Þjóðminjasafn Íslands.
Virðulegi forseti. Við ræðum hér frumvarp til laga um Þjóðminjasafn Íslands og fyrir liggur nefndarálit frá meiri hluta menntamálanefndar. Nefndin fékk til sín marga góða gesti.
Markmið frumvarpsins er að skýra nánar lagalega stöðu Þjóðminjasafnsins þar sem kveðið er á um að Þjóðminjasafn Íslands taki við og varðveiti muni, sýni og önnur rannsóknargögn úr fornleifarannsóknum og beri ábyrgð á gripum í kirkjum landsins. Þjóðminjasafninu er einnig veitt heimild til að fela viðurkenndu safni varðveislu gripa til langframa, eins og til að lána safngripi tímabundið vegna sýninga eða rannsókna. Þá er lögð til gjaldtökuheimild til handa Þjóðminjasafninu fyrir aðgengi að safninu og ýmsa sértæka þjónustu.
Það kemur fram í 3. gr. frumvarpsins að hlutverk Þjóðminjasafnsins sé að stuðla sem best að varðveislu íslenskra menningarminja og miðla sögu þjóðarinnar. Hjá umsagnaraðilum kom fram nokkur gagnrýni á að safnið skuli eiga að taka við og varðveita fornmuni, sýni og önnur rannsóknargögn úr fornleifarannsóknum þar sem slíkt mundi veita Þjóðminjasafni Íslands einkaleyfi á forvörslu gripa úr fornleifarannsóknum og þar af leiðandi skerða atvinnufrelsi sjálfstætt starfandi forvarða. Meiri hlutinn bendir á að samkvæmt lögum ber Þjóðminjasafn Íslands ábyrgð á varðveislu forngripa. Í því felst umsjón forngripa, bein forvarsla sem og fyrirbyggjandi forvarsla gripa sem berast safninu, en ekki hafa verið nógu skýr ákvæði í lögum um skil gripa til safnsins. Þannig hafa skil forngripa í mörgum tilvikum dregist í áraraðir þar sem skýr ákvæði um skilaskyldu gripa hefur skort og ætla má að ekki færri en 100 þúsund gripir séu í vörslu einkaaðila við mismunandi skilyrði. Þannig eru dæmi um að gripir hafi orðið fyrir skemmdum í vörslu rannsóknaraðila vegna ófullnægjandi forvörslu á rannsóknarstað eða vegna þess að skilyrðum um forvörslu hefur ekki verið fullnægt. Því telur meiri hlutinn eðlilegt að Þjóðminjasafn Íslands hafi yfirumsjón með og annist forvörslu íslenskra menningarminja þar sem gripir sem finnast við fornleifarannsóknir eru frumheimildir um menningarsögu Íslands og almannahagsmunir krefjast þess að varðveisla þeirra og frágangur sé með tilskildum hætti. Ábyrgð Þjóðminjasafns Íslands verður því að vera ótvíræð en meiri hlutanum þykir þó rétt að benda á að safnið getur að sjálfsögðu nýtt sér þjónustu sjálfstætt starfandi forvarða þar sem safnið telur slíkt henta.
Fram kom hjá umsagnaraðilum að mikilvægt væri að undirstrika rannsóknarhlutverk Þjóðminjasafns Íslands. Meiri hlutinn vill benda á að samkvæmt 3. gr. frumvarpsins er kveðið á um að Þjóðminjasafn Íslands eigi að rækja hlutverk sitt, meðal annars með því að rannsaka og annast kynningu á menningarminjum með sýningum, útgáfu á fræðilegum ritum og annarri fræðslustarfsemi. Meiri hlutinn vill einnig árétta að samkvæmt 1. gr. frumvarpsins er safnið höfuðsafn á sviði menningarminja. Í 2. mgr. 3. gr. frumvarps til nýrra safnalaga, sem liggur fyrir þinginu á þskj. 1152, segir meðal annars: „Með söfnun, skráningu, varðveislu, rannsóknum, sýningum og annarri miðlun er það hlutverk safna að tryggja menningar- og náttúruarf Íslands.“
Nefndin ræddi hugmyndir um embættisheiti forstöðumanns Þjóðminjasafns Íslands sem verið hefur „þjóðminjavörður“ um árabil. Í máli nokkurra umsagnaraðila kom fram það sjónarmið að nafngiftin væri villandi því að hugtakið „þjóðminjar“ tæki til ýmissa þátta sem ekki eru lengur á verksviði Þjóðminjasafns Íslands, svo sem fornleifa, mannvirkja og húsa. Meiri hlutinn vill í þessu sambandi árétta að Þjóðminjasafn Íslands er samkvæmt 1. gr. höfuðsafn á sviði menningarminja og gegnir sem slíkt lykilhlutverki í þjóðminjavörslu í landinu. Nafngiftin getur því ekki talist villandi þó að umsýsla og ábyrgð tiltekins hluta þjóðminja sé á forræði annarra aðila. Meiri hlutinn telur eðlilegt að gætt sé samræmis milli heitis Þjóðminjasafns Íslands og embættisheitis forstöðumanns þess og telur ekki tilefni til þess að gera á þeim breytingar að svo stöddu.
Meiri hlutinn leggur til þá breytingu á 8. gr. frumvarpsins, er lýtur að aflögðum kirkjugripum, að ákvæðið nái eingöngu til aflagðra, friðaðra kirkjugripa, enda þykir ljóst að annað gæti skapað vanda. Meiri hlutinn tekur undir sjónarmið umsagnaraðila um að eðlilegt sé að veita rýmri aðlögun að breyttu umhverfi hvað varðar meðal annars skilaskyldu forngripa og leggur til að gildistöku laganna verði frestað til 1. janúar 2013.
Meiri hlutinn leggur til að frumvarpið verði samþykkt með eftirfarandi breytingum:
1. Við 2. gr. a. Fyrri málsliður 2. mgr. orðist svo: Forstöðumaður Þjóðminjasafns Íslands, þjóðminjavörður, stjórnar starfsemi og rekstri safnsins.
b. Fyrirsögn greinarinnar verði: Skipulag og yfirstjórn.
2. Á eftir orðinu „aflagða“ í 1. mgr., orðinu „aflagðra“ í 2. mgr. og orðinu „aflagðir“ í fyrirsögn 8. gr. komi: friðaða; friðaðra; og friðaðir, þ.e. við erum að tala um að einungis komi til varðveislu friðaðra kirkjugripa.
3. Í stað ártalsins „2012“ í 11. gr. og ákvæði til bráðabirgða komi: 2013.
Undir þetta álit skrifa Skúli Helgason, formaður nefndarinnar, Þuríður Backman, Ragnheiður Ríkharðsdóttir, Unnur Brá Konráðsdóttir, Margrét Tryggvadóttir, Oddný G. Harðardóttir, Auður Lilja Erlingsdóttir og Jónína Rós Guðmundsdóttir, með fyrirvara sem hún mun gera grein fyrir í atkvæðaskýringu.
