145. löggjafarþing — 133. fundur,  16. ág. 2016.

námslán og námsstyrkir.

794. mál
[18:58]
Horfa

Lilja Rafney Magnúsdóttir (Vg):

Herra forseti. Við ræðum hér frumvarp til laga um námslán og námsstyrki. Eitt af því sem mér finnst að hver þjóð ætti að leggja mikinn metnað í er jafnrétti til náms og það er einn af hornsteinum hvers samfélags að ég tel. Það hefur ekki alltaf verið hér á Íslandi en hefur kannski verið að þokast hægt og hægt í rétta átt. Þegar ég fór að hugsa um þetta mál, en þar sem ég er ekki í þeirri nefnd sem fær málið til umfjöllunar hef ég kannski ekki farið algjörlega ofan í botn á frumvarpinu en fylgst með umræðunni og skoðað það í grófum dráttum, þá kom upp í hugann frændi minn, Ólafur Þ. Þórðarson heitinn, fyrrverandi alþingismaður, sem var mikill skólamaður og skólastjóri og sat á þingi í þó nokkuð mörg ár. Það er bautasteinn á Stað í Súgandafirði þar sem hann er fæddur og ólst upp. Á þann bautastein hefur verið settur hluti úr ræðu sem hann flutti á Alþingi á árum áður. Þar segir, með leyfi forseta:

„Dýrasta lausnin í menntakerfi nokkurrar þjóðar er að taka svo vitlausa ákvörðun að það eigi að fara eftir efnum og ástæðum hverjir halda áfram skólanámi.“

Ég tek svoleiðis hjartanlega undir þessi orð og geri þau að mínum, því að það er mjög hættulegt ef fólki er mismunað eftir búsetu og eftir tekjum en ekki horft fyrst og fremst til þess að allir sitji við sama borð og geti nýtt sér hæfileika sína á þeim vettvangi þar sem þeir nýtast best.

Margt sem kemur fram í þessu frumvarpi er ágætt en annað finnst mér vera því hættulegra gagnvart því að það sé í raun jafnrétti til náms. Ég tel mjög brýnt að fram fari ítarleg greining á því hvernig frumvarpið mætir þeim námsmönnum sem þar eiga í hlut eftir tekjum, aldri, kyni, búsetu og svo mætti áfram telja. Ég hef lengi haft áhyggjur af því að smátt og smátt sé verið að draga úr möguleikum fólks á landsbyggðinni til að sækja sér svokallaða æðri menntun eða fara í lengra nám. Það fæli frá hversu dýrt það er og mikill kostnaður sem fylgi því og að fjölskyldur þurfi að rífa sig upp með rótum, þar með er verið að ýta undir brottflutning af landsbyggðinni. Við þekkjum það að foreldrar skoða oft stöðuna og meta það þegar börn þeirra færast nær þeim aldri að fara í háskólanám hvort þau eigi að styðja börn sín í langskólanám og flytja af landsbyggðinni þar sem er langt í að sækja háskólanám og flytja þá annaðhvort á höfuðborgarsvæðið og kannski í einhverjum tilfellum til Akureyrar þar sem háskólanám er einnig í boði. Þetta ætti ekki að vera svona. Það á ekki að vera þannig að fólk þurfi að rífa sig upp með rótum eingöngu vegna þess að það vill halda heimili fyrir, kannski ekki börn lengur heldur unga fólkið sitt þegar það fer í langskólanám til þess að auðvelda því að framfleyta sér á þessum tíma.

Hér er verið að bjóða upp á nýjar leiðir, að fá styrk. Það lítur kannski ágætlega út við fyrstu sýn en þegar við skoðum þetta allt í samhengi og sjáum að vextir á námslánum hækka þetta mikið þá hefur maður virkilegar áhyggjur af því hvernig þetta skiptist á milli þeirra sem þurfa á því að halda. Það er stór hópur sem þarf á meiri aðstoð að halda vegna mikils framfærslukostnaðar eins og fram hefur komið í umræðunni við það að flytja á höfuðborgarsvæðið og leigja sér húsnæði dýrum dómi. Það er ekki sjálfgefið að komast inn í hagstæðara húsnæði hjá Byggingarsjóði námsmanna eða á stúdentagarðana. Allt þetta gerir að verkum að það er stórmál. Ég er hrædd við að mál séu að þróast í átt að ákveðinni stéttaskiptingu gagnvart möguleikum til náms og ójöfnuði eftir búsetu fólks. Það er ekki gott veganesti ef við ætlum að leggja metnað okkar í það að allir, burt séð frá búsetu, tekjum og aðstæðum, geti nýtt hæfileika sína sem best og menntað sig eftir áhugasviði í framhaldinu.

Þá er það líka endurgreiðslan, að hafa hana ekki tekjutengda, að greiðslubyrðin sé sú sama burt séð frá því hvaða tekjur menn hafa að námi loknu. Þarna finnst mér að þurfi að koma fram greining á frumvarpinu gagnvart þeim sem hafa lægri tekjur upp úr krafsinu eftir langt framhaldsnám eða háskólanám. Það hefur líka komið fram í umræðunni að oftar en ekki eru það konur sem eru á lægri launum að námi loknu. Þá er verið að auka greiðslubyrði þeirra. Þurfum við þá ekki að horfa til þess að við séum að leggja auknar byrðar á tekjulágt fólk, konur, utan af landi? Ég tengi þetta nú bara svona saman. Tekjulág kona utan af landi sem hefur lægri tekjur að námi loknu er ekki vel stödd miðað við það hvernig þetta frumvarp lítur út. Erum við að afsetja ákveðinn hóp í þjóðfélaginu? Þá er ekki horft til þess hvaða hæfileikum sá einstaklingur býr yfir til þess að gera þjóðfélaginu gagn með því að nýta hæfileika sína á sem bestan hátt og mennta sig til þess, heldur er verið að horfa í, að mér finnst, eitthvert excel-skjal sem hinn dæmigerði stúdent á að falla inn í. Hvernig er það excel-skjal? Það er stúdent sem býr á höfuðborgarsvæðinu og hefur möguleika á að vera í heimahúsi eins lengi og hann kýs og stunda háskólanám þaðan og fær síðan í meðgjöf þennan styrk upp á 65 þús. kr. á mánuði og hefur kannski sáralitla þörf á að taka námslán með þessum hærri vöxtum sem þarna er verið að bjóða upp á.

Eigum við að horfa til þess að þetta sé svona staðlað, að þetta henti akkúrat þessum dæmigerðu einstaklingum sem fara algjörlega beinu brautina og hafa möguleika á að búa stutt frá háskóla og í heimahúsi? Mér hugnast það ekki og ég óttast að það verði til þess að færri fari í nám eða að fólk geri það eftir sem áður en ráði illa við greiðslubyrðina í hverjum mánuði. Það hefur líka komið fram að fólk sem sækir nám á höfuðborgarsvæðið þarf auðvitað að framfleyta sér í dýru leiguhúsnæði og tilheyrandi. Þetta er stórmál fyrir fólk sem leggur virkilega mikið á sig til þess að sjá fyrir sér og sínum, því að oft er ungt fólkið komið með börn á þessum aldri.

Ég hef líka ákveðnar áhyggjur af því sem þarna kemur fram varðandi það að ef einhver hefur lent í því að það hefur þurft að afskrifa hjá honum lán þá sé enginn möguleiki á að fá lán aftur. Mér finnst að það þurfi ekki að vera þannig að ekki sé hægt að hafa einhverja glufu aftur inn í kerfið þó að ýmsar aðstæður hafi orðið til þess að fólk hafi lent í erfiðleikum sem hafa valdið því að afskrifa hefur þurft hjá því lán. Það geta verið svo fjöldamargar ástæður fyrir því að svo fer. Fólk sem hefur lent í því að missa húsið sitt út af einhverjum erfiðleikum hefur möguleika á að komast inn í bankakerfið síðar meir ef það uppfyllir greiðslumat og getur aftur reynt að koma undir sig fótunum. Það tel ég líka að þurfi að vera gagnvart þeim sem þarna eiga í hlut. Þó að vissulega þurfi að hafa ákveðið aðhald varðandi þessa hluti þá finnst mér ekki gott að það sé verið að loka algjörlega á þann möguleika að fá aftur lánafyrirgreiðslu.

Það kemur líka fram að námsaðstoð er takmörkuð við 50 ára aldur. Af hverju er það? Er ekki sagt að svo lengi læri sem lifi? Á þetta nútímaþjóðfélag ekki að vera þannig að fólk sitji við sama borð og fólk sé ekki hólfað niður eftir aldri og það geti byrjað í námi og fengið sambærilega aðstoð og býðst fyrir yngra fólk? Ég sé ekki af hverju þessi aðgreining ætti að vera og hvaða tilgangi hún þjónar, því að það er ekki sjálfgefið að fólk sem er orðið 50 ára sé svo vel stætt að það þurfi ekki á stuðningi að halda ef það missir t.d. vinnuna og þarf að afla sér menntunar til þess að fá annars konar vinnu. Við þekkjum það að það er ekkert auðvelt fyrir fólk sem er orðið 50 ára að komast út á vinnumarkaðinn ef það hefur þurft frá að hverfa af einhverjum ástæðum, verið sagt upp vegna hagræðingar eða misst vinnuna af einhverjum öðrum orsökum. Fjöldinn allur af fólki 50 ára og eldri er í miklum erfiðleikum með að finna vinnu og vinnumarkaðurinn er bara þannig að hann hefur ekki endilega boðið þetta fólk velkomið. Það vill kannski mennta sig meira til þess að styrkja sig á vinnumarkaði en þarf á stuðningi að halda, en því býðst ekki stuðningur miðað við þetta frumvarp.

Ég ætla ekki að segja að frumvarpið sé alvont. Ég vona að það verði unnið vel áfram í nefndinni. En mér finnst það langt í frá vera nógu góð vegferð í framtíðina ef við höfum þann metnað að vilja jafnrétti til náms og við viljum mennta okkar fólk burt séð frá efnahag og búsetu.