkja minnkar ekki við það að eldast. Auk þess hafa þeir sem verða ungir öryrkjar minni möguleika á að afla sér lífeyrisréttinda, eins og ég benti á áðan. Því er lagt til að öryrkjar haldi þessari uppbót þegar þeir verða ellilífeyrisþegar.

Nokkrar breytingar eru lagðar til í frumvarpinu sem eru ekki hluti af yfirlýsingu ríkisstjórnarinnar og fulltrúa eldri borgara og snúa þær m.a. að slysatryggingum almannatrygginga. Eru þær til bóta og mun minni hlutinn því styðja 5. og 6. gr. frumvarpsins og smávægilegar lagatæknilegar breytingar sem koma fram í frumvarpinu. Einnig telur minni hlutinn að greiðslur úr Framkvæmdasjóði aldraðra eigi að skila sér í uppbyggingu hjúkrunarrýma þar til bið eftir þeim hefur verið eytt, en ekki í rekstur, og mun því styðja 13. gr. frumvarpsins, en greiða atkvæði gegn d-lið 17. gr. (ákvæði til bráðabirgða IV) sem varðar 13. gr. en þar er ríkisstjórnin í rauninni með „þrátt-fyrir-ákvæði“ þar sem hún ætlar ekki að standa við þetta ákvæði a.m.k. á meðan hún er við völd, þ.e. fram að kosningum.

Minni hlutinn ítrekar að það verði eitt af forgangsverkefnum í þjóðfélaginu á næstunni að bæta kjör lífeyrisþega og þjónustu við þá.

Eins og ég sagði áðan eru breytingartillögur frá minni hlutanum á sérstöku þingskjali, ég ætla ekki að fara í gegnum hvern einasta lið þess skjals en hef gert ágæta grein fyrir því og kemur það fram í nefndaráliti minni hlutans.

Undir nefndarálitið rita hv. þingmenn Þuríður Backman, Guðrún Ögmundsdóttir, sú sem hér stendur og hv. þm. Kristján L. Möller. Þess má geta að hv. þm. Guðjón Arnar Kristjánsson, sem er áheyrnarfulltrúi í nefndinni, er sammála þessu áliti.