búvörulög o.fl.

Hæstv. forseti. Ég ætlaði ekki endilega að kveðja mér hljóðs við 3. umr. um búvörulög. Áherslur okkar í Bjartri framtíð hafa komið fram. Við lögðum fram frávísunartillögu sem var því miður felld. Fyrir það höfum við fengið að heyra að við værum óvinir landbúnaðar og óvinir dreifbýlis og ég veit ekki hvað og hvað. Eins og ég hef áður sagt er ekkert fjær sanni en að við séum óvinir landbúnaðarins á Íslandi, við erum einmitt mjög áfram um að landbúnaður á Íslandi dafni og vaxi sem aldrei fyrr. En við erum ekki sammála því hvernig á að gera það og höfum bent á það í ræðustól, í greinum og annars staðar.

Eitt af því sem ég hef talið vera hlutverk mitt sem þingmanns er að hlusta á raddir úti í samfélaginu. Því miður gerist það allt of sjaldan að við vitnum í fólk úti í samfélaginu sem hefur áhuga á þessum hlutum, hefur vit á þeim og kynnt sér hlutina oft miklu betur en við á þingi. Ég tek fram að ég hef mikið álit á hv. þm. Haraldi Benediktssyni sem unnið hefur þetta starf af mikilli alúð og kostgæfni. Ég dreg það ekki í efa og hef sagt það áður hér að það er oft mjög gaman að hlusta á þingmenn eins og hann sem hafa svona mikið vit á hlutunum, enda er hann fyrrverandi formaður Bændasamtaka Íslands. Það er gott að hafa svoleiðis fólk á þingi.

Einn af þeim sem hafa tjáð sig um þessi mál á síðustu mánuðum og á þessu ári eftir að byrjað var á þessum samningum er Engilbert Guðmundsson, fyrrverandi forstjóri Þróunarsamvinnustofnunar Íslands, sem ritaði grein í Kjarnann í mars sl. þegar samningarnir voru á byrjunarstigi og til umræðu í samfélaginu. Ég las þá grein eins og margar aðrar og það heillaði mig sem hann sagði þar. Hann bendir á hvernig við hugsum þetta mál. Ég ætla að fá að vitna í grein Engilberts, með leyfi forseta. Ég tek fram að hún er skrifuð 23. mars, það er dálítið síðan. Hann segir:

„Að undanförnu hefur verið athyglisvert að fylgjast með upplýsingum sem stjórnvöld og samtök bænda hafa látið frá sér fara um stuðning við íslenskan landbúnað í tengslum við nýjan búvörusamning sem á að gilda í tíu ár. Ekki hef ég þó orðið margs vísari af þeim upplýsingum um þjóðhagslegan ávinning af samningnum. Það skal tekið fram að ég er enginn sérfræðingur í íslenskum landbúnaði, en hef hins vegar um langt skeið fylgst með umræðum um þróun landbúnaðar víða um heim.

Í meginatriðum sýnast mér landbúnaðarsamningarnir ganga út á það að ríkið tryggi að framleitt verði jafnmikið af mjólkurvörum og kindakjöti og hingað til og helst meira og að bændur verði álíka margir og nú og helst fleiri og yngri, auk þess sem kjör þeirra versni ekki en batni helst. Nöfn á niðurgreiðslum breytast, en ekki verður séð að þar sé nein grundvallarbreyting á ferð, nema hvað hvatinn til að framleiða meira virðist aukinn. Hvergi eru sjáanlegar tilvísanir í þróun markaðar og óskir neytenda varðandi helstu landbúnaðarvörur. Margar spurningar vakna og fyrsta spurningin er:

Hvaða faglega greining á þörfum þjóðarinnar fyrir landbúnaðarvörur liggur til grundvallar samningunum?

Í gögnum ríkisstjórnar og Bændasamtaka sé ég einkum fjórar röksemdir sem eiga að réttlæta umfangsmikinn stuðning við landbúnað í formi innflutningshafta og niðurgreiðslna. Þær eru: 1. verðvernd fyrir neytendur, 2. að spara gjaldeyri, 3. að halda landi í byggð og vinna gegn fækkun bænda og 4. fæðuöryggi þjóðarinnar.

Takmarkanir á innflutningi landbúnaðarafurða eru lykilþáttur í vernd íslensks landbúnaðar, bæði með beinum höftum og tollum. Í hverri einustu byrjendabók í hagfræði er það kennt að innflutningshöft hækki verð, punktur. Niðurgreiðslurnar eru hins vegar flóknara mál. Rétt eins og með virðisaukaskatt á vörur, en þó með öfugum formerkjum, er það ekki endilega sá sem skatturinn eða niðurgreiðslurnar beinast formlega að, sem ber skaðann eða nýtur ávinningsins. Það ræðst af kringumstæðum á markaði. Ávinningurinn af niðurgreiðslunum úr ríkissjóði skiptist því í einhverjum hlutföllum á milli framleiðenda (sem fá hærra nettó afurðaverð en ella), milliliðanna í úrvinnslu og verslun (sem geta tekið hærri álagningu en ella) og svo neytenda (sem borga lægra verð en ella).

Ég hef ekki séð rannsóknir sem benda til þess að neytendur njóti niðurgreiðslnanna umfram framleiðendur eða verslunina. Önnur spurning mín er:

Liggur fyrir greining sem sýnir hvernig bændur, milliliðir og neytendur deila með sér ávinningi af niðurgreiðslum?

Svo má benda á að jafnvel þótt niðurgreiðslurnar leiði til lægra vöruverðs er þessi aðferð til að bæta velferð almennings afar óskilvirk notkun á skattfé. Hátekjufólk, sem m.a. getur leyft sér að borða dýrari kjötvörur, nýtur niðurgreiðslnanna rétt eins og þeir sem lágar tekjur hafa. Slíkt gengur þvert á hugmyndir um opinberar tilfærslur, sem hafa fyrst og fremst þann tilgang að bæta hag þeirra sem litlar tekjur hafa.

Þegar nýleg greining Hagfræðistofnunar HÍ benti til að flytja mætti mjólkurvörur til landsins fyrir um helming þeirrar upphæðar sem framleiðsla þeirra kostar hér heima bentu ýmsir á að innlend framleiðsla spari gjaldeyri. Það er auðvitað rétt, þó aðeins upp að vissu marki. Landbúnaðurinn flytur nefnilega líka inn mikið af aðföngum til framleiðslunnar, t.d. vélar og tæki, eldsneyti, alls konar plastefni og fleira. Til að leggja mat á meintan gjaldeyrissparnað er því mikilvægt að fá að vita hversu mikið innlenda framleiðslan sparar af gjaldeyri í raun. Þriðja spurning mín er:

Hvað myndi það kosta að flytja inn aðrar landbúnaðarvörur, t.d. kindakjöt, svínakjöt og fuglakjöt, og hver yrði nettó gjaldeyriskostnaður af slíku, þ.e. að frádregnum innfluttum aðföngum sem innlendur landbúnaður notar?

Árið 2014 voru framleidd 10.200 tonn af kindakjöti í landinu. Innanlandsneyslan var þó ekki nema 6.400 tonn. Afgangurinn, 37% af framleiðslunni, var fluttur út á verði vel undir verði á innanlandsmarkaði og væntanlega undir óniðurgreiddum framleiðslukostnaði, eða hvað?

Fjórða spurning mín er:

Ýta niðurgreiðslur úr ríkissjóði undir offramleiðslu á kindakjöti sem er selt á undirverði á erlendum mörkuðum? Eru íslenskir skattborgarar með öðrum orðum að niðurgreiða kjöt fyrir erlenda neytendur? […]

Hvaða sérstök rök eru fyrir því að hvetja til neyslu á kindakjöti umfram annað kjöt?

Hve mörg býli þarf til að landið sé í byggð?

Vinnuafl í landbúnaði er í kringum 2,5% af heildarvinnuafli í landinu og skilar 1,5% framlagi til landsframleiðslu. Til samanburðar starfa u.þ.b. 1,5% vinnuafls við fiskveiðar en skilar framlagi til landsframleiðslu upp á í námunda við 3%. Gróft sagt virðist hver sjómaður þannig skila fjórum sinnum meira framlagi til verðmætasköpunar í landinu en hver bóndi.

Sjöunda spurningin er:

Hafa samningsaðilar ekki áhyggjur af litlu framlagi landbúnaðar til landsframleiðslu miðað við mannfjölda sem starfar í greininni?

Mikil áhersla er lögð á að niðurgreiðslurnar eigi að stuðla að því að halda landinu öllu í byggð, án þess að skýra hvað það þýðir. Byggðamynstur á Íslandi hefur breyst mikið í tímans rás og margir staðir sem voru í byggð eru það ekki lengur — Jökulfirðir og ýmis búsvæði á heiðum koma í hugann. Fáum mundi detta í hug að krafan um landið í byggð þýði að við eigum að endurreisa byggð á þessum svæðum.

En hvað þýðir það að „landið sé í byggð“? Hefðbundin sauðfjár- og mjólkurbýli á landinu eru nú liðlega 3.000 talsins. Væri Ísland ekki bara ágætlega vel byggt með svona liðlega 1.000 lögbýli, nokkuð jafnt dreifð um landið? Svona að jafnaði 300–400 býli í hverju dreifbýliskjördæmanna? Getum við haldið því fram að landið væri ekki lengur í byggð með þeim fjölda býla? Sá sem hér spyr hefur t.d. ekið um blómleg landbúnaðarhéruð í Bandaríkjunum þar sem miklu, miklu lengra er milli bæja en hér á landi. Og þar dettur ekki nokkrum manni í hug að kvarta yfir því að landið sé ekki í byggð.

Áttunda spurning er:

Hvernig er það rökstutt að við þurfum einmitt þennan fjölda býla til að landið verði í byggð? Hefur Byggðastofnun til að mynda gert á því greiningu hversu mörg býli þarf til að landið sé sæmilega byggt?

Efnahagsframfarir fela m.a. í sér fækkun í framleiðslustéttum. Við þurfum t.d. ekki nema lítinn hluta af þeim sjómönnum og fiskvinnslufólki, sem við þurftum fyrir nokkrum áratugum síðan, til að framleiða meiri verðmæti en nokkru sinni fyrr. Stundum eru slíkar umbreytingar sársaukafullar. Einu sinni var á Íslandi öflugur skipasmíðaiðnaður og fataiðnaður, en þeir voru ekki samkeppnisfærir við lönd með lægri laun. Íslenskir launamenn vinna því almennt við þær aðstæður að keppa við erlent vinnuafl.

Bændum hefur hins vegar verið hlíft við erlendri samkeppni. Líklegt má telja að það hafi dregið úr hvata til hagræðingar, m.a. í átt að stærri og færri býlum. Slíka þróun hefur mátt sjá í kúabúskapnum, en í minna mæli í sauðfjárbúskap. Spyrja má m.a. hvort það teljist skilvirkt að meðalbú í sauðfjárrækt sé með liðlega 400 kindur á fóðrum og hafi lítið stækkað undanfarin ár. Er á einhvern hátt óraunhæft eða ósanngjarnt að reikna með að sauðfjárbú í fullum rekstri sé ekki með færri en 800 til 1.000 kindur? Mig grunar að býli af þeirri stærð þætti ekki stórt í ýmsum löndum, svo sem á Nýja-Sjálandi.

Níunda spurningin er:

Hafa aðilar að búvörusamningnum skoðun á því hvað teljist vera býli sem er nógu hagkvæm rekstrareining til að forsvaranlegt sé að láta það njóta framleiðslustuðnings? Hvaða rök eru fyrir því að veruleg stækkun og fækkun búa hér á landi sé ekki möguleg, æskileg eða hagkvæm?

Fæðuöryggi.

Af ýmsu því sem stjórnvöld og Bændasamtökin hafa sagt er fæðuöryggisröksemdin þó torskildust. Í riti Bændasamtakanna „Svona er íslenskur landbúnaður“ eru tilvísanir í borgarmyndun í Kína, eldsneyti framleitt úr jurtum og fleira forvitnilegt. Allt er það rétt og satt, en sem röksemd fyrir því að halda uppi óhagkvæmum landbúnaði á bak við höft og niðurgreiðslur heldur þetta ekki vatni. Til eru miklu skilvirkari leiðir til að tryggja fæðuöryggi á heimsvísu, einkum að fella niður allar niðurgreiðslur og viðskiptahömlur og ýta undir að fátækar þjóðir framleiði meiri landbúnaðarvörur. Sem sé að fara í þveröfuga átt við það sem samtök íslenskra bænda og hlutaðeigandi stjórnvöld mæla með. Hagfræðirannsóknir, sem Alþjóðabankinn hefur m.a. staðið fyrir, benda til þess að viðskiptahömlur og niðurgreiðslur á landbúnaðarvörur séu mesti skaðvaldurinn í baráttunni gegn hungri í heiminum og fróðustu sérfræðingar fullyrða að niðurgreiðslur í ríkum löndum og tollar og bönn á landbúnaðarvörur frá fátækum löndum kosti fleiri mannslíf ár hvert en allar þær styrjaldir sem háðar eru í heiminum. En sumir spyrja og eðlilega: Hvað nú ef landið lokast, svo sem af völdum ísa eða stríða? Afar erfitt er að sjá að íslenskur landbúnaður, með öll sín innfluttu aðföng, sé líklegur til björgunar frekar en t.d. fiskveiðar. Menn hlytu þá að spyrja hvernig best væri að nota t.d. takmarkaðar birgðir af eldsneyti til að afla fæðu handa þjóðinni. En allt virðist þetta nú heldur langsótt.

Tíunda spurningin er:

Er röksemdin um fæðuöryggishlutverk landbúnaðar byggð á einhverri greiningu á tiltekinni ógn við fæðuöryggi Íslendinga, t.d. einangrun landsins?“

Engilbert segir að lokum:

„Ég hef af leikmannshóli varpað fram nokkrum spurningum til þeirra sem móta stefnuna í íslenskum landbúnaði með beiðni um að þeim verði svarað með rökum eins og almenningur í landinu hlýtur að eiga kröfu til. Því miður hef ég staðfastan, ef ekki rökstuddan grun um að stuðningskerfi landbúnaðarins ýti undir óhagkvæmni, einkum í sauðfjárbúskap, sé neytendum óhagstætt og afar vond notkun á almannafé. Mér finnst stjórnvöld skulda okkur skattborgurunum miklu betri rökstuðning en við höfum fengið frá þeim til að réttlæta liðlega 200 milljarða kr. stuðning við íslenskan landbúnað á næstu tíu árum.“

Svo mörg voru þau orð hjá þessum manni. Mér finnst þetta mjög athyglisvert. Menn hefðu kannski átt að skoða þetta enn betur þegar samningurinn var lagður fram á sínum tíma og taka allt sem hér er nefnt með í reikninginn. Við teljum að kalla hefði átt miklu fleiri að borðinu og gera þennan samning með langtímamarkmið í huga fyrir íslenskan landbúnað.

Björt framtíð telur jarðgæði og möguleika til landbúnaðar vera eina af auðlindum landsins og er mikilvægt að þessi auðlind eins og aðrar sé nýtt og gengið um hana af ábyrgð. Matvælaframleiðsla er mikilvægur hornsteinn atvinnu í mörgum dreifðum byggðum og víða undirstaða byggðar. Búvörusamningar milli stjórnvalda og bænda eru verkfæri til að stuðla að sjálfbærri og góðri nýtingu lands og landgæða og tækifæri til að hafa áhrif á þróun landbúnaðar til lengri tíma. Það má ekki vera markmið í sjálfu sér að framleiða einhverjar landbúnaðarvörur. Framleiðslan verður að taka tillit til eftirspurnar og framboðs og hún þarf að vera sjálfbær og skila landinu í betra ástandi til komandi kynslóða.

Við í Bjartri framtíð lögðumst gegn breytingum á búvörulögum. Við teljum að menn glati þar með tækifæri til að þróa og byggja upp sterkari landbúnað á Íslandi. Þetta er samningur til tíu ára sem ber í sér framleiðsluaukningu sem er í engum takti við eftirspurn og mun til lengri tíma veikja landbúnaðinn en ekki styrkja hann. Við höfum í sjálfu sér ekkert á móti löngum samningi ef markmiðin eru skýr og taka mið af raunveruleikanum og mið af betri landnotkun og renna styrkari stoðum undir búrekstur. Við erum heldur ekki að tala fyrir því að draga úr stuðningi við landbúnaðinn heldur teljum við að hægt sé að verja fjármununum miklu betur. Við í Bjartri framtíð hefðum viljað sjá aukna áherslu á styrki vegna landnotkunar, landbóta, umhverfismála og nýsköpunar, meira í takt við tillögur samráðsvettvangs um aukna hagsæld. Þessar breyttu áherslur yrðu að taka mið af landbúnaði og landnotkun og fyrri búvörusamningum. Þess vegna er eðlilegt að bændur í hefðbundnum landbúnaði, sauðfjárbúskap og mjólkurframleiðslu, hefðu forgang á samningstímabilinu til að laga sig að breyttu umhverfi.

Samdráttur í framleiðslu má ekki verða til þess að veikja alla heldur verðum við að hafa kjark til að forgangsraða og byggja upp á landsvæðum sem hafa takmarkaða möguleika aðra en hefðbundinn landbúnað, en styðja bændur á öðrum svæðum til að nýta landið með öðrum og sjálfbærari hætti. Það er það sem við leggjum áherslu á í Bjartri framtíð, við erum ekki óvinir dreifbýlisins, við erum ekki óvinir bænda. Við erum vinir þeirra og við viljum þeim allt hið besta. Þess vegna hefðum við viljað að þessum búvörusamningum hefði verið vísað frá og sest að borðum aftur þar sem allir hefðu verið fengnir að borðinu til að skapa enn meiri sátt um þá því að hún er ekki fyrir hendi, og ekki einu sinni innan raða bænda. Það höfum við séð hjá sauðfjárbændum.