fjármálastefna 2017--2021.

Frú forseti. Ég ætla að fara svolítið vel yfir nefndarálit 2. minni hluta Vinstri grænna sem fjallar um þingsályktunartillögur um fjármálaáætlun og fjármálastefnu sem byggja á lögum um opinber fjármál sem eiga að koma í staðinn fyrir lög nr. 88/1997. Þau lög mynda grundvöll og ramma utan um opinber fjármál með tilliti til stefnumörkunar, áætlanagerðar og framsetningar fjárlaga. Fyrirliggjandi þingsályktunartillögur fela hins vegar í sér útlistanir á stefnumiðum og áherslum stjórnvalda í fjármálum hins opinbera hverju sinni, auk markmiðasetningar og spár um þróun opinberra fjármála á gildistímanum. Þingsályktunartillögurnar eru þannig stefnumótandi, ekki síður en lögin, og bera merki ríkjandi afla hverju sinni.

Ráðstafanir til að færa meðferð opinberra fjármála í betra horf voru vissulega tímabærar og verða vonandi til góðs fyrir íslenskt samfélag. Í því ljósi er fyrirliggjandi þingsályktunartillaga fagnaðarefni en hið sama verður ekki sagt um ýmsar ráðagerðir og stefnumál sem þar eru kynnt og sumar forsendna tillögunnar virðast hæpnar, ekki síst þær sem snúa að verðmati á þeim eignum sem féllu í hlut ríkisins vegna svonefnds stöðugleikaframlags.

Samkvæmt lögum um opinber fjármál ber að leggja fram ár hvert þingsályktunartillögu um þessar stefnur, þ.e. aðra um stefnuna og hina um áætlunina. Milli þessara þingsályktunartillagna þarf að vera röklegt samhengi eigi þær að koma að tilætluðum notum. Fjármálastefnunni er að því leyti áfátt að þar er hvorki að finna greinargerð um hvernig fylgt verði grunngildum sem kveðið er á um í 2. mgr. 6. gr. laga um opinber fjármál né umfjöllun um skilyrði fjármálastefnu og fjármálaáætlunar samkvæmt 7. gr. laganna. Þar sem svo er ekki myndar fjármálastefnan ekki þann grundvöll undir fjármálaáætlunina sem henni er ætlað. Þá er auðvitað athugavert að tillögunum var útbýtt sama dag á Alþingi og þær teknar til fyrri umr. á sama þingfundinum en vitaskuld ætti þingið að taka stefnuna til meðferðar áður en áætlunin kemur til umfjöllunar þannig að stefnan hafi verið vegin og metin áður en að áætluninni kemur. Ég vona svo sannarlega að þetta verði ekki viðhaft framvegis því að það kemur niður á þeirri gagnsemi sem þeim aðferðum sem hér er um að ræða er ætlað að ná og voru innleiddar með lögum um opinber fjármál.

Sá ljóður er líka á framkvæmd laga um opinber fjármál að fjármálaráðið hefur ekki fjallað um tillögurnar eins og vera ber samkvæmt 13. gr. Mat ráðsins á því hvort fylgt sé grunngildum fjármálastefnunnar og farið að skilyrðum um hana liggur því ekki fyrir eins og skylt er.

Við hittum fjármálaráð í morgun í fjárlaganefnd. Það er að marka sér stefnu, starfsaðferðir og annað slíkt. Vonandi verður það til góða. Vissulega er þetta núna gert í fyrsta sinn.

Sjálfbærni, varfærni, stöðugleiki, festa og gagnsæi eru grunngildin sem stefnan og áætlunin byggjast á og í 7. gr. laganna er mælt fyrir um að þessar áætlanir skuli uppfylla þau skilyrði að heildarjöfnuður á fimm ára tímabili verði ávallt jákvæður, að árlegur halli fari aldrei yfir 2,5% af vergri landsframleiðslu og enn fremur verði heildarskuldir, að frátöldum lífeyrisskuldbindingum og viðskiptaskuldum og að frádregnum sjóðum og bankainnstæðum, lægri en 30% af vergri landsframleiðslu. Fyrrgreind skilyrði sættu allmikilli gagnrýni úr ýmsum áttum, þar á meðal af hálfu þingmanna Vinstri grænna. Við lögðumst gegn þessum ákvæðum þegar frumvarpið var til umfjöllunar á þingi. Bent var á að hin þröngu skilyrði laganna gætu orðið til þess að takmarka möguleika hins opinbera til að bregðast við efnahagsörðugleikum með örvunaraðgerðum og minnt á að strangar og íþyngjandi reglur gætu reynst svo hamlandi og andstæðar settum markmiðum að þær stæðu í vegi fyrir efnahagslegri uppbyggingu. Getur þá farið svo að reglurnar verði sniðgengnar eða brögðum beitt til að komast fram hjá þeim eins og við þekkjum svo sem í núverandi fjárlögum. Gagnrýnin á viðmiðin sem sett voru fram í aðdraganda setningar laga um opinber fjármál er því enn í góðu gildi. Meginmarkmið laga um opinber fjármál, samanber 1. mgr. 1. gr. laganna, er að stuðla að góðri hagstjórn og styrkri og ábyrgri stjórn opinberra fjármála. Þetta á einnig við um þingsályktunartillögurnar sem hér eru til umfjöllunar og gerðar eru á grundvelli laganna og tekur nefndarálitið því mið af þessum forsendum.

Samkvæmt þeim áformum sem birtast í þingsályktunartillögunni verður hlutfall tekjuskatts af vergri landsframleiðslu óbreytt á gildistíma hennar, 18,1–18,2%. Þá er gert ráð fyrir að hlutfall skatta af vöru og þjónustu af vergri landsframleiðslu hækki úr 11,5% í 11,9% á næsta ári og verði nálægt því til loka áætlunartímabilsins.

Sem kunnugt er hefur verið dregið úr hlut tekjuskatts í fjáröflun ríkisins á starfstíma núverandi ríkisstjórnar og enn fremur horfið frá beitingu tekjuskattsálagningar í tekjujöfnunarskyni sem innleidd var á starfstíma vinstri stjórnarinnar á síðasta kjörtímabili með þriggja þrepa skattkerfi þar sem álagningarprósenta réðst af fjárhæð tekna og álagningu auðlegðarskatts. Núverandi ríkisstjórn lét það verða meðal sinna fyrstu verka að falla frá frekari álagningu auðlegðarskatts, álagningarprósenta tekjuskatts á einstaklinga hefur verið lækkuð og milliþrep skattstigans verður afnumið um næstu áramót. Eins og gefur að skilja koma þessar ráðstafanir ekki öðrum skattgreiðendum að gagni en þeim sem eru vel haldnir með tekjur og dregið var úr tekjujöfnunaráhrifum tekjuskattsálagningarinnar með framangreindum skattbreytingum.

Stjórnvöld hafa einnig fellt niður almenn vörugjöld, og tollar á annan varning en matvæli hafa verið felldir niður eða niðurfelling þeirra boðuð. Þá var gerð veigamikil breyting á virðisaukaskattskerfinu er lægra þrep þess var hækkað úr 7% í 11%, eins og við munum, en almenna þrepið lækkað úr 25,5% í 24%. Þessar breytingar tóku gildi 1. janúar 2015 og var markmið þeirra til lengri tíma að auka tekjur ríkisins af virðisaukaskatti. Breytingar síðustu ár á álagningu óbeinna skatta hafa hins vegar orðið til þess að hlutdeild þeirra í skatttekjum ríkisins hefur lækkað nokkuð en ætlunin er að aukin hlutdeild virðisaukaskatts verði til þess að hækka hlutfall óbeinna skatta á áætlunartímabilinu. Er gert ráð fyrir því að beinir skattar nemi um 43% skatttekna A-hluta ríkissjóðs á árunum 2017–2021 en skattar á vöru og þjónustu verði um 51% skatttekna á sama tímabili.

Rétt er að halda því til haga að úr röðum framsóknarmanna á Alþingi heyrðust andmæli gegn fyrrnefndum virðisaukaskattsbreytingum sem fólu það í sér að skattlagning á matvæli jókst. Þau sem mölduðu í móinn gáfust þó upp á andstöðu sinni gegn fyrirheitum um tilteknar skattkerfisbreytingar til mótvægis. Var þar um að ræða hækkun á barnabótum og vaxtabótum sem var, þegar til kom, að mestu tekin til baka með tilfærslu á skerðingarmörkum en almenningur sat uppi með hærri matarreikning og lægri ráðstöfunartekjur.

Hið háa hlutfall skatta á vöru og þjónustu, þar sem hlutdeild virðisaukaskatts er yfirgnæfandi, ber vott um að við mótun skattstefnunnar hefur verið litið fram hjá hlutverki skattkerfisins við kjarajöfnun. Neytendur vöru og þjónustu greiða allir sama virðisaukaskattshlutfallið án tillits til tekna eða efnahags og þar sem virðisaukaskattur leggst á ýmsar nauðsynjar sem almenningur þarfnast er augljóst að hlutfallsleg skattbyrði þeirra sem hafa úr það litlu að spila að tekjur þeirra renna að mestu til framfærslu verður snöggtum meiri en hinna tekjuhærri sem geta lagt hluta tekna sinna til hliðar. Er þetta að sjálfsögðu gagnrýnivert enda merki þess að ríkisstjórnin hirði lítt um að beita skattkerfinu til kjarajöfnunar. Skattstefnan sem birtist í fjármálaáætluninni mun verða til þess að auka bilið milli ríkra og fátækra og hafnar 2. minni hluti henni því eindregið.

Ríkisskuldir og stefna stjórnvalda í þeim efnum skipa veigamikinn sess í þingsályktunartillögunni um fjármálaáætlunina. Er það að vonum þar sem skuldastaða ríkisins er ávallt mikilvægur þáttur ríkisfjármála. Við fjármálahrunið haustið 2008 lentu miklar skuldir á ríkissjóði sem enn gætir í verulegum mæli og er því þessi þáttur ríkisfjármálanna fyrirferðarmeiri en ella væri og stefnumörkun í skuldamálum ríkisins mikilvæg að sama skapi.

Í árslok 2012 jafngiltu skuldir ríkissjóðs um 87% af vergri landsframleiðslu og var það fyrsta árið eftir fjármálahrunið sem heildarskuldir ríkissjóðs sem hlutfall af vergri landsframleiðslu lækkuðu. Var það meðal vísbendinga um að vinstri stjórnin hefði náð tökum á ríkisfjármálunum og lagt þann grunn sem þau hafa síðan staðið á. Þetta hlutfall var um 67% í árslok 2015 og samkvæmt tillögunni sem við fjöllum hér um er stefnt að því að þegar í lok ársins 2017 verði það um 30% eins og gert er ráð fyrir í fjármálareglu um skuldaviðmið fyrir ríkissjóð. Þess ber að geta að fyrri ríkisstjórn gerði áætlanir um jöfnuð í ríkisfjármálum tvisvar á starfstíma sínum. Þáverandi fjármálaráðherra lagði skýrslu um áætlun um jöfnuð í ríkisfjármálum 2009–2013 fyrir Alþingi í júní 2009 og haustið 2011 kom ritið Ríkisbúskapurinn 2012–2015. Skýrsla um áætlun í ríkisfjármálum frá fjármálaráðuneytinu. Í fyrrgreindum ritum er lýst markmiðum um lækkun ríkisskulda miðað við stöðu efnahagsmála og horfur á ritunartíma þeirra og mörkuð sú meginstefna sem í sjálfu sér er enn fylgt.

Lækkun ríkisskulda niður fyrir hið lögbundna hámarkshlutfall og efnahagslegur stöðugleiki eru kynnt sem leiðarhnoða stjórnvalda. Í samræmi við þetta áforma stjórnvöld að nýta svokölluð stöðugleikaframlög sem slitabú fallinna fjármálafyrirtækja greiddu í tengslum við uppgjör þeirra og fyrirheit um afléttingu gjaldeyrishafta.

Skuldareglan í lögum um opinber fjármál er vissulega krefjandi og knýr stjórnvöld til þess að lækka opinberar skuldir verulega. Ekkert er við það að athuga að stefnt verði að lækkun ríkisskulda hér eftir sem hingað til, enda eru miklar skuldir íþyngjandi, en vakin skal athygli á því að áform um aðgerðir í þessa veru byggjast á frekar veikum forsendum og virðast á stundum ganga gegn settum markmiðum. Víða í hinum vestræna heimi eru hagfræðingar og stjórnmálamenn að hverfa frá slíkum viðmiðum og jafnframt hefur komið fram gagnrýni á þá niðurskurðarstefnu sem einkennt hefur ráðstafanir í opinberum fjármálum á Vesturlöndum og talin er geta dýpkað og lengt kreppur með þeim afleiðingum að ójöfnuður aukist og velferðarkerfið veikist.

Samkvæmt áætlunum stjórnvalda um lækkun brúttóskulda ríkisins er gert ráð fyrir því að vaxtagreiðslur ríkisins verði um 20 milljörðum kr. lægri við lok áætlunartímabilsins en þær voru vorið 2015. Á það fé sem þannig verður handbært að ganga til uppbyggingar á innviðum samfélagsins, til að lækka skatta og til að treysta grunnþjónustu ríkisins.

Með tilliti til þess að talin er hætta á að eftirspurnarþensla verði til þess að hrinda af stað verðbólgu og skapa viðskiptahalla við útlönd vekja fyrirheit um lækkun skatta og annarra opinberra gjalda athygli og undrun enda eru slíkar ráðstafanir síst til þess fallnar að draga úr eftirspurnarþenslu. En þótt áætlun stjórnvalda virðist helst til laus í reipunum hvað þetta snertir, og andstæð þeim sjónarmiðum sem hafa ítrekað birst í skýrslum peningastefnunefndar þar sem varað er við skattalækkunum og þær taldar stríða gegn markmiðum um að lækka stýrivexti, ber þó enn meira á ágöllum hennar þegar litið er til hinna svonefndu stöðugleikaframlaga og ætlaðs þáttar þeirra í lækkun ríkisskulda.

Ekki verður hjá því komist að rifja upp í þessari umfjöllun að þegar áætlanir stjórnvalda um uppgjör slitabúa fallinna fjármálafyrirtækja og afléttingu fjármagnshafta voru kynntar í júní 2015 var gert ráð fyrir 39% stöðugleikaskatti á heildareignir slitabúa fjármálafyrirtækjanna sem féllu haustið 2008 og gerðu áætlanir stjórnvalda ráð fyrir því að slíkur skattur gæti skilað allt að 850 milljörðum í ríkissjóð. Voru í tengslum við þetta sett lög um stöðugleikaskatt. Lyktir mála urðu hins vegar þær að gengið var til nauðasamninga um uppgjör slitabúanna. Það leiddi til þess að í stað skattsins greiddu slitabúin ríkissjóði stöðugleikaframlög og var heildarupphæð þeirra metin í kringum 379 milljarða við gerð nauðasamninganna. Eftir þessa gerninga á ríkissjóður allt hlutafé í Íslandsbanka, 98,2% í Landsbankanum og 13% í Arion banka. Stærsti einstaki hluti stöðugleikaframlaganna fólst í hlutafé í Íslandsbanka sem verðmetið var upp á tæplega 185 milljarða við uppgjörið. Mat á verðmæti hlutafjár í bönkunum sem gekk upp í greiðslu stöðugleikaframlags byggðist á bókfærðu virði eigin fjár þeirra árið 2015.

Hvorki hefur verið gert verðmat á eign ríkisins í hlutafé í bönkunum né teknar ákvarðanir um sölu hlutafjár utan að samkvæmt fjárlögum núverandi árs er gert ráð fyrir að selja 30% eignarhlut í Landsbankanum og nota söluandvirðið til að greiða niður skuldabréfaflokkinn RIKH 18. Engu að síður hvíla áform um lækkun ríkisskulda mjög á sölu hlutafjár ríkisins í viðskiptabönkunum og verður að segjast að þar ríkir mikil óvissa um útkomuna. Verðmæti hlutafjár í evrópskum bönkum hefur farið lækkandi á þessu ári og þótt það gefi ekki endilega fyrirheit um sambærilega þróun hér á landi blasir við að verðmat á þeim eignum ríkisins sem bundnar eru í hlutafé í viðskiptabönkunum er háð mikilli óvissu og getur af þeim sökum ekki orðið grundvöllur trúverðugrar áætlunar um lækkun ríkisskulda.

Það er einnig gagnrýnivert að ekkert plan B er í áætlunum stjórnvalda. Það er ekki brugðist við því hversu veikburða áform þeirra eru um lækkun ríkisskulda. Engin önnur leið er kynnt en sala hlutafjár í viðskiptabönkunum og öðrum stöðugleikafyrirtækjum sem tekin voru upp í þessum nauðasamningum né lögð fram áætlun um viðbrögð við því ef áform ganga ekki eftir en á því eru einmitt allverulegar líkur og er raunar komið fram að ekki á að selja hlut ríkisins í Landsbankanum á þessu ári.

Hið almenna velferðarkerfi felur það í sér að hið opinbera tekur ábyrgð á framkvæmd tiltekinna grunnþátta varðandi velferð og öryggi allra einstaklinga í tilteknu samfélagi og aflar til þess fjár með skattheimtu. Almenna velferðarkerfið grundvallast á samtryggingu þannig að fjármunir færast milli tekjuhópa og viðfangsefna með það að markmiði að unnt verði að tryggja öllum heilbrigðisþjónustu, framfærslu, menntun, húsnæði og viðhlítandi löggæslu svo nefndir séu nokkrir þættir hins almenna velferðarkerfis sem hefur í senn að viðfangsefni að tryggja velferð í samtímanum og byggja hana upp til framtíðar.

Þess er ítrekað getið í þingsályktunartillögunni um fjármálaáætlunina að áætlanir ríkisstjórnarinnar um þróun opinberra fjármála séu til þess fallnar að styrkja velferðarkerfið og bæta þjónustuna við landsmenn. Þessar fullyrðingar eiga sér hins vegar enga stoð í þeim áformum sem hér er lýst.

Því er haldið fram að unnt sé að gera hvort tveggja í senn, bæta velferðarkerfið og lækka skatta. Þessar ráðagerðir grundvallast á því að verulegur árangur náist við lækkun ríkisskulda en eins og þegar hefur verið bent á eru áform um það lítt útfærð.

Heilbrigðismál eru meðal stærstu og mikilvægustu þátta velferðarkerfisins og útgjöld til þeirra mikilvæg að sama skapi. Í áætlun ríkisstjórnarinnar er gert ráð fyrir að á árabilinu 2017–2021 aukist framlög ríkisins til heilbrigðismála um 30 milljarða umfram launa- og verðlagsbreytingar. Í þeirri upphæð munu vera 45% þess útgjaldasvigrúms sem á að myndast í tengslum við afkomumarkmið þau sem sett eru í áætluninni og áformað er að leyfi útgjöld upp á í kringum 42 milljarða. Gangi þessar áætlanir eftir er reiknað með að heildarútgjöld til heilbrigðismála aukist um 18% að raunvirði á tímabilinu.

Það skal ekki gert lítið úr þeim útgjaldaauka sem ætlaður er til heilbrigðismála á tímabilinu en þar sem áformin um hin auknu útgjöld eru mjög tengd afkomumarkmiðum sem byggjast á ströngu aðhaldi í fjárfestingum ríkisins og útgjöldum verður að teljast líklegt að áætlanirnar séu hreint ekki til þess fallnar að styrkja velferðarkerfið í heild sinni. Þess er líka vert að geta að greint er frá því í áætluninni að nákvæm útfærsla á því hvernig áætluðu útgjaldasvigrúmi skuli varið til einstakra málaflokka liggur ekki fyrir en boðað er að áform um það verði að finna í fjárlagafrumvarpi fyrir árið 2017 sem þó er búið að segja að þessi ríkisstjórn muni ekki leggja fram. Því verður mat á fyrirætlunum ríkisstjórnar í þessum efnum að bíða þar til þær skýrast eitthvað.

Þótt fjármálaáætlunin sé laus í reipunum og upplýsingagildi hennar rýrt hvað heilbrigðismálin varðar kemur þó fram að áformað er að reisa þrjú ný hjúkrunarheimili á áætlunartímabilinu og er kostnaðarhlutdeild ríkisins metin á 4,7 milljarða. Þessi áform eru ekki útskýrð á neinn hátt utan að hjúkrunarheimilin þrjú muni verða á höfuðborgarsvæðinu. Spurningar hljóta að vakna um það á hvaða forsendum þessar áætlanir byggjast og enn fremur hlýtur að verða að svara því hvort þessi byggingaráform séu nægjanleg miðað við hækkandi hlutfall aldraðra af heildarfólksfjölda og þá miklu þörf sem þegar hefur skapast fyrir hjúkrunarrými fyrir aldraða og sýnt er að verði á komandi árum. Ekki er ljóst af áætlunum stjórnvalda hvort eða að hve miklu leyti uppbygging hjúkrunarrýma fyrir aldraða muni mæta þörfinni fyrir slíka þjónustu né hvernig ætlunin er að sinna þessum málaflokki fyrir landið í heild.

Mennta- og menningarmál eru veigamikill þáttur velferðarkerfisins enda sá hluti þess sem byggir einstaklingana upp til framtíðar og stuðlar að félagslegum hreyfanleika. Í fjármálaáætlun þessara ára, 2017–2021, er þess getið að helstu markmið stjórnvalda í menntamálum séu að styðja við gæðaþróun í háskóla- og rannsóknastarfsemi og stuðla að bættri námsframvindu nemenda. Í því skyni hefur m.a. verið lagt fram frumvarp til laga um námslán og námsstyrki, þ.e. LÍN, sem við fjölluðum um hér í gær, en hvorki kemur fram hvernig sú breyting á fyrirkomulagi námslána á að verða til þess að bæta námsframvindu né eru færð rök fyrir því að skortur á námsframvindu sé vandamál í skólakerfinu, og tengsl þessa við gæðaþróun í háskóla- og rannsóknastarfi eru með öllu óljós. Loks er ljóst að með boðuðum breytingum samkvæmt frumvarpinu er alvarlega vegið að jafnrétti til náms og félagslegir þættir fyrir borð bornir í mjög mörgum efnum.

Fleiri kyndugar yfirlýsingar um aðgerðir eða áform í menntamálum og ætluð áhrif þeirra er að finna í fjármálaáætluninni. Því er t.d. haldið fram að stytting námstíma framhaldsskólastigsins úr fjórum vetrum í þrjá muni draga úr brottfalli nemenda á því skólastigi. Engin haldbær rök eða rannsóknir benda til þess að svo verði. Raunar benda fyrirliggjandi rannsóknir til þess að félagslegar aðstæður ráði meiru um lengd námstíma og ætti því að beita kröftunum í að styrkja stoðþjónustu innan skólanna.

Fjárhagsleg áform varðandi framhaldsskólastigið ganga út á að framlög til þess vaxi um nálægt 3,2 milljarða sem nemur um 12% að raungildi á þessu árabili og að auki falli til umtalsverður rekstrarsparnaður sökum styttingar á námstíma. Gangi þessi áform eftir ætti fjárhagur framhaldsskólanna að vænkast verulega og er það vel enda hefur fjárhagsstaða þeirra verið bágborin undanfarin ár. Þar sem von er á verulegum umskiptum hvað þetta snertir, ef ríkisstjórnaráformin og áform menntamálaráðherra ganga eftir, hefði þurft að leggja fram þótt ekki væri nema grófa áætlun um árlega þróun breytinga á fjárhag framhaldsskólanna og notkun þeirra fjármuna sem ætlað er að bætist við rekstrarfé þeirra til að áformin virðist trúverðug. Því miður hefur það ekki reynst þannig. Þar sem það var ekki gert blasir við að ríkisstjórnin telur sig geta stundað tilraunastarfsemi með rekstur framhaldsskólanna, bæði hvað snertir starfsemi þeirra og fjárhag, og gert á þeim grundvallarbreytingar án þess að markmið með breytingunum eða leiðir til að ná þeim hafi verið skilgreind á viðhlítandi hátt. Stytting námstíma virðist því fyrst og fremst þjóna sparnaðartilgangi í áætlunum stjórnvalda með því að nemendum og kennurum fækkar og því er full ástæða til að óttast um gæði skólastarfs í framhaldsskólunum. Þess ber líka að geta að enn hefur ekki náðst samkomulag um að greiða að fullu launabætur. Það er því óbeinn niðurskurður til framhaldsskólanna og margra annarra opinberra stofnana.

Vakin er athygli á því í þingsályktunartillögunni að gæðum kennslu á háskólastigi muni hafa hrakað nokkuð á undanförnum árum þar sem fjárveitingar til háskólanna hafa ekki fylgt fjölgun nema. Útgjaldaauki til mennta- og menningarmála beinist nær allur að byggingu Húss íslenskra fræða sem ætlunin er að rísi á áætlunartímabilinu. Boðað er að lögð verði áhersla á að hækka fjárframlög á hvern nemanda í háskólum en nemendum verður ekki fjölgað. Það hlýtur að teljast ansi ódýr leið til að fylgja eftir stefnumörkun Vísinda- og tækniráðs um að fjárframlög á hvern nemanda nái meðaltali OECD-landanna árið 2016 og Norðurlandanna árið 2020. Aðfarirnar benda til þess að ríkisstjórnin líti svo á að hámarksfjölda háskólanema hafi verið náð og að hlutfall þeirra af heildarfjölda í hverjum árgangi muni fara lækkandi í framtíðinni. Rektor Háskóla Íslands hefur m.a. lýst undrun sinni á þessari tilhögun og bent á að hún geti leitt til þess að nemum fækki í þúsundatali. Sætir það í sjálfu sér allmiklum tíðindum og hefði mátt fylgja þessari stefnumörkun eftir með greinargerð um þýðingu hennar fyrir möguleika fólks til að afla sér framhaldsmenntunar á komandi tímum, auk einhvers konar stefnumörkunar að því er varðar menntunarstig þjóðarinnar í heild sem er full ástæða til að hafa áhyggjur af í höndum núverandi stjórnvalda. Slíkum áhyggjum er einmitt lýst í sameiginlegri yfirlýsingu rektora allra háskóla landsins þar sem segir, með leyfi forseta:

„Rektorar allra háskóla á Íslandi lýsa miklum vonbrigðum með að háskólar verði skildir eftir í þeirri sókn í íslensku samfélagi sem fjármálaáætlun ríkisstjórnarinnar fyrir árin 2017–2021 gerir ráð fyrir. Þar er gert ráð fyrir verulegri heildarútgjaldaaukningu sem endurspeglast ekki í fjárveitingum til háskóla- og rannsóknastarfs.“

Áhyggjur rektoranna eru afar skiljanlegar í ljósi þess að samkvæmt opinberri stefnumörkun Vísinda- og tækniráðs ætti að auka framlög til háskóla- og vísindastarfsemi.

Einnig er vikið að því í tillögunni að óbeinn stuðningur ríkisins við námsmenn í gegnum Lánasjóð íslenskra námsmanna hafi aukist og verið um 47% af útlánum sjóðsins árið 2014. Tafla yfir heildarútgjöld til háskólastarfsemi og stuðning við námsmenn sýnir á hinn bóginn að gert er ráð fyrir nokkru lægri útgjöldum vegna stuðnings við námsmenn í ár en næstu tvö ár á undan. Kemur það ekki heim og saman við fullyrðingar um síaukinn fjárstuðning. Stjórnvöld áforma breytingar á lögum um Lánasjóð íslenskra námsmanna og er auðsætt að vel þarf að gæta þess að það meginmarkmið sjóðsins að gefa Íslendingum fjárhagslegt færi á framhaldsnámi verði ekki fyrir borð borið. Frumvarpið um LÍN sem við ræddum hér í gær, eins og ég sagði áðan, gefur því miður ekki tilefni til bjartsýni um framtíðarhlutverk sjóðsins í höndum núverandi ríkisstjórnarflokka.

Húsnæðismál eru meðal mikilvægustu þátta velferðar enda þurfa allir þak yfir höfuðið. Útgjöld vegna húsnæðis, hvort sem er vegna kaupa eða leigu, eru jafnan meðal þeirra stærstu sem einstaklingar og fjölskyldur takast á við og svigrúm til útgjaldalækkunar eða hagræðingar getur reynst takmarkað. Þverpólitísk vinna á vettvangi Alþingis vorið 2016 skilaði umtalsverðum breytingum og úrbótum á frumvörpum húsnæðismálaráðherra sem urðu að lögum í júní sl. Enda þótt það húsnæðiskerfi sem lögð voru drög að vorið 2016 reynist eins vel og björtustu vonir standa til er ljóst að þess er nokkuð að bíða að áhrifa þess taki að gæta að marki og því fyrirsjáanlegt að þúsundir einstaklinga muni búa við húsnæðisvanda á næstu árum.

Sem kunnugt er hefur húsnæðisstefna ríkisstjórnarflokkanna einkum miðað að því undanfarna áratugi að styðja við séreignarstefnu sem felst í eignarhaldi íbúa á því íbúðarhúsnæði sem þeir búa í. Boðað er að þeirri stefnu verði fylgt framvegis. Eins og fram kemur í fjármálaáætluninni felst meginstuðningur ríkisins við íbúðareigendur í vaxtabótum sem fela í sér að byrðar lánagreiðenda vegna fjármagnskostnaðar eru lækkaðar með opinberri niðurgreiðslu á vöxtum. Vaxtabætur eru bæði tekju- og eignatengdar og ráðast af hjúskaparstöðu. Tekju- og eignatenging hefur orðið til þess að heildarupphæð vaxtabóta lækkaði verulega á milli álagningar opinberra gjalda fyrir árin 2014 og 2015, um 25,7%, og fjölskyldum sem njóta vaxtabóta fækkaði um 21,3% á sama tíma. Er því ljóst að meginstuðningur ríkisins við íbúðareigendur er mun minni að vöxtum nú og fellur færri í skaut en á fyrri árum.

Einnig kemur fram í fjármálaáætluninni að ætlunin sé að endurskoða vaxtabótakerfið með það að markmiði að beina virkni þess í ríkari mæli að lágtekjufólki og er svo að skilja að þar verði fylgt ráðum sem gefin eru í úttekt Alþjóðagjaldeyrissjóðsins, Optimal Reform and Distributional Analysis of the Personal Income Tax, sem kom út í október árið 2015. Ætla má að umtalsverðar breytingar á meginstuðningi ríkisins við íbúðareigendur séu fram undan en þar sem ekkert hefur enn komið fram um áform stjórnvalda sem skýrir eðli þeirra eða umfang eru engin tök á að fjalla um þau hér og nú.

Lögin sem samþykkt voru í vor um almennar íbúðir fela í sér nýskipan félagslegs íbúðakerfis, heimila stofnun og starfsemi almennra íbúðafélaga sem starfrækt verða sem sjálfseignarstofnanir með það að markmiði að kaupa og reka íbúðarhúsnæði. Munu félögin njóta stofnframlags ríkis og sveitarfélaga og verða þau ekki starfrækt í hagnaðarskyni. Óskandi er að þessi tilhögun verði að þeim notum sem ætlað er en um það verður ekki dæmt þar sem engin reynsla er komin á starfsemi almennu íbúðafélaganna.

Eins og kunnugt er hefur ríkið starfrækt Íbúðalánasjóð til að annast lánveitingar vegna húsnæðiskaupa. Á síðustu árum hefur sjóðurinn ratað í vandræði og hlotið framlög úr ríkissjóði sem nema yfir 50 milljörðum samanlagt. Fram kemur í fjármálaáætluninni að rekstur sjóðsins sé ekki talinn í jafnvægi til lengri tíma litið og því álitið vænlegast að leggja starfsemina niður. Verði það ekki gert eru taldar líkur á að fjárhagstap gæti fallið á ríkissjóð en hvorki er reynt að meta hversu mikið það gæti orðið né gerð grein fyrir ráðstöfunum sem grípa þyrfti til varðandi þau verkefni sem Íbúðalánasjóður hefur sinnt, t.d. þau sem lúta að jöfnun búsetutækifæra og lánveitingum til félagslegra verkefna í húsnæðismálum.

Þau áform um útgjöld ríkisins vegna húsnæðisstuðnings sem lýst er í fjármálaáætluninni fela í sér lækkun heildargreiðslna til þessa málefnasviðs um 3,7% á milli áranna 2017 og 2021 og bera vott um þá viðleitni sem víða er að finna í tillögunni til að draga úr hlutdeild hins opinbera með það að markmiði að rýma til fyrir markaðsöflum. Þessar ráðagerðir vita sannarlega ekki á gott fyrir hina tekjulágu í samfélaginu.

Á málefnasviðinu almanna- og réttaröryggi er löggæsla og vernd borgaranna gegn ofbeldi og annarri lögleysu meðal mikilvægustu velferðarmála. Þetta á ekki síst við um almenna löggæslu. Síðustu ár hefur þróun almennrar löggæslu einkennst af samdrætti og fækkun starfandi lögreglumanna úr 712 árið 2007 í 640 árið 2015, þ.e. sem nemur um 10%. Hnignun almennu löggæslunnar er tilfinnanleg og augljós og viðbótarfjárveitingar á árunum 2014 og 2015 megnuðu aðeins að lagfæra ástandið lítillega. Nauðsynlegt er að fjölga í starfsliði almennu lögreglunnar um allt land til að öryggi almennings og lögreglumanna sjálfra verði borgið. Ekki síst þarf þar að huga að fræðslu og símenntun lögreglu, saksóknara og dómara á sviði kynbundins ofbeldis hvers konar en ábendingar hafa borist, m.a. frá mannréttindanefnd Sameinuðu þjóðanna, um að aukinna aðgerða sé þörf gegn kynbundnu ofbeldi og mansali.

Í fjárlögum fyrir árið 2016 eru tæplega 21.500 milljónir ætlaðar til almanna- og réttaröryggis. Þar af er áformað að verja rúmlega 12.000 milljónum, um 58%, til löggæslumála. Þetta er a.m.k. 10% of lítið. Áætlanir stjórnvalda ganga út á hækkun framlags til almanna- og réttaröryggis úr tæplega 22.000 milljónum árið 2017 í um 26.000 milljónir árið 2021. Það er u.þ.b. 19,6% hækkun og er mikilvægt að sem stærstur hluti hennar renni til almennu löggæslunnar.

Þar sem tími minn er á þrotum, virðulegi forseti, og ég á eftir að fara yfir fæðingarorlof, barnabætur, fjárfestingu, umhverfis- og loftslagsmál o.fl. ætla ég að láta staðar numið í bili og biðja um að ég verði sett aftur á mælendaskrá.