144. löggjafarþing — 104. fundur,  11. maí 2015.

efling brothættra byggða og byggðafesta veiðiheimilda.

588. mál
[21:01]
Horfa

Flm. (Lilja Rafney Magnúsdóttir) (Vg):

Frú forseti. Ég mæli fyrir tillögu til þingsályktunar um eflingu brothættra byggða og byggðafestu veiðiheimilda. Ásamt mér eru flutningsmenn að tillögunni hv. þm. Steingrímur J. Sigfússon og hv. þm. Steinunn Þóra Árnadóttir.

Tillagan hljóðar svo:

Alþingi ályktar að fela sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra að vinna framtíðarstefnumörkun um eflingu brothættra byggða í samráði við Byggðastofnun og helstu hagsmunaaðila.

Til grundvallar stefnumörkuninni fyrir minni sjávarbyggðir verði lögð verulega aukin byggðafesta veiðiheimilda og metið hversu miklum veiðiheimildum er nauðsynlegt að ráðstafa til þessa. Hliðsjón verði höfð af þeirri reynslu sem fengist hefur af ráðstöfun og notkun þeirra veiðiheimilda sem Byggðastofnun hefur haft til meðferðar.

Skoðað verði hvaða stuðningsúrræðum sé vænlegast að beita til að skapa aukna byggðafestu í brothættum byggðum þar sem landbúnaður, matvælaiðnaður, ferðaþjónusta eða önnur atvinnustarfsemi hefur skapað eða er líklegust til að skapa stöðugleika og vaxtarmöguleika og gerð grein fyrir því hvernig heppilegast væri að koma slíkum stuðningi við svo að hann beri tilætlaðan árangur.

Stefnt verði að því að framvegis verði sérstök aðgerðaáætlun um eflingu brothættra byggða samþætt áherslum hins opinbera í byggðamálum. Ráðherra leggi fram slíka áætlun í formi þingsályktunartillögu í fyrsta sinn við upphaf haustþings 2015.

Greinargerð með þessari tillögu er þannig:

Með þessu þingmáli eru lögð drög að skipulegum aðgerðum í þágu svonefndra brothættra byggða, þ.e. þeirra byggða sem einkennast af viðvarandi fólksfækkun, einhæfu atvinnulífi, fækkun starfa og hækkandi meðalaldri íbúanna. Hugtakið tekur þannig yfir þær byggðir landsins sem standa veikast og mest hætta er á að leggist af.

Árið 2012 hófst á Raufarhöfn tilraunaverkefni undir heitinu Brothættar byggðir með aðild heimamanna, Byggðastofnunar og fleiri aðila. Árið eftir var efnt til sambærilegra verkefna í þremur sveitarfélögum í viðbót, Skaftárhreppi, Breiðdalshreppi og Bíldudal. Vinnulagið sem beitt er í verkefnunum sem unnin eru undir formerkjum Brothættra byggða byggist á lýðræðislegri nálgun og hugmyndum um valdeflingu. Í þessu felst að leitað er frumkvæðis og hugmynda heimamanna á hverjum stað og falast eftir mati þeirra á þörf fyrir aðgerðir og vali á viðfangsefnum. Reynsla, þekking og þarfir heimafólks vega því þungt þegar að forgangsröðun viðfangsefna kemur. Þannig verða hugmyndir heimamanna, stefnumið þeirra og vilji forsendur ráðstafana sem gripið er til.

Þegar í hlut eiga brothættar byggðir sem eiga afkomu sína undir veiðum og vinnslu sjávarfangs blasir við að hlutdeild í aflaheimildum er brýn forsenda þess að byggðirnar eigi sér lífvænlega framtíð. Byggðakvóti, sem felst í aflaheimildum sem sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra úthlutar árlega til stuðnings tilteknum byggðarlögum, hefur getað komið brothættum byggðum að notum í vissum tilfellum. Forsendur úthlutunar byggðakvóta eru að um sé að ræða minni byggðarlög sem lent hafa í vanda vegna samdráttar í sjávarútvegi og eru háð veiðum og/eða vinnslu á botnfiski eða byggðarlög sem hafa orðið fyrir óvæntri skerðingu á heildaraflaheimildum fiskiskipa sem gerð hafa verið út og landað afla í viðkomandi byggðarlögum. Það er skilyrði að um sé að ræða byggðarkjarna sem liggja að sjó og þar sem veiðar og vinnsla sjávarafla skipta verulegu máli. Minni byggðarlög eru þau þar sem voru færri en 2 þúsund íbúar 1. desember 2013, samanber 1. gr. reglugerðar nr. 651 frá 4. júlí 2014 um úthlutun byggðakvóta til byggðarlaga á fiskveiðiárinu 2014/2015. Byggðakvóta má einnig úthluta til fiskiskipa að uppfylltum tilteknum skilyrðum, samanber reglugerð nr. 652 frá 4. júlí 2014 um úthlutun byggðakvóta til fiskiskipa á fiskveiðiárinu 2014/2015.

Eins og framanritað ber með sér er úthlutun byggðakvóta ráðstöfun sem gripið er til í viðlögum þegar í óefni er komið með atvinnu og framfærslu fólks á tilteknum svæðum og nauðsynlegt þykir að afstýra vandræðum sem geta stafað af náttúrulegum orsökum, svo sem aflabresti, en einnig af mannavöldum eins og þeim þverbresti kvótakerfisins að unnt er að flytja aflaheimildir í einni svipan úr einum stað í annan án þess að minnsta tillit sé tekið til heimafólks sem missir viðurværi sitt eins og af völdum skyndilegra hamfara. Samfélagið mun vafalaust alltaf hafa þörf fyrir úrræði á borð við núverandi byggðakvóta til að bregðast við áföllum og erfiðleikum í atvinnurekstri en vitanlega er ekki haldbært að byggja framtíð nokkurs byggðarlags á tíma- og aðstæðubundinni viðlagahjálp heldur verður að finna leiðir til að skjóta traustum stoðum undir atvinnustarfsemina þannig að búseta verði lífvænleg til lengri tíma litið. Þar mun byggðafesta veiðiheimilda skipta miklu fyrir byggðarlög sem byggja afkomu sína á sjávarútvegi. Löngu er orðið brýnt að ganga svo frá málum að hlutskipti byggða sem nú eru brotnar eða brothættar vegna skorts á aflaheimildum verði bætt svo um munar með úthlutun varanlegrar hlutdeildar í hinni sameiginlegu sjávarauðlind.

Ekki eru allar brothættar byggðir við sjávarsíðuna eða þannig settar að byggðafastar aflaheimildir geti orðið til að styrkja grundvöll búsetu þar. Verður þá að leita annarra leiða. Verkefnið Brothættar byggðir leiðir meðal annars til þess að smám saman verður til þekking á þeim úrræðum sem duga best til að efla og styrkja byggðarlög sem glíma við lágar tekjur og viðvarandi fólksfækkun. Einnig er unnt að sækja þekkingu og reynslu til annarra landa sem fást við svipaðar aðstæður en víðast hvar í Evrópu er framkvæmd byggðastefnu meðal mikilvægustu verkefna stjórnvalda, miklu fé er varið til þess málaflokks og skal því ráðstafað í samræmi við skilgreindar forsendur og markmið.

Þróunin í framkvæmd byggðastefnu og stuðningi við byggðarlög í hnignun hefur orðið sú að auka hlutdeild heimamanna í mótun og framkvæmd þeirra aðgerða sem gripið er til. Ráðstafanir til að treysta grundvöll byggða og bæta hag íbúanna geta meðal annars falist í auknum tækifærum til menntunar, t.d. með fjar- og dreifnámi, fjárfestingu í innviðum, styrkjum til nýfjárfestinga í atvinnutækjum, markaðsrannsóknum, gerð rekstraráætlana og ráðgjöf vegna stofnunar fyrirtækja og stuðningi við tekjumyndandi og tekjuaukandi nýbreytni í rekstri sem þegar er stundaður.

Við öllum blasir hve mikilvægt það er að þeir atvinnu- og tekjumöguleikar sem finna má í tilteknum byggðum verði nýttir þar eins og unnt er íbúunum til hagsbóta. Ráðstafanir í byggðamálum hljóta jafnan að miðast við þá forsendu. Tekjumyndandi aðstaða eða rekstur sem byggist á ferðamennsku er til dæmis augljós kostur á þeim svæðum þar sem ferðaiðnaður er eða getur orðið tekjuskapandi. Sums staðar eru líkur á að aukin jarðyrkja, skógrækt eða önnur nýsköpun í búnaðarháttum geti reynst hagstæður kostur fyrir tiltekið byggðarlag og íslenskt samfélag í heild. Annars staðar getur léttur iðnaður reynst góður kostur.

Þessi tillaga er flutt vegna þess að þeirri sem hér stendur hefur lengi þótt það vera góð hugmynd að skoða möguleikann á því að tengja aflaheimildir og festa þær við veikustu byggðarlögin. Við þekkjum dæmi þess hvernig þetta hefur verið undanfarið. Margar litlar byggir hafa orðið fyrir miklum bresti þegar stærsti atvinnurekandinn fer úr sjávarplássinu með aflaheimildir sínar og það fólk sem eftir situr hefur litla möguleika á að skapa sér atvinnu þar sem aðgengi að fiskimiðunum er ekki fyrir hendi. Þar koma í ljós gallar kvótakerfisins, þ.e. framsalið. Einhvern veginn verður að bregðast við þessu og skoða hvaða möguleikar eru til þess að styrkja varanlega grunninn fyrir búsetu í þessum sjávarbyggðum. Eðlilega er horft til þess að styrkja líka fjölbreyttari stoðir en í hinum veiku byggðum, og það á alveg jafnt við byggðir þar sem landbúnaður er meginstoðin, þá verða þessar tvær stoðir, landbúnaður og sjávarútvegur, alltaf sá grunnur sem byggt er á og annað kemur þá til með að styrkja og auka fjölbreytni á þessum stöðum.

Nú er 5,3% af aflaúthlutun hvers árs ætlað að styrkja atvinnu og byggðir með félagslegri tengingu við þær. Það hefur verið gert með svokölluðum byggðakvóta en hann hefur verið umdeildur. Sú ráðstöfun sem verið hefur undanfarin ár, að sérstakur byggðakvóti á vegum Byggðastofnunar hefur verið færður til nokkurra byggðarlaga með sérstökum samningum, hefur mælst vel fyrir. Ég tel rétt að við þróum það áfram og skoðum hvort við getum tryggt enn frekar búsetu og öryggi fólks í veikum byggðum jafnt til sjávar og sveita.

Nú á dögunum lagði sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra fram frumvarp til laga um byggðaáætlun og sóknaráætlanir. Ég tel að þessi þingsályktunartillaga falli ágætlega að því máli í sjálfu sér. Ég vísa þessari tillögu til atvinnuveganefndar. Mér þykir mjög eðlilegt að horft verði til frumvarps til laga um byggðaáætlun og sóknaráætlanir, sem er þar til umfjöllunar, og þessi þingsályktunartillaga verði tekin inn í þá vinnu. Byggðamál eru ekki einkamál þeirrar ríkisstjórnar sem er við völd hverju sinni heldur er sameiginlegt verkefni stjórnvalda hverju sinni að reyna með öllum hætti að treysta búsetu og byggð í landinu. Það er auðvitað hægt að gera með ýmsum hætti. Menn hafa yfirleitt talað á jákvæðum nótum í því sambandi hér á Alþingi en því miður hefur það ekki reynst vera mikill stuðningur þegar á reynir, t.d. við fjárlagagerð. Stundum þarf ekki að gera svo mikið til að styrkja þessar byggðir.

Nú eru um 2 þúsund tonn af þorskígildum í Byggðastofnun sem er hægt að ráðstafa í þessa hluti. Það þyrfti að efla þann hluta mikið því að við erum alltaf að fá inn ný byggðarlög, nú síðast Grímsey. Við þekkjum Flateyri, Þingeyri, Djúpavog og fleiri staði. Við megum ekki alltaf bregðast við þessu með áfallahjálp hverju sinni heldur vera búin að ákveða á hinu háa Alþingi að þessar byggðir eigi sinn tilverurétt og hafi tryggan grunn til að byggja á. Ég tel þetta vera innlegg í þá umræðu.