dómstólar o.fl.
Frú forseti. Ég mæli hérna fyrir nefndaráliti með breytingartillögu um frumvarp til laga um breytingu á lögum um dómstóla, lögum um meðferð sakamála og lögum um meðferð einkamála.
Framsögumaður málsins og sá sem bar vinnuna uppi í nefndinni, hv. þm. Þráinn Bertilsson, er því miður fjarverandi í dag þannig að ég mæli fyrir nefndarálitinu í hans fjarveru. Ég mun stikla á stóru í helstu niðurstöðu eftir heilmikla yfirferð í nefndinni á þessu kjörtímabili þar sem málið hefur þroskast mjög vel. Um það skapaðist góð samstaða og endaði með því að réttarfarsnefnd var sátt við það sem og fleiri.
Nefndin hefur fjallað um málið og fengið á sinn fund meðal annarra Eirík Tómasson fyrir hönd réttarfarsnefndar. Þá bárust umsagnir frá Ákærendafélagi Íslands, Birni Erlendssyni, dómstólaráði, Eiríki Tómassyni prófessor, Helga Laxdal, Kristjáni S. Guðmundssyni, Kristleifi Indriðasyni og Mannréttindaskrifstofu Íslands. Nefndin kynnti sér einnig þær umsagnir sem bárust um frumvarpið á 140. löggjafarþingi þegar það var flutt í fyrra skipti.
Með frumvarpinu eru lagðar til breytingar á þremur lagabálkum, lögum um dómstóla, lögum um meðferð sakamála og lögum um meðferð einkamála. Markmið frumvarpsins er að innleiða nýtt fyrirkomulag við mat á beiðnum um endurupptöku mála, það felur í sér róttæka, tímabæra og jákvæða breytingu á því en hv. þm. Álfheiður Ingadóttir hefur flutt þetta mál ásamt fleirum. Lýsi ég nú sérstakri ánægju minni með að við höfum séð fyrir endann á vinnunni á þessu brýna réttlætismáli og það sé komið hér í 2. umr. Ekki eru lagðar til breytingar á efnislegum skilyrðum endurupptöku heldur er með frumvarpinu lagt til að ákvörðun um endurupptöku verði tekin af sérstakri endurupptökunefnd sem ákveði um endurupptöku dómsmála, bæði sakamála og einkamála.
Við umfjöllun um málið í nefndinni kom fram að óskýrt væri hvort endurupptökunefnd væri ætlað að vera sjálfstæð stjórnsýslunefnd í skilningi stjórnsýsluréttar og hvort starfsemi hennar ætti að heyra undir starfssvið umboðsmanns Alþingis. Nefndin tekur að nokkru leyti undir þessi sjónarmið og leggur til breytingu á 1. mgr. 2. gr. frumvarpsins þess efnis að kveðið verði skýrt á um að endurupptökunefnd sé sjálfstæð í sínum störfum. Með þessari breytingu vill nefndin leggja áherslu á að endurupptökunefnd taki ekki við fyrirmælum frá neinum um afgreiðslu þeirra beiðna um endurupptöku dómsmála sem fyrir hana eru lagðar, hún sé fullkomlega sjálfstæð í sínum störfum.
Fram kemur að í nefndinni skuli vera þrír fulltrúar og þrír til vara sem allir skulu vera löglærðir. Þeim sjónarmiðum var komið á framfæri við nefndina að vafi kynni að rísa um hvað væri átt við með því að gera einungis þá kröfu að fulltrúar í nefndinni væru löglærðir. Til skýringar leggur nefndin til að tekið verði upp sama orðalag og í 4. tölulið 1. mgr. 6. gr. laga nr. 77/1998, um lögmenn. Með þeirri breytingu vill nefndin, í samræmi við 2. gr. stjórnarskrárinnar um þrískiptingu ríkisvaldsins, koma í veg fyrir að handhafar löggjafar- og framkvæmdarvalds komi að ákvörðunum um að taka úrlausnir handhafa dómsvalds til endurskoðunar.
Við leggjum einnig til breytingar á skipunartíma endurupptökunefndar. Þar er lagt til að allir nefndarmenn verði skipaðir til sex ára í senn, þó þannig að einn þeirra hverfi úr nefndinni á tveggja ára fresti og samkvæmt þessu verði formaður nefndarinnar skipaður til tveggja ára í senn. Það er mat okkar að þetta fyrirkomulag sé eðlilegra og álit okkar að stöðugleiki í störfum nefndarinnar verði betur tryggður með því að einn af þremur hverfi úr á tveggja ára fresti heldur en að tveir af þremur geri það á þriggja ára fresti. Þetta er auðvitað matskennt og eftir yfirferð og umræður teljum við það vera til bóta.
Þau sjónarmið komu fram við meðferð málsins að æskilegra væri að þær breytingar sem frumvarpið fæli í sér yrðu gerðar í tengslum við heildstæða endurskoðun á dómskerfinu. Var vísað til umræðna og ályktana sem fram hafa komið á opinberum vettvangi um nauðsyn þess að komið verði á fót millidómstigi í einka- og sakamálum. Það er mat okkar að ekkert sé því til fyrirstöðu að setja á laggirnar sérstaka endurupptökunefnd hvort sem dómstólaskipan breytist eða ekki, það sé alveg óháð því og til mikilla bóta fyrir þetta fyrirkomulag allt saman að hin sjálfstæða, sértæka endurupptökunefnd verði sett á stofn þannig að það sé sjálfstæð nefnd sem taki ákvörðun um endurupptökubeiðnir en ekki dómarar sem höfðu mögulega komið að málunum o.s.frv. Nefndin vill jafnframt árétta að þeirri vinnu sem nú þegar er hafin við að koma á fót millidómstigi verði hraðað svo þriggja þrepa dómskerfi verið komið á hér á landi. Var þetta töluvert rætt í nefndinni og hvatt til þess að það mál gangi hratt fram.
Það komu fram ábendingar hjá umsagnaraðila um að ekki væri að finna í frumvarpinu ákvæði sem heimilar að beiðnum um endurupptöku mála sem hefur verið hafnað af Hæstarétti sé vísað til endurákvörðunar nefndarinnar. Þetta fjölluðum við töluvert um og það er mat nefndarinnar að mikilvægt sé að skýr skil verði gerð milli nýrra lagareglna um aðkomu endurupptökunefndar að málum sem dæmt hefur verið í og eldri reglna um það efni. Bendum við á að ef kveðið yrði á um slík ákvæði í frumvarpinu muni skapast réttaróvissa fyrir þá aðila sem hlut ættu að málum. Er vísað til þeirrar meginreglu að endanlegur dómur á að vera endir allrar þrætu, samanber fyrirmæli stjórnarskrár um þrískiptingu ríkisvaldsins, að fyrirliggjandi úrlausnir handhafa dómsvaldsins verði að meginstefnu látnar standa óbreyttar. Nefndin vill þó árétta að endurupptökunefnd gæti tekið slíkt mál til umfjöllunar að nýju ef ný gögn leiða til þess að mál yrði endurupptekið. Þannig er haldið opnu fyrir þau mál, þ.e. þar sem ný gögn koma fram sem gefa ástæðu fyrir því að niðurstaða málsins geti breyst. Þannig er komið til móts við það sjónarmið að endurupptökunefndin geti tekið mál til umfjöllunar sem hefur verið hafnað af Hæstarétti.
Nefndin telur nauðsynlegt að tryggja hlutleysi við ákvörðun um endurupptöku mála. Einnig teljum við rétt að bregðast við vaxandi kröfu um gagnsæi í stjórnsýslu landsins með því að láta birta ákvörðun um mál þar sem óskað er eftir endurupptöku. Með frumvarpinu er stigið mikilvægt skref til að auka trúverðugleika dómsvaldsins með því að skapa armslengdarfjarlægð milli dómara og ákvörðunar um endurupptöku mála fyrir æðsta dómstól landsins og er það náttúrlega meginmarkmið þessa frumvarps, eins og fram kom hjá hv. flutningsmanni á sínum tíma í því frumvarpi sem flutt hefur verið.
Við teljum að frumvarpið feli í sér mikilvæga réttarbót og leggjum til að frumvarpið verði samþykkt með eftirfarandi breytingu:
1. Við 2. gr.
a. Á eftir orðinu „Endurupptökunefnd“ í 1. efnismgr. komi: er sjálfstæð stjórnsýslueining.
b. Í stað orðanna „vera löglærðir“ í 1. málslið 3. efnismgr. komi: hafa lokið fullnaðarnámi í lögfræði með embættis- eða meistaraprófi.
c. Við 3. efnismgr. bætist nýr málsliður, svohljóðandi: Óheimilt er að tilnefna alþingismenn, starfsmenn Stjórnarráðs Íslands, dómara eða aðra starfsmenn dómstóla í nefndina — til að tryggja þrískiptinguna.
d. 4. efnismgr. orðist svo:
Nefndarmenn eru skipaðir af ráðherra. Skipunartími í nefndina er sex ár en þó þannig að skipunartími eins manns rennur út annað hvert ár. Sami maður verður ekki skipaður í sæti aðalmanns í nefndinni oftar en einu sinni. Formaður nefndarinnar er skipaður af ráðherra til tveggja ára í senn og skal hann fullnægja skilyrðum til að vera skipaður í embætti hæstaréttardómara.
2. Á eftir 2. gr. komi ný grein, svohljóðandi:
Á eftir 45. gr. laganna kemur ný grein, svohljóðandi:
Þegar skipað er í fyrsta sinn í endurupptökunefnd skv. 34. gr. skal einn aðalmaður ásamt varamanni vera skipaður til tveggja ára, annar aðalmaður ásamt varamanni til fjögurra ára og þriðji aðalmaðurinn ásamt varamanni til sex ára. Skal skipunartími hvers ákveðinn af tilviljun þegar ráðið hefur verið hverjir veljast þar til starfa. Ef aðalmaður er skipaður til tveggja eða fjögurra ára skv. 2. málslið er heimilt að skipa hann í nefndina einu sinni að nýju.
Undir þetta rita viðstaddir þingmenn úr öllum þingflokkum, auk mín áðurnefndur framsögumaður málsins, Þráinn Bertilsson, og hv. þingmenn Skúli Helgason, Sigmundur Ernir Rúnarsson, Margrét Pétursdóttir, Pétur H. Blöndal, Siv Friðleifsdóttir og Birgitta Jónsdóttir.
Fjarverandi var hv. þm. Tryggvi Þór Herbertsson.
Á þessum tveimur þingum sem frumvarpið, þingmannafrumvarpið frá hv. þm. Álfheiði Ingadóttur hefur verið til umfjöllunar í nefndinni hefur málinu undið þannig fram að um það hefur skapast prýðileg samstaða og teljum við ekkert mæla gegn því að málið verði nú að lögum. Það var afgreitt með mikilli ánægju út úr nefndinni hér fyrir nokkru og von um að sú mikla vinna sem var búið að leggja í málið, bæði að sjálfsögðu af flutningsmönnum og svo af nefndinni á þessum tveimur þingum, beri þann ávöxt að þetta verði að lögum með þeirri mikilvægu réttarbót sem sjálfstæð endurupptökunefnd er svo sannarlega að mínu mati.
