kosningar til Alþingis.
Virðulegi forseti. Ég mæli hér annars vegar fyrir frumvarpi til laga um breytingu á lögum um kosningar til Alþingis og hins vegar fyrir frumvarpi til laga um breytingu á lögum um kosningar til sveitarstjórna. Með frumvörpunum er lagt til að tekið verði upp nýtt kerfi persónukjörs í alþingis- og sveitarstjórnarkosningum hér á landi.
Frumvörpin voru lögð fram á síðasta þingi en hlutu ekki afgreiðslu. Þau eru nú lögð fram á ný efnislega óbreytt nema hvað varðar örfáar tæknilegar lagafærslur. Athugasemdir með frumvörpunum hafa tekið breytingum með tilliti til umsagna sem bárust allsherjarnefnd Alþingis í sumar um frumvarpið um persónukjör í sveitarstjórnum.
Grundvöllur að báðum frumvörpum var lagður í samráðshópi sem í sátu fulltrúar forsætis- og dómsmálaráðuneytis, fulltrúar allra stjórnmálaflokka sem sæti eiga á Alþingi og fulltrúar Sambands íslenskra sveitarfélaga auk utanaðkomandi sérfræðinga.
Hér á landi eru fulltrúar til Alþingis og sveitarstjórna almennt kjörnir í hlutfallskosningum þar sem kosning er bundin við framboð á listum. Kosningar til sveitarstjórna geta þó undir vissum kringumstæðum verið óbundnar þar sem allir kjósendur eru í kjöri.
Hingað til hafa listar verið boðnir fram raðaðir en kjósendur hafa síðan mátt breyta þeim en vægi þeirra breytinga hefur lengst af verið lítið.
Persónukjörskerfi það sem lagt er til í frumvörpunum tveimur felur í sér grundvallarbreytingar á framangreindri aðferð við kosningar til Alþingis og sveitarstjórna. Meginbreytingin felst í því að listar eru í meginatriðum boðnir fram óraðaðir. Kjósandinn kýs lista eins og verið hefur en raðar síðan frambjóðendum sem eru í persónukjöri á listanum í töluröð, forgangsröð, jafnmörgum og hann kýs að raða. Með þeim hætti endurspeglar forgangsröðunin óskir kjósandans um það hverjir eigi að skipa sæti listans og í hvaða röð.
Lagt er til að við útreikning á niðurstöðum persónukjörs verði beitt aðferð sem er oft nefnd írska aðferðin eða forgangsröðunaraðferð. Aðferðin er ekki ný af nálinni en á sér lengsta sögu á Írlandi en þar hefur hún verið viðhöfð í nær öllum kosningum allt frá því á millistríðsárunum. Aðferðafræðin er talin sú þróaðasta sem völ er á við persónukjör enda má fullyrða að engin önnur aðferð nái með eins afgerandi hætti að endurspegla vilja kjósenda til þess hvaða frambjóðendur þess lista sem þeir kjósa skuli ná kjöri. Talning atkvæða í persónukjörinu er útfærð þannig að lesið er í vilja kjósenda til hins ýtrasta. Fái frambjóðandi sem kjósandi hefur raðað númer 1 ekki nægilegt magn atkvæða til að ná kjöri er litið á aðrar óskir kjósandans um skipan í sæti listans. Sama gerist ef kjósandinn styður mann sem nýtur mikils fylgis. Fái slíkur frambjóðandi fleiri atkvæði en hann þarf til að ná kjöri er horft til þess hvaða aðra frambjóðendur kjósendur hans vildu styðja. Kúfurinn, umframatkvæði frambjóðandans eru þá færð til hinna í réttum hlutföllum. Aftur er markmiðið að fara að vilja kjósenda eins og frekast er kostur.
Ég legg áherslu á að með þeim breytingum sem lagðar eru til í þessum frumvörpum er ekki með neinum hætti hróflað við listakosningu og hlutfallskosningakerfinu hér á landi. Kjósendur munu eftir sem áður kjósa tiltekinn lista og telst atkvæðið listanum til tekna óskipt við úthlutun sæta til listans í réttu hlutfalli við úrslit kosninganna. Persónukjörið hefur því einungis áhrif á það hvaða frambjóðendur hvers lista hreppa þau sæti sem listinn fær í viðkomandi kjördæmi eða í sveitarstjórn samkvæmt niðurstöðu kosninganna.
Lagt er til að framboðslistar verði tvískiptir. Í efri hluta framboðslista skal skipað þeim sem boðnir eru fram til persónukjörs og skal tala þeirra vera jöfn tölu þingsæta í kjördæminu eða fulltrúa í sveitarstjórn. Þessi hluti listans er boðinn fram óraðaður og skal yfirkjörstjórn hluta til um það hvaða frambjóðandi skuli vera efstur á listanum en aðrir frambjóðendur raðast í stafrófsröð frá honum að telja þar til byrjað er aftur á stafrófinu ef þörf krefur. Neðri hluta listans skipa frambjóðendur sem boðnir eru fram með hefðbundnum röðuðum hætti. Ekki er skylt að bjóða fram á raðaða hluta listans en sé það gert mega nöfn á honum vera allt að því jafnmörg og á persónukjörshluta hans. Tala frambjóðenda á lista getur því verið breytileg allt frá því að svara til fjölda aðalmanna sem kjósa skal upp í tvöfalda þá tölu.
Ástæða þessarar uppskiptingar á framboðslistum í óraðaðan og raðaðan hluta listans er tvíþætt: Annars vegar að gera val kjósenda viðráðanlegra og hins vegar að auðvelda framboðum að manna neðstu sæti lista þar sem frambjóðendur hafa getað gengið út frá því að ná ekki kjöri. Áhersla skal lögð á að þrátt fyrir þessa tvískiptingu verða aðalmenn ávallt valdir með persónukjöri. Sama má segja um valið á varamönnum nema í algjörum undantekningartilvikum.
Þar sem kjósendum er ætlað talsvert aukið hlutverk frá því sem verið hefur eru í frumvörpunum gerðar ráðstafanir til að fyrirbyggja að ýmis mistök sem kjósendur kunna að gera leiði ekki til ógildis atkvæðis. Þannig hefur það ekki áhrif og leiðir ekki til ógildingar þótt strikað sé yfir nafn frambjóðanda á lista enda geta útstrikanir ekki haft neina merkingu í því persónukjörsfyrirkomulagi sem hér er lagt til. Sé talnaröð rofin eða séu gallar á henni leiðir það ekki heldur til ógildingar atkvæðis en getur þó leitt til þess að einungis hluti persónulegra atkvæða telst gildur. Hafi kjósandi merkt við frambjóðanda af öðrum lista en þeim sem hann greiðir atkvæði hefur það heldur ekki áhrif á gildi atkvæðisins. Slík merking getur þó haft þau áhrif að fyrirætlun kjósandans um röðun frambjóðenda nái ekki að öllu leyti fram að ganga. Þá telst framboðslista atkvæði þótt láðst hafi að merkja við listabókstaf ef nafn eða nöfn á honum eru tölusett eða krossað við nafn, enda sé ekki merkt við nöfn á fleiri en einum lista og ekki aðrir gallar á atkvæðinu.
Loks er lagt til að kjósanda sem ekki er fær um árita kjörseðil verði heimilt að hafa með sér aðstoðarmann sem hann velur sjálfur. Er hér um nýmæli að ræða en með þessu er komið til móts við þá sem sökum fötlunar eiga erfitt með að nýta sér rétt til persónukjörs án aðstoðar. Gildir fyrirkomulagið einnig þegar viðkomandi kýs utan kjörfundar. Í þessum tilvikum þykir þó nauðsynlegt að kjörstjóri sé jafnframt viðstaddur til þess að tryggja að kjósandinn sé ekki beittur þrýstingi eða þvingun við kjörið.
Virðulegi forseti. Markmiðið með þessum frumvörpum er að efla lýðræði í landinu og er í þessum efnum verið að fylgja eftir þeirri þróun sem orðið hefur víðast hjá grannþjóðum okkar. Með persónukjöri eru áhrif kjósenda á það hvaða einstaklingar fá umboð til setu á Alþingi og í sveitarstjórnum aukin um leið og dregið er úr áhrifum flokkanna. Má í því samhengi segja að persónukjör dragi úr flokksræði eða möguleikum flokkanna til þess að ákveða sjálfir hvaða fulltrúar þeirra ná kjöri í kosningum. Eftir stendur að það er flokkanna að ákveða hvaða einstaklinga þeir bjóða fram til persónukjörs og hvaða aðferðum þeir beita við val á þeim hópi.
Virðulegi forseti. Ég ætla að koma örstutt inn á jafnréttissjónarmið sem voru mjög til umræðu þegar ég mælti fyrir frumvarpi til laga um breytingu á lögum um kosningar til sveitarstjórna nú í sumar. Í athugasemdum við frumvarpið kemur fram á bls. 6 að það eigi ekki að hafa neikvæð áhrif á hlut kvenna í kosningum en engu að síður hafa komið fram áhyggjur af því að þær beri skarðan hlut frá borði í því fyrirkomulagi sem lagt er til í frumvarpinu, en ég tel að það verði þá rætt ítarlega í allsherjarnefnd.
Virðulegi forseti. Ég legg til að að lokinni þessari umræðu verði frumvörpunum vísað til hv. allsherjarnefndar og 2. umr.
