rannsókn á aðdraganda og orsökum falls íslensku bankanna 2008 og tengdra atburða, skýrsla nefndar skv. lögum nr. 142/2008.

Virðulegur forseti. Við ræðum hér skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis um bankahrunið eins og það er kallað. Því miður er það svo fyrir mig að mínar efasemdir um getu Alþingis sem stofnunar til að taka á málum eftir þetta hrun virðast að einhverju leyti vera að rætast.

Samkvæmt þeim ræðum sem voru fluttar í gær af formönnum flokkanna og af forsætisráðherra sjálfum er það að renna upp fyrir mér og kannski alþjóð að úrvinnsla þingsins á efni þessarar skýrslu verður hugsanlega mjög í skötulíki.

Eins og virðulegum forseta og hv. þingmönnum er kunnugt gerði Hreyfingin strax mjög alvarlegar athugasemdir við frumvarp forsætisnefndar til laga um skipan þingmannanefndarinnar sem átti að fjalla um skýrslu rannsóknarnefndarinnar. Fyrir þeim athugasemdum voru færð góð og gild rök. Viðbrögð þingmanna og þá sérstaklega fulltrúa þeirra þingflokka sem sæti eiga í forsætisnefnd voru hins vegar með þeim hætti að efast mátti frá upphafi um að raunverulegur vilji stæði að baki því að aðkoma ráðherra og þingmanna að hruninu yrði skoðuð ofan í kjölinn af Alþingi. Óþarfi er að endurtaka þá umræðu hér en hún liggur fyrir í gögnum þingsins.

Megininntakið í gagnrýni Hreyfingarinnar var sá veruleiki að það yrði mjög erfitt fyrir einstaka þingmenn að gagnrýna samflokksmenn sína hvort sem væri í þingmannanefndinni eða í þingsal við umræðu um skýrslu rannsóknarnefndarinnar. Það kom skýrt fram í ræðum formanna í gær að ekki verður gerð krafa um siðferðilega ábyrgð þingmanna og/eða ráðherra þeirra flokka sem beinan þátt áttu í hruninu með aðgerðum sínum eða aðgerðaleysi.

Virðulegur forseti. Nú hefur hrunið verið formgert af hálfu rannsóknarnefndar Alþingis og það kemur skýrt fram í skýrslu nefndarinnar að stærstur hluti þess orðróms og þeirra frétta sem voru fluttar af aðkomu ráðherra og þingmanna fyrir hrunið voru réttar. Nú er því tíminn til að gera upp. Þingmannanefnd Alþingis, hverrar starfssvið er skilgreint mjög þröngt, mun ekki taka nema á örlitlum hluta þess sem við blasir. Það er því þingsins sjálfs og þeirra þingmanna sem hér sitja að gera upp þá þætti hrunsins sem að þinginu sjálfu snúa.

Það er nöturleg niðurstaða að af þeim yfir 140 aðilum sem rannsóknarnefndin kallaði til skýrslutöku er enginn, ekki einn einasti, sem telur sig bera nokkra ábyrgð á því sem gerðist. Ekkert, ég endurtek ekkert gefur skýrari mynd af því samfélagi sem við Íslendingar höfum búið okkur til en þessi nöturlega staðreynd. Burt séð frá afneitun allra þeirra bankamanna sem með algeru siðleysi sínu rændu þjóðina, við því var kannski að búast, er það hins vegar afstaða embættismannanna og stjórnmálamannanna sem hafa margir hverjir hoppað upp í sama afneitunarvagninn sem hvað gleggst sýnir hroka þeirra og fyrirlitningu á almenningi og þeim eðlilegu siðferðisviðmiðum sem almennt ættu að vera til staðar.

Virðulegur forseti. Það kemur skýrt fram í skýrslu rannsóknarnefndarinnar að hluti af ástæðu þess að hér varð algert hrun er vegna þeirra óeðlilegu tengsla viðskiptalífs og stjórnmálamanna sem voru til staðar og vegna þess mórals í íslenskum stjórnmálum að það beri að raða flokksgæðingum á jötuna í embættismannakerfinu. Hvert einasta ráðuneyti og hver einasta stofnun ríkisins var og er gegnsýrð af flokksgæðingum sem eru ráðnir til að tryggja stjórnmálamönnum enn meiri völd. Hið alræmda Fjármálaeftirlit var skýrt dæmi um slíkt en þegar það var sett á laggirnar og því skipuð þess fyrsta stjórn, af þáverandi iðnaðar- og viðskiptaráðherra Framsóknarflokksins, var það gert að skilyrði fyrir stjórnarsetu að stjórnarmenn væru sammála því ráðslagi að sonur þáverandi félagsmálaráðherra, Páls Péturssonar, yrði ráðinn sem forstjóri. Eins og glöggt kemur í ljós í skýrslu rannsóknarnefndarinnar hefur Fjármálaeftirlitið frá stofnun þess aldrei valdið hlutverki sínu.

Fleiri dæmi má taka en of langt er að telja þau öll upp. Sjálfur hef ég lent í þeirri stöðu að vera skipað af yfirmanni í fjármálaráðuneytinu að segja einni af fastanefndum Alþingis ósatt, skipun sem var meira að segja gefin í áheyrn annarra í ráðuneytinu. Afleiðingarnar urðu svo þær að við „skipulagsbreytingar“ missti ég starfið, enda sagði ég þingnefndinni sannleikann. Ótalin eru þau dæmi líka þar sem starfsmenn eða embættismenn hafa sagt af sér eða sagt sig frá ákveðnum verkefnum en neitað að upplýsa almenning hvers vegna, vegna einhvers misskilins trúnaðar við eða hótana frá yfirboðurum sínum. Er það svona stjórnsýsla sem á að bjóða upp á áfram eða verða gerðar raunverulegar breytingar? Það er þessa þings að ákveða það.

Virðulegur forseti. Hvað fjármálatengslin varðar er augljóst að einstakir stjórnmálamenn hafa þegið stórfé af þeim bankamönnum sem bera höfuðábyrgð á hruninu og sumir stjórnmálaflokkar hafa fengið tugi milljóna í fjárframlög frá þeim. Nú er það ljóst að fyrirtæki sem slíkt getur ekki aðhyllst hugmyndafræði eða haft stjórnmálastefnu heldur er tilgangur með framlögum þess til stjórnmálaflokka og stjórnmálamanna að kaupa sér aðgang og gott veður. Þessu hafa íslenskir stjórnmálaflokkar og stjórnmálamenn hins vegar ætíð afneitað eins og andskotinn ömmu sinni.

Þorvaldur Gylfason, prófessor við Háskóla Íslands, segir hins vegar tíma til kominn að kalla þessi fjárframlög það sem þau raunverulega eru, þ.e. mútur. Það er ansi stórt orð og ekki get ég staðhæft sjálfur að einstaka þingmenn séu mútuþægir. Fyrirkomulagið hefur hins vegar boðið upp á slíkt hugarflug í sambandi við tengsl viðskiptalífs og stjórnmála og grunsemdir eru uppi um að stjórnmálamenn hafi látið hagsmuni almennings sitja hjá garði vegna hagsmuna annarra. Skýrsla rannsóknarnefndarinnar styður mjög vel við þá hugsun, því að eftir allt þá varð hér hrun þar sem hvorki stjórnkerfið, stjórnsýslan né stjórnmálamennirnir gættu hagsmuna almennings. Hvað stjórnmálamennina varðar ber þó að undanskilja Vinstri hreyfinguna – grænt framboð sem ötullega gagnrýndi flestalla þá ætti sem ollu hér hruninu.

Virðulegur forseti. Sú formlega umgerð sem skýrsla rannsóknarnefndarinnar setur hrunið og aðkomu alþingismanna og ráðherra að því, hlýtur að gera þá kröfu til Alþingis að það sem stofnun sýni að það hafi burði til að axla þá ábyrgð sem til þarf. Hér er átt við forseta Alþingis, alla alþingismenn og formenn þeirra stjórnmálaflokka sem sæti eiga á þingi sem og stjórnmálaflokkana sjálfa sem helstu stofnana lýðræðis í landinu. Það er einföld og skýlaus krafa að þessir aðilar axli sína ábyrgð eins og hún blasir við í dag. Hér gildir einu hvort um er að ræða ábyrgð vegna fyrri aðgerða eða aðgerðaleysis eða ábyrgð vegna núverandi tengsla við þá þætti hrunsins sem bersýnilegir eru.

Ábyrgð stjórnmálaflokkanna og stjórnmálamannanna er að sjálfsögðu mismikil og ekki formleg eða lagaleg nema kannski í fáum tilvikum. Það hvílir hins vegar þung siðferðileg ábyrgð á mörgum stjórnmálamönnum, siðferðileg ábyrgð sem þeir með aðgerðum eða aðgerðaleysi bera og verða að axla. Það verður að teljast frekar ólíklegt að þeir ráðherrar sem sitja í núverandi ríkisstjórn og voru einnig í hrunstjórninni, hæstv. ráðherrar Samfylkingarinnar, Jóhanna Sigurðardóttir, Kristján Möller og Össur Skarphéðinsson, hafi ekki vitað hvert stefndi, en Jóhanna Sigurðardóttir var m.a. í svokölluðum „súperráðherrahópi“ sem kom fyrst að umfjöllun um öll stærri mál. Hvort sem þau vissu nákvæmlega um gang mála eða ekki hljóta þau, sem ráðherrar þeirrar ríkisstjórnar sem var hér við völd í aðdraganda hrunsins, að velta því alvarlega fyrir sér hvort áframhaldandi aðkoma þeirra að stjórn landsins og seta á þingi sé trúverðug og hvort ekki sé fyllilega réttmætt að krefjast afsagnar þeirra.

Það verður einnig að teljast mjög ólíklegt að margir aðrir ráðherrar hrunstjórnarinnar hafi heldur ekki vitað hvert stefndi. Hér er um að ræða hv. núverandi þingmenn Sjálfstæðisflokksins, Einar K. Guðfinnsson, Guðlaug Þór Þórðarson og Þorgerði Katrínu Gunnarsdóttur, og svo hv. þingmenn Samfylkingarinnar, Björgvin G. Sigurðsson og Þórunni Sveinbjarnardóttur, sem öll voru ráðherrar á þeim tíma. Ég veit ekki, og það kemur ekki fram, hversu mikið eða hvort þau vissu nokkuð um það sem fram undan var þegar þau voru í ríkisstjórn en aðkoma þeirra að þeirri ríkisstjórn verður vonandi til þess að þau spyrja sig alvarlega þeirrar spurningar hvort þau hefðu átt að vita meira. Þau sem ráðherrar þeirrar ríkisstjórnar sem hér var við völd í aðdraganda hrunsins hljóta öll að velta því alvarlega fyrir sér hvort áframhaldandi seta þeirra á þingi sé trúverðug og hvort ekki sé fyllilega réttmætt að krefjast afsagnar þeirra. Spunaafsögn hv. þm. Björgvins G. Sigurðssonar sem þingflokksformanns telst þar ekki með.

Ótaldir eru þeir núverandi þingmenn sem voru innstu kopparnir í búrinu og hafa með nánum tengslum sínum við ýmis fjármálafyrirtæki og ráðamenn í aðdraganda hrunsins einnig fengið stöðu sem setja má spurningarmerki við. Hér er um að ræða hv. þingmenn Bjarna Benediktsson, Illuga Gunnarsson og Tryggva Þór Herbertsson en þeir hljóta einnig að velta því alvarlega fyrir sér hvort áframhaldandi seta þeirra á þingi sé trúverðug.

Eins hlýtur það að vera réttmæt krafa að þeir þingmenn sem þáðu fúlgur fjár frá fjárglæframönnunum endurskoði setu sína á þingi. Gildir þar einu hvort um er að ræða bein fjárframlög eða lán til hlutabréfakaupa. Hér ber að sjálfsögðu hæst lánveitingar Kaupþings til fjölskyldufyrirtækis varaformanns Sjálfstæðisflokksins, hv. þm. Þorgerðar Katrínar Gunnarsdóttur, upp á nærri 1,7 milljarða króna, eitt þúsund og sjö hundruð milljónir. Einnig voru stórar upphæðir lánaðar til formanns Sjálfstæðisflokksins, hv. þm. Bjarna Benediktssonar, og til hv. þm. Ólafar Nordal. Ótrúlegar lánveitingar til ýmissa fyrrverandi þingmanna Framsóknarflokks, Samfylkingar og Sjálfstæðisflokks sem koma fram í töflu 8.11.2 kalla svo á gagngera endurskoðun af hálfu þessara flokka á því hvort afstaða þeirra til margra mála hafi á þeim tíma verið lituð af þeim lánveitingum og hvernig flokkarnir munu í framtíðinni umgangast peninga. Há bein fjárframlög til einstakra þingmanna kallar einnig á að þeir þingmenn endurskoði aðkomu sína að setu á Alþingi. Hér verður tæpt á þeim þingmönnum og ráðherrum sem fengu framlög frá Kaupþingi og Landsbankanum og enn sitja sem fastast, en framlög frá Glitni til einstakra þingmanna fengust ekki. Röðin er hér eftir upphæðum:

Hv. þm. Steinunn Valdís Óskarsdóttir, 3,5 milljónir.

Hv. þm. Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir, 3 milljónir.

Hv. þm. Guðlaugur Þór Þórðarson, 2,5 milljónir.

Hæstv. samgönguráðherra Kristján Möller, 2,5 milljónir.

Hæstv. utanríkisráðherra Össur Skarphéðinsson, 1,5 milljónir.

Hv. þm. Björgvin G. Sigurðsson, 1,1 milljón.

Hv. þm. Guðbjartur Hannesson, 1 milljón.

Hv. þm. Helgi Hjörvar, 800 þúsund.

Hæstv. forseti Alþingis, Ásta Ragnheiður Jóhannesdóttir, 550 þúsund.

Hv. þm. Ragnheiður Elín Árnadóttir, 550 þúsund.

Hæstv. félagsmálaráðherra, Árni Páll Árnason, 300 þúsund.

Hæstv. forsætisráðherra Jóhanna Sigurðardóttir, 200 þúsund.

Hæstv. iðnaðarráðherra Katrín Júlíusdóttir, 200 þúsund.

Þótt í sumum tilfellum sé ekki um háar fjárhæðir að ræða og ekki hægt að halda því fram með neinu móti að framlög þessi hafi keypt þingmenn, leikur enginn vafi á því að háar upphæðir hafa áhrif á almenna afstöðu manna til gefandans, þó ekki sé annað. Mannlegt eðli er einfaldlega þannig. Ótaldar eru svo tugmilljónirnar til flokkanna sjálfra og undirfélaga þeirra um allt land sem ekki hefur gefist tími til að skoða nánar en vekur athygli í því samhengi að fyrir liggur að semja frumvarp um fjármál stjórnmálaflokka þar sem enn er galopið á framlög frá fyrirtækjum, hvort sem er til stjórnmálaflokka eða einstaklinga. Hér verður Alþingi að spyrna við fótum áður en það frumvarp fer í gegn óbreytt.

Virðulegi forseti. Hér hefur margt verið sagt og mörg þung orð e.t.v. látin falla. Þetta er hins vegar mest allt nákvæmlega skjalfest í þessu stórkostlega plaggi sem skýrsla rannsóknarnefndar Alþingis er. Hér hafa og mörg nöfn verið nefnd og spurningarmerki sett við það hvort forsvaranlegt sé fyrir þau að sitja áfram á þingi. Ég get ekki dæmt um það, ég hef mína afstöðu í því eins og mörgu öðru, en leiða má líkur að því að Alþingi Íslendinga muni aldrei endurheimta trúverðugleika sinn ef þeir þingmenn sem hér sitja nú taka ekki af skarið og setji fordæmi hvað viðvíkur siðferðilegri ábyrgð. Það fordæmi hlýtur m.a. að felast í því að viðurkenna þá siðferðilegu ábyrgð og axla hana, ekki með orðskrúði og marklausum frösum heldur með afgerandi sjáanlegum hætti sem leiðir til þess að á Íslandi kemst á siðferðisvitund í stjórnmálum. Þá ábyrgð er hægt að axla með annaðhvort afsögn eða með því að beita sér með afgerandi hætti fyrir því að lagaumgjörð stjórnmálaflokka og stjórnmálamanna verði með þeim hætti að það sé ekki hægt að bera á þá fé.

Ég vil svo ljúka máli mínu á því að mótmæla með hvaða hætti Alþingi hefur ákveðið að fjalla um þetta mikilvægasta mál lýðveldissögunnar en það er þinginu og forustu þess til vansa. Þingmönnum hefur ekki verið gefinn nægilegur tími til að kynna sér skýrslu rannsóknarnefndarinnar og ekki hefur gefist nándar nærri nægilegur tími til að gaumgæfa alla mikilvægustu þætti málsins og það er fráleitt að ætla sér að afgreiða málið með svo yfirborðskenndum hætti sem forusta þingsins ætlar að gert verði. Þó að ekki séu líkur á að núverandi þing hafi burði til að koma á betri vinnubrögðum munu þingmenn framtíðarinnar vonandi átta sig á því að á Alþingi Íslendinga verður að gera hlutina betur en gert hefur verið hingað til.