þingsköp Alþingis.

Virðulegi forseti. Ég mæli fyrir frumvarpi til laga um breytingu á lögum nr. 55/1991, um þingsköp Alþingis, með síðari breytingum.

Frumvarpið gengur út á umræðutímann í þinginu og hefur hlotið einhverja athygli sem betur fer, kannski sérstaklega upp á síðkastið vegna umræðuhefðarinnar í þinginu sem hefur frekar farið hrakandi ef eitthvað er. Ég vil taka fram að frumvarp sama efnis var flutt á 138. og 139. löggjafarþingi. Verið er að mæla fyrir því í þriðja sinn og er sú er hér stendur 1. flutningsmaður og hefur ávallt verið í þessi þrjú skipti. Í hin tvö skiptin sem ég flutti þetta mál var ég ein sem flutningsmaður en núna eru 15 flutningsmenn. Því er mjög jákvætt að fleiri þingmenn eru tilbúnir til að taka það skref sem hér um ræðir.

Aðrir flutningsmenn eru auk mín hv. þingmenn Jónína Rós Guðmundsdóttir, Sigmundur Ernir Rúnarsson, Lúðvík Geirsson, Róbert Marshall, Kristján L. Möller, Valgerður Bjarnadóttir, Ólína Þorvarðardóttir, Álfheiður Ingadóttir, Guðmundur Steingrímsson, Oddný G. Harðardóttir, Margrét Tryggvadóttir, Magnús Orri Schram, Þuríður Backman og Árni Þór Sigurðsson. Þetta eru þingmenn úr Framsóknarflokknum, Samfylkingunni, VG og Hreyfingunni og óháður þingmaður, Guðmundur Steingrímsson. Þetta er því ágætisbreidd þannig séð. Það er alveg sérstaklega framsýnt fólk sem flytur þetta mál.

Út á hvað gengur málið? Það gengur út á að breyta þingsköpum þannig að við höfum ákveðinn ramma utan um ræðutíma þingmanna en höfum hann ekki ótakmarkaðan eins og nú er.

Frumvarpið er einungis tvær greinar, 1. gr. er efnisgrein og 2. gr. hljóðar svo: Lög þessi öðlast þegar gildi.

Ég ætla að fá að lesa 1. gr. því að hún lýsir málinu ágætlega. 1. gr. hljóðar svo, með leyfi virðulegs forseta:

„Á eftir 4. mgr. 62. gr. laganna kemur ný málsgrein sem orðast svo:

Áður en umræða hefst um lagafrumvörp, þingsályktunartillögur og skýrslur getur forseti gert tillögu um hve lengi umræðan skuli standa. Ræðutími einstakra þingmanna getur þá orðið styttri en segir í 89. gr. Við upphaf 2. og 3. umræðu um lagafrumvörp og síðari umræðu um þingsályktunartillögur skal tillaga forseta um hve lengi umræðan má standa taka mið af óskum nefnda um heildartíma umræðu. Ekki má takmarka ræðutíma við nokkra umræðu svo að hann sé skemmri en þrjár klukkustundir alls. Tillögur forseta skulu umræðulaust bornar undir atkvæði og ræður afl atkvæða úrslitum. Í tillögu forseta um heildartíma umræðu skal skipta umræðutíma því sem næst að hálfu jafnt milli þingflokka og að hálfu skal hafa hliðsjón af því hve margir þingmenn eiga aðild að hverjum þingflokki en forseti ákveður ræðutíma þingmanna utan flokka. Ákvæði þessarar málsgreinar ná einnig til ræðutíma ráðherra. Tillögur forseta samkvæmt þessari málsgrein ná ekki til umræðna um frumvörp til fjárlaga og frumvörp til stjórnarskipunarlaga.“

Frumvarpið gengur út á það að forseti áætli hve lengi umræða eigi að standa í 1. umr. og það sé borið undir atkvæði þingsins. Í 2. og 3. umr. skal forseti leggja fram tillögu sem tekur mið af óskum nefndanna um heildartíma umræðu, því að þá hafa nefndirnar farið yfir málin og geta alveg áætlað, miðað við hve málin eru þung í vöfum eða hve umdeild þau eru, hvað þurfi langan tíma til að ræða þau þannig að fullnægjandi umræða náist fram og málin fái góða umræðu en ekki endalausa umræðu eins og nú er oft og tíðum, ekki alltaf, þar sem verið er að staglast á sama hlutnum endalaust, engum til gagns að mínu mati. Frumvarpið tekur á umræðutímanum.

Ég vil sérstaklega undirstrika að starfshættir Alþingis hafa verið til umræðu og skoðunar meðal almennings á síðustu missirum og kannski alveg sérstaklega í kjölfar bankahrunsins. Alþingismenn hafa margir haft skoðun á þessari umræðu og tekið þátt í henni og kallað á virkari og nútímalegri vinnubrögð. Þingmenn hafa margir kallað eftir því að rétt væri að skipuleggja vinnu þingsins betur og freista þess að auka traust almennings til Alþingis og bæta ásýnd þess. Það er verulegt áhyggjuefni að mínu mati, þó að sumum hv. þingmönnum finnist það ekki mikið atriði, þá er sú sem hér stendur mjög áhyggjufull yfir því litla trausti sem þjóðin, miðað við skoðanakannanir, ber til Alþingis Íslendinga. Það er að sumu leyti óverðskuldað hvað það er lítið traust, því miður. Fyrir bankahrun mældist traust til Alþingis í kringum 40% og var kannski ekki úr mjög háum söðli að detta en eftir bankahrun hefur traust til Alþingis mælst í kringum 11% ár frá ári og ef eitthvað er lækkaði það núna held ég ofan í 10,6% í ár. Þetta eru kannanir Gallups sem birtar eru í nóvember á hverju ári. Það hlýtur að vera alveg gríðarlegt áhyggjuefni hve traust til Alþingis er lítið.

Það eru auðvitað margir samverkandi þættir sem hafa áhrif á traustið og ég er algerlega á því að einn þátturinn er umræðuhefðin. Ég tel að með þeirri breytingu að takmarka umræðutímann á skynsamlegan hátt muni umræðuhefðin breytast. Menn munu vanda sig betur í pontu, þeir munu skipuleggja betur ræður sínar, þeir munu fara í meiri rökræðu og minna óþarfa mas. Það er mín skoðun.

Núna er umræðuhefðin úrelt. Það er ekki verið að reyna að áætla hvað umræðan taki mikinn tíma hverju sinni miðað við eðli mála og mjög erfitt er að halda utan um dagskrá þingsins þannig að tímaáætlanir standist. Hægt er að minna á í því sambandi að fjölmargt starfsfólk sinnir þjónustu við þingið og erfitt er að geta ekki haft einhverjar betri tímaáætlanir varðandi allt það starfsfólk sem aðstoðar þingið við störf þess.

Ég vil einnig minnast á svokallað málþóf af því að það er hluti af þessari umræðuhefð. Sumir vilja verja málþófið en sú er hér stendur vill ekki verja málþóf og telur að það sé til skaða. En mig langar að lesa upp úr tilvitnun sem er úr umfjöllun dagblaðs fyrir nokkru um málþóf. Þar segir, með leyfi virðulegs forseta:

„Málþóf er aldagömul aðferð til að stöðva mál og á rætur sínar að rekja til Rómaveldis. Þó tíðkast það aðeins í örfáum löndum í dag og þekkist ekki hjá öðrum Norðurlandaþjóðum. Kató yngri er fyrsti skráði málþófsmaðurinn. Árið 60 fyrir Krist kom hann í veg fyrir að Júlíus Sesar kæmi máli í gegnum rómverska þingið með því að tala fram á kvöld, en Rómverjar höfðu lög um að öllum ákvörðunum þingsins yrði að ljúka í birtu.“

Málþóf er því gamall kunningi en hann hefur vikið hjá flestum siðmenntuðum þjóðum og það er ekkert Norðurlandanna sem þekkir til málþófs nema Ísland. Þó veit ég um eitt dæmi um málþóf í Finnlandi, en kannski er ekki hægt að tala um að það sé hefð ef eitt svona dæmi er tínt til þegar menn tala um málþóf, og það var þegar Finnar ræddu um aðild að Evrópusambandinu. Þá var stundað einhvers konar málþóf í Finnlandi. Það var aðallega til að bíða eftir þjóðaratkvæðagreiðslu að mig minnir í Svíþjóð, þannig að það var ákveðin ástæða fyrir því svokallaða málþófi en það var ekki til að eyðileggja málið eða drepa það niður.

Oftast er það stjórnarandstaða hvers tíma sem stundar málþóf og oftast í aðdraganda þinghléa hvers árs. Engir íslensku stjórnmálaflokkanna eru undanskildir í þessu samhengi. Hafa þeir allir stundað málþóf hvort sem þeir eru í stjórn eða stjórnarandstöðu í augnablikinu, þá hafa þeir gert það.

Rökin fyrir málþófi eru þau að með því eru stjórnmálaflokkar og þá oftast eða eiginlega alltaf stjórnarandstaðan að skapa sér svokallaða samningsstöðu í lok hverrar þinglotu þannig að allir flokkar fái eitthvað fyrir sinn snúð þegar upp er staðið í lok þings. Þannig nái einstök mál einstakra flokka fram að ganga eða ekki og þegar um slíkt hefur samist leggst málþófið niður.

Ég verð að segja að eftir þá reynslu sem við höfum haft af málþófi vil ég í heildina segja að hún er ekki góð. Hægt er að færa rök fyrir því að málþóf hafi í einhverjum tilvikum skilað árangri, þ.e. tekist hefur að stöðva gríðarlega umdeild mál sem síðar kom í ljós að gott var að fóru ekki í gegn. En hægt er að stöðva slík mál að mínu mati með öðrum aðferðum en málþófi og þá t.d. með þeirri aðferð að minni hluti þings geti knúið á um þjóðaratkvæðagreiðslu í umdeildum málum. Málþóf er nefnilega mjög hættulegt lýðræðinu þegar maður fer að skoða það vegna þess að þegar búið er að skapa þessa spennu í lok þings og búið er að stunda málþóf af miklum hetjuskap þá neyðast flokkar til að setjast niður og semja, ef þeir ætla yfirleitt að ljúka störfum þingsins sem menn gera auðvitað að lokum. Og hvernig er samið? Það eru ekki 63 þingmenn sem eru í þeim samningum. Það er einn til tveir, hugsanlega þrír, fyrir hvern flokk, oft bara einn og þá yfirleitt formenn flokkanna, stundum með þingflokksformönnum.

Hvernig fara þeir samningar fram? Þeir fara ekki fram í þessum sal. Þeir fara fram í einhverjum hliðarherbergjum þar sem menn setjast niður úttaugaðir, þreyttir og leiðir og semja með mikilli samningatækni um hvaða mál eigi að drepa á endasprettinum og hvaða mál eigi að fá að fara í gegn. Lýðræðið takmarkast því í þeim tilvikum við mjög þröngan hóp forustumanna sem setjast niður og sitja með allt löggjafarvald í höndunum. Svo er samið allt í einu eftir einhverja x marga fundi og mikið kaffiþamb, grát og gnístran tanna og ég veit ekki hvað og hvað. Það getur verið misjafnlega flókið og þungt að semja, en niðurstaða kemur fram að lokum; ákveðin mál ná í gegn og ákveðin mál eiga að liggja og fara þá ekkert í gegn og þau þarf að endurflytja, hugsanlega breyta o.s.frv. Nokkur mál eru drepin en önnur fá að lifa.

Þau mál sem fara í gegn og ná landi í samningum eru oft stór og mikilvæg mál og þau fá þá ekki vegna tímaskorts umræðu í þinginu eftir að búið er að fara í gegnum þau í þingnefnd og skoða þau, búið er að haska fram kannski helstu álitamálum, gera einhverjar breytingartillögur o.s.frv. en þá eru þessi mál hömruð í gegn á mettíma án umræðu. Stjórnarliðar eru oft bundnir á höndum og fótum og mega ekki taka þátt í umræðunni af því að það er enginn tími og stjórnarandstæðingar líka af því að búið er að semja um að klára málin, helst á morgun eða hinn. Þetta eru samningar sem taka það mikinn tíma að gríðarlega lítill tími er eftir til að ganga frá málum í atkvæðagreiðslum í þinginu og umræðan er hættulega lítil. Það er mjög mikill lýðræðishalli á slíkum samningum gagnvart mörgum málum.

Málþófið er andsnúið lýðræðinu öfugt við það sem margir segja að málþófið sé til að tryggja lýðræðið, tryggja hlut minni hlutans við það að stoppa umdeild mál. Það er hægt að koma því fyrir með öðrum hætti, heimila minni hluta þings að setja umdeild mál í þjóðaratkvæðagreiðslu en ekki að stunda málþóf sem er að mínu mati til mikils skaða, grefur undan trausti á þinginu, hindrar það að mál fái eðlilega umræðu. Sum mál fá gríðarlega mikla umræðu af því að þau eru í málþófi, umræðu sem skilar engu, verið er að segja það sama aftur og aftur.

Hugsið ykkur að á septemberþinginu, það fýkur svolítið í mann þegar maður fer að rifja það upp, sem var kannski með ljótari uppákomum sem maður hefur upplifað í þessum sal, tókst þingmanni að fara með sömu ræðuna tvisvar orð fyrir orð, algerlega orð fyrir orð og þótti það í lagi. Gripið var fram í á ákveðnum stöðum í ræðunni og það var prentað í útskriftinni. Og viti menn, þingmenn sem höfðu gripið fram í fóru að grípa fram í aftur á réttum stöðum í handritinu. Þetta er auðvitað ekki boðlegt að mínu viti. Þessu verður að breyta og leggja málþófið niður þegar búið er að sýna fram á hvað það er misnotað.

Ég vil líka taka fram af því að septemberþingið var mjög erfitt að þessu leyti, við sýndum allra verstu hliðar málþófs á septemberþinginu, að þá var mikil misnotkun andsvara. Það er eitthvað sem hefur ekki sést hér fyrr, þ.e. misnotkun andsvara, aldrei í þeim mæli og með þeim hætti sem hefur verið gert upp á síðkastið.

Hvernig fór málþófið fram? Það er kannski ágætt að fara aðeins yfir það svo að þeir sem hlýða á þessa ræðu átti sig kannski á því. Þannig er að þegar frumvörp eru rædd — og til að taka skýrt dæmi lenti eitt mál í málþófi á septemberþinginu, það var frumvarp til laga um Stjórnarráð Íslands. Tvöfaldur ræðutími var í því máli af því að þingflokkur bað um það og við því var orðið, það mátti sem sagt ræða það tvöfalt lengur en ræðutími gerir venjulega ráð fyrir í 1., 2. og 3. umr. Venjulega er það þannig að málþóf hefst í 2. umr. Hver þingmaður má tala í fimm mínútur, svona venjulega, en ræðutíminn var í því máli sem sagt tvöfaldaður þannig að hver þingmaður mátti tala í tíu mínútur. Í 2. umr. um það lagafrumvarp mátti hver þingmaður tala í tíu mínútur og hann mátti tala eins oft og hann vildi, aftur og aftur og aftur.

Þá eru það andsvör. Hægt er að fara í andsvör við ræðumann sem stendur í pontu og má hver andsvarandi tala tvisvar í tvær mínútur. Ef fjórir fara í andsvör, sem er heimilt, er andsvaratíminn styttur í eina mínútu, þ.e. allir fjórir fá eina mínútu í hvert sinn og ræðumaðurinn sem svarar andsvari fær eina mínútu. Þetta eru sextán mínútur samtals. Ef þrír eru til andsvara fá þeir tvær mínútur í hvert sinn og þá tekur hver hringur í andsvörum sex mínútur, það gerir alls átján mínútur. Ef tveir fara í andsvör geta menn farið upp tvisvar og fengið svar tvisvar. Það gerir sextán mínútur. Ef einn fer í andsvar er tíminn átta mínútur í heildina.

Málþófið í september er bara eitt af mörgum dæmum um málþóf sem allir flokkar hafa stundað, ekki einungis stjórnarandstaða dagsins í dag heldur líka stjórnarandstöður fyrri tíma, þannig að ég er ekki að taka einn flokk fyrir, Reyndar höfum við aldrei séð viðlíka notkun á andsvörum eins og við sáum þá. Í málþófinu í september héldu aðallega stjórnarandstæðingar ræður og töluðu í tíu mínútur hver og síðan var farið í andsvör. Það voru mjög oft stjórnarandstæðingar sem fóru í andsvör við aðra stjórnarandstæðinga og flokksmenn sem fóru í andsvör við samflokksmenn. Það er auðvitað ekki í lagi, það er misnotkun á andsvarsréttinum. Það er kannski hægt afsaka þetta í nokkur skipti ef menn eru að reyna að ná fram einhverju nýju í umræðunni og dýpka umræðuna en það var alls ekki svo í þessu tilviki. Það var bara farið í pontu í andsvör til að eyða tíma og það sáu allir í gegnum þetta, öll þjóðin og líka þeir sem tóku þátt í þessu. Þessu verður því að breyta með því að takmarka ræðutímann þannig að menn verði að vanda sig þegar þeir koma upp í pontu, tala út frá rökum með og á móti málum og dýpka umræðuna og ná einhverju fram, einhverju nýju og einhverju sem skiptir máli.

Ég tel að langauðveldasta leiðin til að breyta þessu sé að herma eftir Norðmönnum, frumvarpið gengur algerlega út á að herma eftir Norðmönnum, þeir gera þetta svona. Þar þekkist ekki málþóf og þeir eru bara rasandi þegar maður útskýrir fyrir þeim hvernig málþófið fer fram hér. Þar skapa menn sér þá stöðu innan flokkanna að þeir verða talsmenn í málum, verða bara mjög góðir og rökfastir í ákveðnum málaflokkum og hafa mikla þekkingu á þeim og eru þá oft talsmenn í því umræðubili sem flokkarnir fá og umræðan getur orðið mjög virk og góð. Við verðum að hverfa frá umræðuhefðinni sem við höfum verið í og reyna að fara inn í nútímann sem krefst þess að hér sé talað á eðlilegan hátt af rökum og í eðlilegan tíma og ekki of lengi.

Ég skal hins vegar fúslega viðurkenna að það þarf að vera til svokallaður neyðarhemill. Því er opnað á það hér og ekki bara opnað heldur sagt að bráðnauðsynlegt sé að koma því þannig fyrir að minni hluti þings geti knúið á um að umdeild mál fari í þjóðaratkvæðagreiðslu. Slíkt fyrirkomulag viðgengst til dæmis í Danmörku. Ein hugmynd að slíku fyrirkomulagi er til dæmis að einn þriðji hluti þingmanna að lágmarki gæti krafist þess með þingsályktun að leynileg þjóðaratkvæðagreiðsla skuli fara fram. Ég vil taka það sérstaklega fram að hv. þm. Margrét Tryggvadóttir er einmitt mjög mikill áhugamaður um svona neyðarhemil og á heiðurinn af því hversu skýrt þetta er orðað í greinargerðinni með frumvarpinu.

Ég vil líka segja örfá orð í viðbót af því að manni hitnaði svolítið í hamsi á septemberþinginu varðandi málþófið sem þar fór fram, maður eyddi mjög miklum tíma í nánast ekki neitt, allt var komið fram í þeirri umræðu sem þurfti að koma fram og olli því að önnur umdeild mál fóru í gegn á mettíma án nánast eðlilegrar umræðu eftir skoðun í nefnd. Á þeim tíma þegar breytingar á Stjórnarráðinu voru ræddar kom fram svokölluð sáttatillaga. Það var hv. þm. Eygló Harðardóttir, sem er lausnamiðuð manneskja, sem kom fram með þá tillögu og sú er hér stendur var meðflutningsmaður og hv. þingmenn Árni Þór Sigurðsson og Margrét Tryggvadóttir voru líka á tillögunni. Sú sáttatillaga tók á þeim atriðum sem hér voru umdeild og sem öll þessi strolla af hv. þingmönnum voru í málþófi um. Þessi tillaga tók á þeim atriðum og viti menn. Það var bara eins og þeir sem voru í málþófi hefðu ekki séð tillöguna. Hv. þingmenn þóttust ekki sjá hana, ræddu hana nánast ekki neitt með þó einni undantekningu. Mig minnir að það hafi verið hv. þm. Ásbjörn Óttarsson sem sagði: Þetta var nú til bóta. Hinir sáu hana ekki, ræddu hana ekki, þeir vildu ekki sjá hana af því að hún kom algerlega til móts við gagnrýnina og ef hv. þingmenn hefðu tekið undir hana hefði málþófið auðvitað verið sjálfdautt, þá hefði bara verið um að gera að samþykkja tillöguna. Það er merkilegt ef hv. þingmenn reyna að vera lausnamiðaðir og koma fram með góða tillögu, eins og hv. þm. Eygló Harðardóttir hafði forgöngu um í þessu tilviki, að út úr því komi mikil togstreita. Hálft þingið þóttist ekki sjá tillöguna.

Septemberþingið var þannig að ég vona að við upplifum ekki slíka hluti aftur. Þetta er engum til gagns, eykur ekki traust á þinginu, er okkur eiginlega til skammar svo maður segi það bara hreint út. Við endurtökum þetta ekki. Ég vona að sú tillaga sem ég mæli fyrir fyrir hönd fimmtán hv. þingmanna nái fram að ganga, við komum þessum málum í sama farveg og annars staðar á Norðurlöndum, sérstaklega hjá Norðmönnum, að við áætlum ræðutíma, úthlutum honum á réttlátan hátt milli þingflokka og tökum svo góða umræðu um hvert mál, umræðu sem er nægjanleg, ekki of lítil og ekki of mikil heldur nægjanleg.

Oft var talað um að þörf væri á að endurnýja þingið og undir það mátti taka. Við síðustu alþingiskosningar varð mesta endurnýjun á Alþingi Íslendinga frá upphafi og valdir hér inn fjölmargir nýir þingmenn eða 27 af 63. Það varð því 43% endurnýjun í síðustu þingkosningum og árið 2007 voru 24 nýir þingmenn. Í dag má segja að 42 þingmenn af 63 séu nýir eða tveir þriðju hlutar þingsins. Maður bar mjög mikla von í brjósti um að þessir nýju þingmenn mundu koma inn með nýja umræðuhefð og krefjast nýrra vinnubragða. Sú hefur ekki orðið raunin, ekki í heildina séð með örfáum undantekningum þó. Að vissu leyti má því segja að hvað umræðuhefð á þinginu varðar og breytt vinnubrögð hafi þessi endurnýjun mistekist. Hv. þingmenn hafa hins vegar ráðrúm til að endurskoða umræðuhefðina og vinnubrögðin með því að skoða frumvarpið sem hér er til umfjöllunar og ég er alveg sannfærð um að ef það verður samþykkt verður það til mjög mikilla bóta fyrir umræðuna, fyrir störf þingsins og alla áætlanagerð. Þingmenn munu að mínu mati verða betri þingmenn fyrir vikið af því að þeir munu þá hafa tíma til að sinna öðru sem er mjög mikilvægt að sinna, flokksstarfi, kynna sér mál o.s.frv. Það fer óheyrilegur tími í umræður um ekki neitt.

Ég skora á hv. þingmenn að gefa þessu máli rými og möguleika í huga sínum. Þó að margir hafi nú þegar sagt að þeir muni aldrei gefa eftir málþófsréttinn þá er hann ekki þess virði. Hann er andsnúinn lýðræðinu að mínu mati. Þetta mál gengur líka út á að áætla umræðutímann dagsdaglega, því er ekki einungis ætlað að taka á málþófi heldur til að áætla umræðuna frá degi til dags og það væri mjög til bóta fyrir þingið og störf þess ef það væri hægt.