umferðarljósamerkingar á matvæli.
Virðulegi forseti. Ég mæli fyrir þingsályktunartillögu um skiljanlegar merkingar á matvælum, næringargildismerkingar. Þetta er í annað skipti sem ég flyt þessa tillögu og er hún hér í aðeins breyttri mynd, þ.e. ég tók tillit til þeirra umsagna sem komu um málið á síðasta þingi, sem voru reyndar ekki margar.
Málið gengur sem sagt út á það að gera upplýsingar um næringargildi matvæla skiljanlegar og aðgengilegar fyrir neytendur og auðvelda þeim þar með að taka upplýsta ákvörðun. Ég held að flestir kannist við að þær merkingar sem nú er skylt að setja á umbúðir matvæla geta verið illskiljanlegar. Oft eru líka villandi fullyrðingar um hollustu matvæla á umbúðum og er þá kostunum yfirleitt haldið á lofti en dýpra er á þeim upplýsingum sem snúa að magni viðbætts sykurs og salts, svo dæmi sé tekið. Hugmyndin með þessum merkingum kemur frá Bretlandi. Þær eru kallaðar umferðarljósamerkingar og er þá um þrjá liti að ræða; grænan, appelsínugulan og rauðan, og er litamerkt eftir upplýsingum um salt, sykur, fitu og mettaða fitu. Rautt þýðir að það er mjög mikið af sykri eða mjög mikið af salti í vörunni og grænt þýðir að það er lítið magn. Þetta eru upplýsingar sem eru oft á vörum en eins og þetta er í dag er illskiljanlegt að lesa úr þessum upplýsingum — ég held að ég tali þar fyrir hönd mjög margra hvað það varðar.
Flutningsmenn tillögunnar eru úr öllum flokkum og ég þakka fyrir hve margir hafa áhuga á þessu máli. Við leggjum öll til að sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra láti hefja vinnu við undirbúning að því að taka upp þessi næringarmerki á matvælum að breskri fyrirmynd þar sem litur ljósanna gefur til kynna hversu holl eða óholl tiltekin vara er. Reynsla Breta af upptöku merkingarinnar er jákvæð og rannsóknir sýna að neytendum hugnast vel einfaldar merkingar á borð við umferðarljósin.
Ef við förum aðeins í forsögu málsins þá hófst umræða um nýjar skiljanlegri næringargildismerkingar í Bretlandi árið 2004, svokallaðar umferðarljósamerkingar sem setja ætti framan á umbúðir. Velferðarnefnd breska þingsins lagði til að málið yrði skoðað sem hluti af rannsókn á aukinni tíðni offitu og hugsanlegum tengslum við mataræði. Árið 2006 kynnti breska matvælastofnunin umferðarljósamerkingar formlega til sögunnar og eins og ég sagði áðan þá eru gefnir litir fyrir hvern þátt, eins konar einkunnir fyrir næringargildi þeirra. Grænt ljós þýðir að neytendur geta borðað nægju sína, appelsínugult ljós segir að borða skuli þá vöru í hófi og rautt þýðir að ekki skuli neyta viðkomandi vöru í miklum mæli. Það er ekki alveg svona einfalt vegna þess að vörur geta innihaldið mjög mikið salt en lítinn sykur eða mjög mikla fitu og lítið salt. Það fer eftir því hvað fólk vill forðast; sumir forðast sykur, sumir forðast sykur, salt og fitu og þeir sem eru með háan blóðþrýsting reyna væntanlega að forðast salt. Þetta eru í rauninni bara upplýsingar sem hver og einn getur metið en þetta eru læsilegar upplýsingar. Ég verð að segja að það er t.d. mjög flókið að lesa út úr næringargildismerkingum fyrir salt. Ég á bara í mestu erfiðleikum með það enda er það yfirleitt gefið upp í tölum, jafnvel prósentum miðað við 100 grömm Jafnvel þótt maður sjái að það séu 5,5 g af sykri í 100 g í vöru þá segir það mér ekki hvort það er mikið eða lítið.
Markmiðið með þessu er að upplýsa neytendur betur um næringargildi og gera þeim kleift að taka upplýsta og meðvitaða ákvörðun. Svona merkingar eru valfrjálsar og þegar unnið var að þessu í Bretlandi þá mættu stjórnvöld mikilli andstöðu matvælaframleiðenda. Þeir tóku upp sitt eigið merkingarkerfi til höfuðs umferðarljósunum, svokallað GDA, „guideline daily amount“, þ.e. áætluð dagsþörf. Breska matvælastofnunin gerði síðan óháða úttekt árið 2009 á því hvaða merkingar höfðuðu best til neytenda. Þá varð niðurstaðan sú að umferðarljós í bland við GDA væri skiljanlegasta fyrirkomulagið, þ.e. rannsóknir sýna að litir virka vel. Fólk vill líka geta séð þessar upplýsingar á augabragði.
Í framhaldinu ákváðu síðan stórir framleiðendur að taka upp slíkar merkingar og breski heilbrigðisráðherrann studdi framtakið. Menn höfðu notast við ýmsar útfærslur af þessum lituðu merkingum. Breska matvælastofnunin fór í það að samræma merkinguna og heilbrigðisráðuneytið hafði yfirumsjón með því og ný útfærsla var tilkynnt árið 2013. Þá voru margir stórir framleiðendur sem tilkynntu að þeir mundu taka þátt í þessu verkefni, svo sem Mars, Nestlé, Premier Foods og Pepsico. Aðrar þjóðir hafa verið að skoða möguleika á að gera næringargildismerkingar skiljanlegri með því að nota litamerkingar, svo sem Ástralir og Frakkar. Það síðasta sem ég las var að í Frakklandi væru menn að hugsa um að nota liti en hafa þá grænan, gulan og rauðan og bara einn lit fyrir heildarhollustu eða óhollustu vörunnar. Það er kannski mikil einföldun en menn eru að reyna að hugsa hvernig hægt er að upplýsa neytendur betur um hollustu eða óhollustu. Ég held að það sé gríðarlega mikilvægt.
Mér finnst rétt að koma aðeins inn á að Skráargatið hefur verið innleitt á Íslandi, sem er mjög gott. Það hefur verið notað í Svíþjóð frá 1989, ef ég man rétt. Það er merki sem auðveldar neytendum að velja holla fæðu því að aðeins þær vörur fá að bera Skráargatið sem standast ákveðnar kröfur. Ef maður kaupir skráargatsmerkta vöru á maður að geta verið öruggur um að hún standist kröfur og sé holl. Það merki má hins vegar ekki setja á allar vörur. Það má ekki nota á kex, sælgæti, ís eða það sem flokkast getur sem óhollusta og ekki á vörur sem innihalda sætuefni. Af umsögnum sem bárust þegar málið fór í umsagnarferli á síðasta þingi mátti greina áhyggjur af því að Skráargatið og umferðarljós mundu að einhverju marki keppa um athygli neytenda og e.t.v. rugla þá í ríminu og að kannski væri Skráargatið nægjanlegt því að þá hefði fólk þann kost að velja holla vöru.
En það eru langt í frá allar vörur með Skráargati og það verður alltaf bara ákveðinn hluti af matvörum á markaði með slíka merkingu. Neytendur munu áfram kaupa vörur sem ekki eru skráargatsmerktar en þeir eiga eftir sem áður rétt á upplýsingum um hollustu eða óhollustu vörunnar. Ef rannsóknir sýna að litir geti skipt máli þá finnst mér að okkur beri skylda til að skoða þann möguleika og það er skoðun okkar flutningsmanna að einn möguleiki útiloki ekki annan. Skráargatið er ekki komið til að leysa lýðheilsuvandann á Íslandi. Umferðarljósamerkingar munu heldur ekki gera það. Það er margt sem getur hjálpast að þar, ekki aðeins getur það nýst til að bæta heilsu landans heldur er það bara réttur fólks að fá að vita hversu mikið magn af sykri eða salti er í vörunni, réttur til að fá upplýsingar sem eru skiljanlegar. Mér finnst það svolítið áhyggjuefni þegar við hugsum um næringargildisupplýsingar í dag eða merkingar á matvælum að það voru ekki neytendur sem ákváðu að þær ættu að vera eins og þær eru. Það eru framleiðendur sem hafa haft mikið um það að segja og einhverjir sérfræðingar sem sjá um slík mál. Ég mundi vilja sjá könnun á Íslandi þar sem skoðað væri hvort neytendur almennt skildu þær upplýsingar sem gefnar eru upp á vöru hvað varðar næringargildi. Ég heyri ótrúlega mikið talað um að sykurinn leynist víða. Sykur á ekkert að leynast í vöru. Upplýsingarnar um magn sykurs í vöru eiga að vera alveg á hreinu. Ef það þarf að setja rautt umferðarljós á vöru til að upplýsa neytendur um að vara innihaldi mikinn sykur þá gerum við það. Mér finnst allt tal um lýðheilsu og það að reyna að bæta lýðheilsu marklaust ef við erum ekki tilbúin að veita fólki þær upplýsingar og leyfa því að taka upplýsta og meðvitaða ákvörðun.
Óhollt mataræði er ástæða fyrir mörgum lífsstílssjúkdómum. Offita er vaxandi vandamál á Íslandi sem og annars staðar og helsta orsök hennar er óhollt mataræði og lítil hreyfing. Í þingsályktunartillögu okkar eru tölur um það fengnar hjá landlæknisembættinu. Við vitum að lífsstílstengdir sjúkdómar kosta heilbrigðiskerfið gríðarlega fjármuni ár hvert og er til mikils að vinna að lækka þann kostnað.
Betri merkingar á matvælum munu ekki leysa offituvandamálið eða aðra tengda lífsstílssjúkdóma en það skiptir máli ef markmiðið er að beina fólki í átt að neyslu hollra matvæla.
Það er einnig mikilvægt að allir þjóðfélagshópar hafi sömu möguleika á að velja holl matvæli. Mér finnst umræðan stundum vera þannig að allir eigi að vita hvað er hollt og hvað er óhollt. Það er ekki alveg þannig. Margs konar matvæli eru kannski látin líta út fyrir að vera holl en eru það síðan ekki. Ég get tekið dæmi um gróft kex sem er með einhverjum heilsufullyrðingum um mikið magn trefja en getur verið dísætt. Okkur verður tíðrætt um ákveðnar mjólkurvörur, það kemur fólki á óvart hve mikill sykur er t.d. í skyri eða jógúrt eða hvað það er. Það á ekki að koma okkur á óvart. Við eigum að geta séð það á umbúðunum ef vara inniheldur mikinn sykur. Það sem skiptir ekki síst máli er að allir neytendur eiga að geta skilið upplýsingarnar. Eins og þær eru settar fram núna þá eru þær fyrir mjög vel menntað fólk sem hefur sökkt sér ofan í næringarfræði og les heilsublogg og þar fram eftir götunum. Mér þætti mjög fróðlegt að sjá könnun þar sem einnig væri tekið tillit til mismunandi þjóðfélagshópa og reynt að meta það hvort fólk skilji þær upplýsingar sem fram koma á umbúðum. Ég held nefnilega að fólk haldi oft að það hafi keypt hollari mat en það kaupir í raun.
Ég nefndi skyr eða einhverjar mjólkurvörur sem eru sykraðar og múslí, morgunmat. Það eru margir matvælahópar þar sem framleiðendur eru duglegir að benda á kostina eins og þá að morgunkorn innihaldi mikið af trefjum en ekki er auglýst sérstaklega að morgunmaturinn sé dísætur. Það eru þó upplýsingar sem við eigum rétt á að fá.
Það getur verið að einstaka þjóðfélagshópar, eins og börn og íbúar af erlendu bergi brotnir og fólk sem er lítt skólagengið, séu síður líklegir til að átta sig á núverandi merkingum um næringargildi matvæla. Við teljum að val um hollt mataræði eigi að standa öllum til boða og að einfaldar næringargildismerkingar eigi veita öllum þjóðfélagshópum val um neyslu hollra matvæla ef fólk kýs svo.
Það er ekki að ástæðulausu sem Bretar fóru í þessa vegferð sem tók mörg ár í undirbúningi. Enn í dag er það ekki þannig að allir framleiðendur séu með þessar merkingar vegna þess að hún er valfrjáls. Til stóð að Evrópusambandið setti litamerkingar í löggjöf um reglur um merkingar matvæla og var tiltölulega jákvæð stemning fyrir því. Þá fóru framleiðendur á fullt í hagsmunagæslu sinni og niðurstaðan varð sú að ekkert varð af því. Mér finnst það áhyggjuefni þegar framleiðendur hafa meira um það að segja hvernig upplýsingar neytendur fá en neytendur sjálfir. Það er þess vegna sem ég legg þessa tillögu fram. Þetta er ekki nokkuð sem gerist á einu ári, þetta er verkefni sem taka mun tíma en ef við viljum sjá bætta lýðheilsu, viljum spara í heilbrigðiskerfinu, jafnvel minnka notkun á ýmsum lyfjum, lyfjum við háþrýstingi, sykursýki eða öðru þar sem mataræði spilar stóran þátt, getum við haft mikil áhrif. Ef við meinum eitthvað með því samþykkjum við þessa þingsályktunartillögu og vinnum að þessu máli.
