verslun með áfengi og tóbak o.fl.
Herra forseti. Ég hef verið spurð af fjölmiðlamönnum, eins og ég held næstum því allir hv. þingmenn, hvernig mér lítist á þetta frumvarp og hvort ég sé fylgjandi því að leyfa sölu áfengis í matvöruverslunum. Ég hef svarað því til að ég sé ekki fylgjandi því. Fyrir þeirri afstöðu eru eftirfarandi meginrök.
Í fyrsta lagi. Áfengi er ekki eins og hver önnur matvara og þarf varla að rökstyðja það frekar. Skaðsemi áfengis er vel þekkt og þó að það sé ekki nema bara vegna þess á aðeins að selja áfengi í sérverslunum.
Í öðru lagi. Aukið aðgengi að áfengi eykur neyslu. Það hafa rannsóknir sýnt. Nú gætu flutningsmenn sagt að aukningin sé ekki svo mikil og þá er því til að svara að hvert prósentustig sem bætist við í aukinni neyslu áfengis vegur enn þyngra og veldur meiri skaða en prósentustigið þar fyrir neðan þegar það bætist við. Þarna geta til dæmis legið mörkin á milli hóflegrar neyslu og of mikillar neyslu.
Í þriðja lagi. Aukin neysla áfengis veldur heilsuskaða. Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin metur það svo að áfengisneysla sé meðal sterkustu áhættuþátta lýðheilsu. Kostnaður vegna neyslu áfengis kemur fram í samfélaginu og í því sambandi hefur verið bent á aukinn kostnað í heilbrigðiskerfinu, löggæslu og dómskerfinu, tryggingakerfinu og í atvinnulífinu. Ef stjórnvöldum er alvara með því að styðja frumvarpið þurfa þau líka að segja hvaðan á að taka peningana til að mæta þeim kostnaði.
Í fjórða lagi. Aukin neysla eykur vanlíðan afkomenda og aðstandenda þess sem neytir áfengis í óhófi. Ef stjórnvöld taka ákvarðanir sem leiða til aukinnar neyslu áfengis mun vanlíðan til dæmis barna og ungmenna þessa lands aukast. Það er meðal þeirra aukaverkana sem frumvarpið hefði í för með sér verði það að lögum.
Í fimmta lagi. Ef áfengi er í sérverslunum er það sérstök ákvörðun að ganga inn í áfengisverslunina og kaupa áfengi en ekki hugdetta svona um leið og gengið er fram hjá áfengisrekkanum í matvörubúðinni.
Forvarnastarf Íslendinga í áfengismálum hefur vakið alþjóðlega athygli. Það starf byggir meðal annars á því hvernig við höfum takmarkað aðgang og þannig vil ég hafa það áfram hér á landi.
Ég vil eins og fleiri hv. þingmenn hafa gert spyrja hvers vegna þetta mál er eitt af forgangsmálum sjálfstæðismanna, mál sem tekið er fram fyrir önnur þingmannamál. Hver er hin mikla þörf fyrir að framkvæma það sem frumvarpið boðar? Það er í raun umdeilt. Það er ekki aðeins umdeilt hér í þingsalnum heldur í öllu samfélaginu.
Herra forseti. 17. september síðastliðinn skrifaði Gunnar Alexander Ólafsson heilsuhagfræðingur grein sem má finna á visir.is. Hann segir, með leyfi forseta:
„Áfengi er ekki eins og hver önnur vara. Að neyta áfengis er ekki það sama og neyta gosdrykkjar eða mjólkur. Áfengi er vímugjafi og á að mínu mati ekkert erindi inn í stórmarkaði, heldur ætti vegna eðlis og skaðsemi þess að hindra sem mest aðgengi að áfengi.
Helstu þættir áfengisvarnastefnu opinberra aðila eru og hafa verið öflugar forvarnir, hár áfengiskaupaaldur, háir áfengisskattar og takmarkað aðgengi að áfengi. Áfengisforvarnir hafa í gegnum tíðina verið mjög öflugar, bæði af hálfu opinberra aðila og félagasamtaka eins og SÁÁ, íþróttahreyfingarinnar og góðtemplarareglunnar. Áfengiskaupaaldur hefur verið hærri á Íslandi miðað við önnur lönd sem við berum okkur saman við. Það eru helst Svíþjóð og Finnland sem hafa sömu aldurstakmörk og Ísland. Áfengissala hefur verið undir stjórn ríkisins síðan áfengisbannið var afnumið að hluta árið 1922. Í dag rekur Áfengis- og tóbaksverslun ríkisins 48 vínbúðir um allt land, sem tryggir nægilegt aðgengi að áfengi.
Ef einni stoð af þeim fjórum sem áfengisstefna stjórnvalda byggist á yrði breytt mun afleiðingin verða meiri áfengisneysla. Sú aukning mun leiða til fleiri félagslegra vandamála, meiri ölvunaraksturs, fleiri heimilisofbeldismála, fleiri skilnaða, fleiri áfengistengdra dauðsfalla, fleiri tapaðra vinnustunda vegna áfengisneyslu og stofnanir samfélagsins (félagsþjónusta, heilbrigðiskerfið, lögregla o.s.frv.) munu þurfa að eyða meiri tilkostnaði (mannskap og fé) í að glíma við afleiðingarnar.
Í nýlegri sænskri rannsókn var rannsakað hvaða áhrif það mundi hafa að leyfa sölu áfengis í matvöruverslun. Ölvunarakstur mundi aukast, árásum, dauðsföllum og veikindadögum mundi fjölga og ef tölurnar yrðu heimfærðar fyrir Ísland mundi tilfellum ölvunaraksturs fjölga um 230 á ári, árásum um 700 á ári og dauðsföllum vegna meiri áfengisnotkunar um 70 á ári. Veikindadögum mundi fjölga um 390 þúsund.“
Gunnar Alexander heldur áfram og spyr:
„Er ástæða til að breyta um stefnu? Nei.“ — Og ég er honum sammála. — „Við eigum að viðhalda sama fyrirkomulagi um sölu á áfengi eins og er í dag. Ég veit ekki annað en að Íslendingar séu sáttir með þá stefnu sem hefur ríkt í áfengismálum og því tel ég að við eigum að halda í okkar íhaldssömu stefnu í áfengismálum. Hún hefur reynst ágætlega og sem dæmi um árangur má benda á niðurstöður rannsókna um vímuefnanotkun unglinga í efstu bekkjum grunnskóla á Íslandi 1997–2013. Sú könnun sýndi að árið 1997 höfðu um 50% allra nemenda í 10. bekk neytt áfengis einu sinni eða oftar síðustu 30 daga. Þetta hlutfall var komið í 11% árið 2013.“
Þarna var ég, herra forseti, að vitna í grein sem Gunnar Alexander Ólafsson heilsuhagfræðingur skrifaði síðasta haust.
Embætti landlæknis hefur birt samantekt um rannsóknarskýrslur um áfengismál. Til að gefa upplýsingar um hversu víðtækar þær rannsóknir eru og hversu niðurstöður eru í rauninni samhljóma langar mig til að nefna nokkrar þeirra.
Árið 2009 var gerð könnun á vímuefnaneyslu íslenskra unglinga í alþjóðlegum samanburði áranna 1995–2007. Niðurstaðan ef aðeins er horft á áfengishlutann er sú að íslensk ungmenni á aldrinum 15–16 ára neyta hvað minnst áfengis miðað við önnur ungmenni í Evrópu, bæði þegar horft er til heildarneyslu yfir eitt ár og neyslu síðustu 30 daga. Noregur, Svíþjóð og Finnland raða sér öll neðarlega yfir lönd þar sem drykkja ungmenna er lítil. Í Danmörku er ungmennadrykkjan með því hæsta sem gerist í Evrópu, en þar er áfengi einmitt selt í matvöruverslunum.
Í evrópskri rannsókn frá árinu 2010 um samantekt á kostnaðarþáttum sem tengjast áfengisneyslu er niðurstaðan sú að kostnaðarliðir sem tengjast áfengisneyslu, m.a. heilbrigðisþjónusta, félagsleg umönnun, afbrot, ölvunarakstur og vinnutap, hækka allir.
Ég ætla að nefna aðra rannsókn frá 2009 um tengsl áfengisdrykkju og skaða af völdum þess við aukið eða takmarkað aðgengi. Niðurstaðan er sú að jákvæð tengsl eru milli fjölda verslana og aukinnar áfengisneyslu sem og skaðsemi, m.a. sjúkdómar, meiðsli, glæpir og ofbeldi. Stýring á aðgengi áfengis getur verið gott stjórntæki til að minnka ofneyslu áfengis og neikvæðra afleiðinga þess.
Árið 2012 voru skoðuð áhrif einkavæðingar áfengissölu á óhóflega neyslu áfengis og skaða af völdum þess. Niðurstaðan er sú að sterkar vísbendingar benda til þess að áfengissala og óhófleg neysla áfengis aukist í kjölfar einkavæðingar á sölu áfengis. Ríkisrekstur á sölu áfengis stuðlar að minni skaðsemi en ef salan er gefin frjáls. Stýring stjórnvalda á áfengissölu í verslunum er ein árangursríkasta leiðin til að minnka óhóflega neyslu og koma í veg fyrir dauðsföll og skaðsemi af völdum áfengis.
Árið 2010 var gerð rannsókn á mögulegum afleiðingum þess að leggja niður einkaleyfi ríkisins á sölu áfengis í Svíþjóð og taka upp frjálsa verslun. Tvö tilfelli voru tekin fyrir. Í fyrsta lagi að skipta út einkaleyfi ríkisins fyrir aðrar einkareknar verslanir með áfengissöluleyfi og í öðru lagi að leyfa áfengissölu í matvöruverslunum.
Fyrra tilfellið er talið skila 17% aukningu í áfengisneyslu sem mundi auka tilfellum dauðsfalla um 770, líkamsárása um 8.500 og veikindadögum mundi fjölga um 4,5 millj. á ári.
Seinna tilfellið er talið skila 37,4% aukningu í áfengisneyslu sem mundi auka tilfellum dauðsfalla um 2.000, líkamsárása um 20.000 og veikindadögum mundi fjölga um 11,1 millj. á ári.
Hér er rannsókn frá 2011 um aukna áfengisneyslu í kjölfar einkavæðingar og er samantekt á 17 rannsóknum. Niðurstaðan gaf til kynna að 44% aukning verði á sölu áfengis á mann við einkavæðingu. Samantekt úr níu rannsóknum gaf til kynna að 2,2% minnkun verði á sölu áfengis á stöðum með ríkisreknar áfengisverslanir.
Síðan er sænsk rannsókn frá árinu 2013, Áfengi og samfélagið, áhersla á ungmenni. Niðurstaðan er sú að þrátt fyrir að vísbendingar um að áfengisdrykkja ungmenna í Svíþjóð hafi dregist saman á síðustu árum er hlutfallið enn þá hátt, sem og skaðsemin af völdum þess. Vísbendingar eru um að áfengisdauði, umferðarslys af völdum áfengis og ofbeldi hafi farið vaxandi. Og mikilvægt að viðhalda einkaleyfi ríkisins á áfengissölu, ströngum lögum varðandi ölvunarakstur og háum skatti á áfengi.
Áfengisneysla í OECD-ríkjunum hefur verið rannsökuð og hér er rannsókn frá árinu 2013. Þar er niðurstaðan að Ísland, Noregur og Svíþjóð skipa sér í hóp þeirra Evrópulanda í OECD sem drekka minnst af áfengi eða í kringum sjö lítra á einstakling árið 2010 en meðaltal OECD-landanna er á milli níu og tíu lítrar á einstakling.
Tíminn flýgur. Ég hafði hugsað mér að vitna í enn fleiri rannsóknir en ég vil benda hv. þingmönnum á að skoða þessar rannsóknir allar saman og velta fyrir sér samhljómi þeirra og hvað við á Íslandi getum lært hvað það varðar og hvort í raun sé ástæða til að breyta stefnu okkar sem hefur verið vitnað til sem fyrirmynd annarra landa sem glíma við það vandamál að íbúarnir og landarnir drekka of mikið.
Herra forseti. Bent hefur verið á að Sjálfstæðisflokkurinn leggi mikla áherslu á þetta mál sem forgangsmál. Þeir sem ræddu stefnuræðuna í haust í byrjun þings, báðir fulltrúar Sjálfstæðisflokksins, nefndu málið sérstaklega sem forgangs- og frelsismál. Mér finnst það mjög athyglisvert.
Ein af þeim rannsóknum sem hægt er að skoða á vef embættis landlæknis er bandarísk rannsókn frá árinu 2013, um tengsl áfengisneyslu og hagvaxtar í Bandaríkjunum. Skoðuð voru þar gögn frá 1971–2007. Niðurstaðan er sú að aukning á áfengisneyslu er tengd við minni hagvöxt og minnkun á áfengisneyslu tengd við aukinn hagvöxt og hækkun á áfengisskatti eykur hagvöxt. Mér finnst þetta merkileg rannsókn og ég vil helst hvetja hæstv. fjármála- og efnahagsráðherra til að skoða hana vel.
Svo virðist vera að þeir sem tala hæst um aðhald í ríkisrekstri og mikilvægi aukins hagvaxtar vilji líka endilega áfengi í matvörubúðir þó að allar virtar rannsóknir sýni að það hefur einmitt aukinn kostnað ríkisins í för með sér og minni hagvöxt. Mér finnst þetta skringilegar mótsagnir. Ég hef ekki enn fengið skýringar á þeim mótsögnum og ég hef ekki enn fengið það frá flutningsmönnum, sem ég vona að ég heyri frá á eftir, hvar á að finna peningana til að mæta kostnaði sem frumvarpinu fylgir verði það að lögum.
