skýrsla rannsóknarnefndar Alþingis um rannsókn á aðdraganda og orsökum erfiðleika og falls sparisjóðanna.
Frú forseti. Sparisjóðir hafa verið til staðar í íslensku samfélagi frá því um miðja 19. öld. Starfsemi þeirra taldist lengi vel markast af félagslegum sjónarmiðum fremur en þeim almennu viðskiptasjónarmiðum sem yfirleitt ráða för í starfsemi fjármálafyrirtækja.
Í fámennum byggðarlögum á landsbyggðinni hafa sparisjóðir að vissu leyti verið hryggjarstykki samfélagsins og þjónað því hlutverki að efla atvinnulíf og samfélagslega og menningarlega uppbyggingu sinnar heimabyggðar. Munurinn á bönkum og sparisjóðum fólst aðallega í eignarhaldi og samsetningu eigin fjár. Þannig voru sparisjóðir sjálfseignarstofnanir en bankar hlutafélög með það að markmiði að skila hluthöfum sínum miklum arði. Bankarnir gátu aukið eigið fé á markaði með útgáfu nýs hlutafjár sem ekki stóð sparisjóðunum til boða. Vegna samkeppni við bankana vaknaði því áhugi hjá sparisjóðunum á því að geta líka haft möguleika á öflun fjár á frjálsum markaði.
Grundvallarbreytingar voru gerðar árið 2002 þegar heimilað var að breyta sparisjóðum í hlutafélög. Eftir að sparisjóðunum var heimilað að hlutafélagavæðast fækkaði þeim og vægi þeirra á fjármálamarkaði minnkaði. Margir hinna smærri sparisjóða breyttu rekstrarformi sínu í hlutafélög og glötuðu þar með sérstöðu sinni gagnvart viðskiptabönkunum og sumir þeirra sameinuðust bönkunum í kjölfarið. Fækkun sparisjóða leiddi til þess að staða þeirra sem eftir lifðu versnaði þegar á heildina er litið. Þegar frumvarpið um hlutafélagavæðingu sparisjóðanna var lagt fram árið 2001 voru 25 sparisjóðir í landinu. Þáverandi meiri hluti efnahags- og viðskiptanefndar taldi að hlutafélagavæðingin mundi stuðla að sterkari eiginfjárstöðu þeirra og auðvelda þeim þátttöku í þróun á fjármálamarkaði. Reynslan hefur leitt annað í ljós. Vissulega komu fram sterkar gagnrýnisraddir á þeim tíma eins og frá þingflokki Vinstri grænna og til að mynda gagnrýndi hv. þm. Steingrímur J. Sigfússon frumvarpið, vísaði í góða stöðu sparisjóðanna á markaði og talaði um hættuna sem fylgdi því að hlutafjárvæðast. Einnig komu gagnrýnisraddir frá sparisjóðunum sjálfum.
Viðskiptaráðuneytið lagði á þeim tíma áherslu á mikilvægi þess að sparisjóðirnir mótuðu sjálfir sína eigin framtíð og að það væri ekki þeirra að spá fyrir um áhrif frumvarpsins, það væri undir sparisjóðunum sjálfum komið hvernig þeir þróuðust í framhaldinu.
Frá byrjun aldarinnar fór afkoma sparisjóðanna stöðugt batnandi og náði hámarki árið 2006 þegar hagnaður nam 21,4 milljörðum. Verulegt tap varð hins vegar af rekstri þeirra á árunum 2008 og 2009. Tap þeirra árið 2008 nam tæpum 143 milljörðum sem jafngilti um 23% af heildareignum sparisjóðanna samkvæmt efnahagsreikningum þeirra í árslok 2007. Lítur út fyrir að á árinu 2008 hafi þeir tapað nærri tvöföldum samanlögðum hagnaði næstliðinna tíu ára umreiknað til sama verðlags.
Á árinu 2009 var einnig mikið tap á rekstri þeirra. Sparisjóðirnir töpuðu því á þessum tveim árum rúmum 203 milljörðum kr. Sú mikla stofnfjáraukning sem varð frá árinu 2005 til ársins 2007 og átti að leiða til mikils gróða, líkt og væntingar voru um hjá hluthöfum annarra fjármálastofnana í landinu, reyndist þó sýnd veiði en ekki gefin. Þessar stofnfjáraukningar stækkuðu því hlut stofnfjáreigenda á kostnað hlutar sjálfseignarstofnana sparisjóðanna. Greiddur var út meiri arður en lög gerðu ráð fyrir og einnig þótt um tap væri að ræða. Við þessar aðstæður voru menn komnir langt frá upphaflegum markmiðum sparisjóðanna.
Stofnfé var talið stjórnarskrárvarin eign stofnfjáreigenda og leit út fyrir að hlutafélagavæðing sparisjóðanna væri frekar ætluð stofnfjáreigendum en sparisjóðunum sjálfum. Hin upphaflega tenging sparisjóðanna við nærsamfélagið sem í gegnum tíðina hafði verið sterk, og sérstaklega úti á landsbyggðinni, veiktist því mjög í kjölfarið. Útlánavöxtur sparisjóðanna var mikill á árunum 2001–2007 og var meginþorri útlána til einstaklinga, mest til íbúðakaupa. Lán sem ollu mestum erfiðleikum í rekstri sparisjóðanna voru lán til fasteigna- og byggingarverkefna og lán til kaupa á óskráðum hlutabréfum og stofnfjárbréfum.
Þeir sparisjóðir sem lánuðu ekki til slíkra verkefna töpuðu því minna á útlánum en aðrir. Enginn sparisjóður fór þó varhluta af útlánatapi og þurftu allir að afskrifa talsverðan hluta af útlánum sínum. Hjá hinum minni sparisjóðum sem lánuðu út fyrir starfssvæði sitt var mest tap á lánum sem voru fyrir milligöngu SP-ráðgjafar og töpuðu stóru sjóðirnir háum fjárhæðum á sams konar lánum, þ.e. lánum í erlendum myntum til einkahlutafélaga til kaupa á hlutabréfum eða stofnfjárbréfum með veði í bréfunum sjálfum. Þeirra stærst voru lán til kaupa á hlutum í Icebank hf.
Fall og rekstrarerfiðleika sparisjóðanna má rekja til þess hvernig eignasafn þeirra var samansett og hvernig þeir voru fjármagnaðir. Afdrif þeirra eftir fall bankanna haustið 2008 réðust því af virði eignasafns hvers um sig. Almennt má segja að þeir sparisjóðir sem höfðu hátt hlutfall lána í erlendri mynt í útlánasafni sínu hafi þurft að færa útlánin meira niður en aðrir. Þess má geta að hjá þremur sparisjóðum fór eiginfjárhlutfall ekki undir 8% eftir fall bankanna. Tveir þeirra, Sparisjóður Suður-Þingeyinga og Sparisjóður Höfðhverfinga, voru með lágt hlutfall gengisbundinna útlána og fjáreigna en hátt hlutfall innlána og fjármögnunar frá Íbúðalánasjóði. Sá þriðji, Sparisjóður Strandamanna, færði gengisbundin lán sín ekki niður að fullu fyrr en hann hafði náð samningum um endurskipulagningu erlendra skulda sinna við Seðlabanka Íslands. Afl sparisjóður hafði lánað tiltölulega mikið í erlendum myntum og voru þessi útlán færð niður í lok ársins 2008.
Þessir fjórir sparisjóðir eru þeir einu sem enn starfa og eru ekki í eigu ríkissjóðs. Stærri sparisjóðirnir féllu og nú á ríkissjóður eignarhlut í fimm sparisjóðum og fer Bankasýsla ríkisins með eignarhlut ríkisins í þeim.
Í skýrslunni segir að við rannsókn hafi í vissum tilvikum vaknað grunur um brot gegn lögum og reglum sem jafnan voru talin afleiðing af tilteknum ákvörðunum, athöfnum eða athafnaleysi stjórna eða starfsmanna sparisjóðanna.
Rannsóknarnefndin hefur í ljósi skýrslunnar tilkynnt ríkissaksóknara um 21 mál sem talið er að yfirvöld verði að taka afstöðu til hvort rannsaka þurfi frekar. Þau ákvæði laga sem málin varða geta öll varðað fangelsisvist og í vissum sparisjóðum nutu ákveðnir aðilar fyrirgreiðslu umfram aðra viðskiptamenn sökum tengsla við þá. Á það sérstaklega við um Sparisjóð Reykjavíkur og nágrennis og það endurspeglaðist einna helst í miklum lánveitingum til félaga án fullnægjandi trygginga og í nokkrum tilvikum lánuðu sparisjóðir til kaupa á stofnbréfum þar sem bréfin sjálf voru sett að veði sem óheimilt var samkvæmt lögum.
Spurt er að lokum um framtíð sparisjóðanna í ljósi þess að starfsemi þeirra mátti sín lítils við hlið gylli- og yfirboða stóru bankanna síðustu 10–15 árin fyrir bankahrun. Hlutverk þeirra getur eftir sem áður verið mikilvægt nú á erfiðum tímum. Þörf er á þeim víða við að sinna byggðum landsins og vinna með þá hugmyndafræði sem sparisjóðirnir byggðust á í upphafi, þ.e. að sinna öflugri fjármálaþjónustu og uppbyggingu atvinnulífs í heimabyggð með samfélagslega ábyrgð að leiðarljósi. Einu viðskiptabankarnir sem lifðu af hrunið voru fáeinir sparisjóðir sem voru reknir samkvæmt upphaflegu viðskiptamódeli sínu.
Sparisjóðirnir sem féllu höfðu flestir fetað í fótspor viðskiptabankanna og lagt í útrás. Því má segja að rekstur sparisjóða með annars konar eigendur, önnur markmið og annað viðskiptalíkan en stóru viðskiptabankarnir hafa í dag geti stuðlað að fjölbreytni og aukinni áhættudreifingu á fjármálamarkaði og geti styrkt landsbyggðina þar sem stóru bankarnir hafa hætt starfsemi eða dregið mjög úr þjónustu sinni.
Ég tel að taka megi undir það í skýrslunni að án sparisjóða hefði gæðum á Íslandi verið lakar skipt, búseta orðið þéttari, búsetukostir fábreyttari og samfélagið einsleitara. Í ljósi þess að margir sparisjóðir höfðu verið farnir að fjarlægjast upphaflegt félagslegt gildi sitt er mikilvægt að skerpa á hlutverki og tilgangi sparisjóða í íslensku fjármálakerfi. Ég tel að vinna verði vel úr niðurstöðu þessarar skýrslu í framhaldinu hjá stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd og tek undir með skýrsluhöfundum að margt mæli með því að sparisjóðakerfið verði rekið áfram og að vinna eigi áfram með frekara formlegt samstarf sparisjóðanna, þeirra sem eftir standa.
Einnig tek ég undir ræðu formanns Vinstri hreyfingarinnar – græns framboðs, Katrínar Jakobsdóttur, þar sem hún fjallar um þá hugmyndafræði fjármálastarfsemi að hafa siðferði og sjálfbærni að leiðarljósi. Við á 21. öldinni og ný kynslóð eigum að tileinka okkur það að þessar hugsjónir og hugmyndafræði falli vel að hugmyndafræði sparisjóðanna (Forseti hringir.) sem byggðust upp á 19. öldinni undir forustu Jóns Sigurðssonar.