Norræna ráðherranefndin 2013.

Virðulegi forseti. Það hefur verið áhugavert að hlusta á umræðuna hér um utanríkismál. Hún heldur nú áfram því ég kynni hér skýrslu samstarfsráðherra Norðurlanda um störf Norrænu ráðherranefndarinnar árið 2013.

Skýrslan nær yfir það samstarf ráðherra og ráðuneyta sem tengist Norrænu ráðherranefndinni og er formlega bundið í norrænum samningum. Þá er í skýrslunni gerð grein fyrir norrænu samstarfi forsætisráðherra og utanríkisráðherra sem er bæði náið og víðtækt þó að þeir starfi ekki saman undir formerkjum ráðherranefndarinnar.

Það er þakkarvert hvað þessi skýrsla hefur verið unnin í góðri samvinnu allra ráðuneyta. Í henni er leitast við að draga saman það helsta sem unnið var á árinu. Hins vegar er samstarfið á vettvangi Norrænu ráðherranefndarinnar, eins og þeir sem hafa komið nálægt norrænu samstarfi þekkja vel, afskaplega víðtækt þannig að engin leið er til þess að gera því tæmandi skil í svo stuttri skýrslu. Ég vil endilega hvetja þá sem hafa áhuga á að kynna sér nánar einstaka þætti norræns samstarfs að fara á netið og skoða vefsíðu Norrænu ráðherranefndarinnar og þær þúsundir skýrslna sem hún gefur út á hverju einasta ári.

Það eru nokkur atriði sem ég mundi sérstaklega vilja fara yfir sem ég tel að hafi borið hæst, bæði það sem varðar okkur Íslendinga sérstaklega og sem varðar störf ráðherranefndarinnar.

Hér heima einkenndist árið að sjálfsögðu af lokasprettinum að undirbúningi fyrir formennsku okkar í Norrænu ráðherranefndinni 2014. Ég vil þakka sérstaklega hv. þm. Katrínu Jakobsdóttur, sem er forveri minn í starfi sem samstarfsráðherra Norðurlanda, fyrir þá frábæru vinnu sem hún innti af hendi í þessu starfi. Þau þrjú formennskuverkefni sem við höfum unnið að getum við virkilega þakkað henni fyrir.

Á fundi samstarfsráðherranna í febrúar kynnti Ísland þrjú umfangsmikil formennskuverkefni sem samkomulag var um í ríkisstjórn að yrðu þungamiðjan í formennskuáætlun okkar. Við tókum endanlega ákvörðun á miðju ári um að ráðast í verkefnin eftir að samstaða hafði tekist í viðkomandi ráðherranefndum um fýsileika þeirra, en það hefur fylgt því talsverð vinna að kynna þau á norræna vísu og vinna þeim fylgi í norræna samstarfskerfinu.

Samkvæmt nýju fyrirkomulagi í norrænu fjárlögunum getur Ísland ráðstafað samanlagt 45 millj. danskra kr. til formennskuverkefnanna sem dreifist yfir á þrjú ár, þ.e. 2014, 2015 og 2016. Skilyrði fyrir því að fá þá fjármuni í formennskuverkefnin er að um sé að ræða umfangsmikil og pólitískt mikilvæg verkefni. Þetta er töluverð breyting frá því sem áður var þegar formennskuárið einkenndist af stuttum verkefnum og ráðstefnum sem þurftu að eiga upphaf sitt og endi innan formennskuársins. Þannig að samhliða þeim formennskuverkefnum sem við sinnum nú eru líka í gangi verkefni sem Svíþjóð hóf á síðasta ári og við munum síðan vinna áfram að okkar verkefnum á næsta ári þegar Danmörk tekur við formennsku af okkur í Norrænu ráðherranefndinni.

Stærsta formennskuverkefni Íslands er Norræna lífhagkerfið eða Nordbio eins og það nefnist á skandinavísku. Með þessu verkefni er kastljósinu beint að uppbyggingu og eflingu lífhagkerfisins á Norðurlöndunum, hvernig við getum unnið gegn hvers kyns sóun á lifandi auðlindum, svo sem við framleiðslu og neyslu á matvælum, og hvernig við getum fundið leiðir til að skapa ný verðmæti og atvinnutækifæri á grundvelli lifandi auðlinda okkar.

Verkefnið sem byggist á nýsköpun á grundvelli lífrænna auðlinda er að okkar mati afgerandi þáttur í að ná markmiðum norrænu ríkisstjórnanna um grænan hagvöxt og sjálfbæra þróun og er þungamiðja í formennsku Íslands. Við viljum leggja okkar af mörkum til þess að markmið um nýskapandi Norðurlönd nái fram að ganga þar sem við náum betri gæðum og skilvirkni með samvinnunni. Verkefnið er þverfaglegt og að framkvæmd þess hér heima koma umhverfis- og auðlindaráðuneytið, atvinnu- og nýsköpunarráðuneytið og mennta- og menningarmálaráðuneytið.

Ég vil sérstaklega nefna að undir mennta- og menningarmálaráðuneytinu er mjög spennandi kennslufræðiverkefni sem kallast Biophilia. Það byggir á hugmyndafræði söngkonunnar Bjarkar Guðmundsdóttur um hvernig hægt er að nota nýjar aðferðir, nýjar kennslufræðilegar aðferðir til þess að kenna börnum. Það er mjög áhugavert og spennandi.

Að verkefninu um norræna lífhagkerfið vinna með okkur flottar stofnanir á borð við Matís, Hafrannsóknastofnun, Landgræðsluna og Umhverfisstofnun.

Ég vil nefna sérstaklega að eitt af því sem við verðum að huga að í sambandi við lífhagkerfið er hvernig við getum dregið úr sóun á matvælum. Talið er að við hvert og eitt fleygjum gríðarlegu magni matvæla daglega og við gætum brauðfætt gífurlegan fjölda af fólki ef við mundum hætta að fleygja mat. Þetta er fyllilega í samræmi við áherslu Norðurlandaráðs, en baráttukonan Selina Juul fékk einmitt umhverfisverðlaunin fyrir hreyfingu sem hún er upphafsmaður að og nefnist Stop spild af mad. Við vonumst til að hún komi í heimsókn núna á þessu ári. 10 millj. danskra kr. verður varið til verkefnisins í heildina.

Af talsvert öðrum toga er verkefnið Nordic Playlist eða norræni spilunarlistinn. Hér er á ferðinni verkefni sem tengist tónlist og hvernig við getum stutt við skapandi greinar sem eru í mikilli sókn á Norðurlöndunum. Hugsunin er sú að nota nútímatækni í fjölmiðlum, samfélagsmiðlum og netmiðlum til að koma á framfæri norrænni popptónlist jafnt innan Norðurlandanna sem utan. Það er útflutningsskrifstofa norrænnar tónlistar, NOMEX, sem sér um verkefnið sem var hleypt af stokkunum í byrjun árs. Það hefur þegar farið fram úr björtustu vonum hvað varðar athygli og fylgi og heimsóknir á netinu meðal almennings. Á heimasíðu verkefnisins er hægt að kynna sér það nýjasta í popptónlist á Norðurlöndunum, það sem er vinsælast hverju sinni, það sem áhrifafólk og tónlistarmenn mæla með og hvað má telja að sé líklegt til vinsælda og eigi eftir að ná langt.

Þeir sem standa að þessu verkefni hafa líka velt fyrir sér hvort hægt væri að nota sams konar hugmyndafræði og aðferðafræði til að kynna aðrar skapandi greinar, svo sem norrænar bókmenntir, kvikmyndir og sjónvarpsefni og að sjálfsögðu annað tónlistarefni en popptónlist. Ákveðið var að veita 2 millj. danskra kr. til verkefnisins á þessu ári og þeim verður einkum varið til þess að kynna það vítt og breitt. Menn vonast til þess að með stuðningi Norrænu ráðherranefndarinnar geti vefsíðan orðið sjálfbær þegar stuðningnum lýkur að þremur árum liðnum.

Þriðja verkefnið sem haldið er utan um í velferðarráðuneytinu er Norræna velferðarvaktin svokallaða sem byggir á íslensku velferðarvaktinni sem var sett á laggirnar fljótlega eftir bankahrunið 2008 og kreppuna sem við könnumst allt of vel við. Aðdragandi velferðarvaktarinnar er sá að þegar stjórnvöld hér voru að velta fyrir sér hvernig ætti að bregðast við var leitað til frænda okkar á Norðurlöndunum og skoðað hvaða úrræði þeir höfðu gripið til, t.d. í Finnlandi. Ákveðið var að setja á stofn velferðarvakt þar sem komu að stjórnvöld, ráðuneyti, sveitarfélög, frjáls félagasamtök og þeir sem sinntu velferðinni í samfélaginu. Þetta vakti töluverða athygli og menn voru sammála því að í þessu væri ákveðið norrænt notagildi, norrænn virðisauki sem er alltaf verið að leita eftir.

Með Norrænu velferðarvaktinni er ætlunin að greina þau viðbrögð og félagslegu aðgerðir sem gripið hefur verið til í kjölfar fyrri krepputímabila á Norðurlöndum, sjá hvaða aðgerðir tókust vel, hvað tókst síður vel og hvaða afleiðingar það hafði að aðhafast ekkert, eða kannski að aðhafast eitthvað. Hugmyndin er að búa til velferðarvísa, sem er líka verið að vinna að hér á Íslandi, fyrir Norðurlöndin. Við vonumst til að með þessu búum við til ákveðinn gagnabanka og þekkingu á því hvað það er sem virkar til að takast á við kreppu og nýta velferðarkerfið til þess. Að sama skapi vonumst við til þess að við þurfum ekki að nýta þá þekkingu, því ekki óskum við þess að nokkurt norrænt ríki þurfi að ganga í gegnum það sem við höfum gengið í gegnum.

Yfirumsjón með verkefninu er í velferðarráðuneytinu. Það verður unnið í samvinnu norrænna háskóla og rannsóknarseturs á því fagsviði sem um ræðir. Í ár verður 3 millj. danskra kr. varið til verkefnisins.

Svo að öðru máli sem er ekki alveg jafn skemmtilegt. Eins og mörgum hér er eflaust kunnugt um hefur Norræna ráðherranefndin rekið skrifstofur í höfuðborgum Eystrasaltsríkjanna frá árinu 1991 með mjög góðum árangri. Skrifstofur með sams konar hlutverk voru síðar meir opnaðar í Pétursborg í Rússlandi árið 1995 og í Kalíníngrad árið 2005. Var það mat manna að starfsemi þeirra hefði gengið afar vel.

Tilvist skrifstofanna í Rússlandi er byggð á sameiginlegri viljayfirlýsingu rússneskra stjórnvalda og Norrænu ráðherranefndarinnar. Skrifstofurnar eru skilgreindar sem frjáls félagasamtök samkvæmt rússneskri löggjöf. Sú staða hefur verið áhyggjuefni fyrir Norrænu ráðherranefndina frá upphafi og árum saman hefur verið reynt að fá henni breytt þannig að skrifstofurnar fái diplómatíska stöðu. Það hefur ekki gengið eftir þrátt fyrir ádrátt rússneskra stjórnvalda þar um. Eftir að ný löggjöf tók gildi í Rússlandi sem boðar hert eftirlit með frjálsum félagasamtökum í landinu hefur ráðherranefndin fylgst vel með þróuninni og aukið kapp verið lagt á að reyna að breyta þessari lagalegu stöðu.

Þótt rússnesk stjórnvöld hafi fullvissað ráðherranefndina um að áhyggjur hennar vegna nýju löggjafarinnar væru ástæðulausar gerðist það hins vegar á vormánuðum í fyrra að embætti saksóknara í Kalíníngrad mætti í eftirlitsferð á skrifstofu ráðherranefndarinnar þar í borg þar sem var krafist afhendingar ýmissa gagna. Tilgangur heimsóknarinnar var víst að ganga úr skugga um að ekki væri um pólitíska starfsemi að ræða.

Norræna ráðherranefndin lítur þetta mjög alvarlegum augum og telur að málið sé komið í mjög neikvæðan farveg. Viðræður hafa átt sér stað milli rússneska utanríkisráðuneytisins og Norrænu ráðherranefndarinnar undanfarna mánuði. Staðan er nú þannig að Rússar þvertaka fyrir að breyta stöðu skrifstofunnar. Ráðherranefndin hefur ekki tekið ákvörðun um næstu skref en menn eru sammála um að í versta falli þurfi hreinlega að loka rússnesku skrifstofunum, sem ég mundi telja óheillavænlega þróun.

Skrifstofurnar og það starf sem þær inna af hendi njóta mikillar velvildar og stuðnings bæði meðal almennings og borgaryfirvalda í Pétursborg og Kalíníngrad og áhersla í starfi þeirra er einkum að greiða fyrir samstarfi norrænna og rússneskra félagasamtaka, auk þess að efla margvíslegt annað samstarf milli rússneskra og norrænna borgara. Ég tel mjög mikilvægt að ráðherrar sjái sér fært að taka þetta mál upp þegar þeir eiga þess kost að hitta rússneska ráðamenn.

Ég vil vekja athygli á því að tekin var ákvörðun um að leggja niður eina elstu stofnun norræns samstarfs, Norræna lýðheilsuháskólann í Gautaborg. Þetta endurspeglar að norrænt samstarf er í stöðugri endurskoðun. Verið er að hagræða í rekstrinum og mat ráðherranefndarinnar var að ekki væri lengur nauðsynlegt að reka þessa stofnun, Norræna lýðheilsuháskólann, þar sem boðið væri upp á sambærilegt nám nú annars staðar á Norðurlöndum. Ákvörðun var tekin um að leggja skólann niður á árinu 2014. Það kemur því í hlut Íslands að fylgja þeirri ákvörðun eftir. Verkefni sem skólinn hefur sinnt og tengjast rannsóknum og þekkingarmiðlun lýðheilsu verða færð til Norrænu velferðarmiðstöðvarinnar og til NordForsk.

Leiðarljósið í norrænu samstarfi hefur alltaf verið grundvallarreglan um norrænt notagildi, eða norrænan virðisauka, „nordisk nytta“ eins og þeir segja í Svíþjóð. Ef við getum náð fram samlegðaráhrifum með því að vinna sameiginlega að mikilvægum samfélagsverkefnum á norrænt samstarf rétt á sér, annars ekki. Það held ég að hafi svo sannarlega átt við um Norræna lýðheilsuháskólann. Hann hafði svo sannarlega gert sitt, en nú er kominn tími til þess að loka honum.

Hins vegar eru þeir ráðherrar sem sitja í ráðherranefnd um heilbrigðis- og velferðarmál algjörlega sannfærðir um mikilvægi þess að styrkja þurfi samstarfið. Ég hef nefnt sem dæmi að mér finnst mjög einkennilegt sem ráðherra í velferðarráðuneytinu hér sem ráðstafar tæpum helming af fjárlögum ríkisins að bera það saman við skiptingu fjárveitinga í Norrænu ráðherranefndinni þar sem um 4% fara í málefni sem snúa að heilbrigðis- og félagsmálum. Ég held að það séu miklir möguleikar að finna þennan norræna virðisauka sem við tölum um í samstarfi á þessu sviði.

Þá kem ég að skýrslu sem Svíinn Bo Könberg hefur unnið að. Hugsunin með henni er sú að skoða hvernig hægt sé að takast á við sívaxandi álag á velferðarkerfið, á heilbrigðiskerfið. Því er spáð að útgjöld til heilbrigðisþjónustu muni margfaldast á næstu áratugum. Því skiptir miklu máli fyrir öll Norðurlöndin að finna leiðir til að auka skilvirkni, færni og afkastagetu og stuðla að sem mestum gæðum heilbrigðisþjónustunnar. Það sem einkennir öll Norðurlöndin er að við erum með úrvals heilbrigðisþjónustu. Við erum að mörgu leyti með sambærileg heilbrigðiskerfi. Ég held að það séu virkilega mikil tækifæri í því að leita aukins samstarfs á þessu sviði.

Ég vonast til þess að Bo Könberg muni koma með róttækar og spennandi tillögur á þessu sviði. Við höfum nefnt t.d. samstarf okkar á sviði lyfjamála og lyfjainnkaupa, samstarf um greiningu og meðhöndlun sjaldgæfra sjúkdóma, hugmyndir um hvernig við getum samnýtt dýran sjúkrahússbúnað og einnig hvernig við getum auðveldað flæði á milli landanna eftir þjónustu. Þetta held ég að sé allt fyllilega í samræmi við þær áherslur sem hafa einkennt norrænt samstarf áratugum saman.

Norræn samvinna hefur skilað okkur Íslendingum mjög miklu. Við getum nefnt vegabréfasamstarf, sameiginlegan vinnumarkað, Norðurlandasamning um almannatryggingar, samkomulag um æðri menntun og yfirlýsingu um málstefnu Norðurlandanna. Þetta eru áfangar sem samstarfið náði á upphafsárum sínum. Af nýrri áföngum má nefna umhverfismerkið Svaninn og næringarvottunina Skráargatið. Það má líka nefna nýlegt dæmi um frábært samstarf fjármálaráðherranna um upplýsingaskipti við skattaskjólsríki. Sameiginlegir samningar við 40 ríki hafa skilað norrænu ríkjunum milljörðum í skatttekjur sem annars hefðu horfið í skattaskjól. Mér skilst að fjármálaráðherrarnir hafi ákveðið að setja þá litlu fjármuni sem þeir höfðu í þetta eina verkefni og ávöxtunin, ef við getum orðað það þannig, hefur verið gífurleg og skipt miklu máli.

Norrænt samstarf stendur því vel. Það nýtur mikils stuðnings og velvildar. Það má benda á að í Gallup-könnun sem birtist nýlega kom fram að stuðningur við norrænt sambandsríki, ef slíkt stæði til boða, mældist 47%, á meðan stuðningur við ESB mældist 28%.

Á sunnudag er dagur Norðurlandanna. Á þeim degi fyrir 52 árum komu fulltrúar ríkisstjórnar Norðurlandanna saman í þinghúsinu í Helsinki og undirrituðu sáttmála sem er ígildi stjórnarskrár norræns samstarfs, og er í daglegu tali nefndur Helsinki-sáttmálinn. Öll þjóðríkin hafa breyst mikið frá því sáttmálinn var undirritaður. Við höfum leitað samstarfs með öðrum þjóðum, en eftir sem áður stendur norrænt samstarf mjög sterkt, tilbúið til þess að aðlagast og takast á við áskoranir og tryggja það að við náum fram sameiginlegum hagsmunum okkar og komum norrænum áherslum sameiginlega til leiða. Það stendur svo sannarlega óbreytt. Ég er algjörlega sannfærð um að þetta samstarf á eftir að lifa mjög lengi, jafnvel okkur öll.