stuðningur til kaupa á fyrstu íbúð.
Herra forseti. Ég mæli hér fyrir nefndaráliti 1. minni hluta efnahags- og viðskiptanefndar og ætla að fara yfir það í nokkrum orðum.
Á síðasta fundi núverandi ríkisstjórnar í Hörpu voru kynntar aðgerðir sem annars vegar var ætlað að styðja sérstaklega við möguleika ungs fólks til að kaupa sér eigið húsnæði og hins vegar ætlað að draga úr vægi verðtryggingar. Við ræddum það mál hér áðan og fórum yfir þau óljósu markmið og óljósu leiðir sem birtust í því frumvarpi.
Við skoðun og rýni þessara frumvarpa sem kynnt voru við talsverða viðhöfn, venju samkvæmt, hefur komið í ljós að þau duga skammt til að uppfylla yfirlýst markmið. Hér verður fjallað um frumvarp um stuðning til kaupa á fyrstu íbúð.
Samkvæmt því verður þeim sem hafa ekki áður átt fasteign heimilt að nýta séreignarsparnað sinn skattfrjálst í allt að tíu ár til öflunar íbúðarhúsnæðis. Heimildin nær til bæði eigin framlags launamanns, allt að 4% af launum, og framlags launagreiðanda, 2% af launum, samtals að hámarki 500 þús. kr. á einstakling á hverju 12 mánaða tímabili. Ráðstöfunin nær til iðgjalda í séreignarsparnað sem greidd eru á tíu ára tímabili sem getur hafist í fyrsta lagi frá gildistöku laganna 1. júlí 2017. Ég vil nefna það hér þó að það hafi ekki komið fram við umfjöllun í nefndinni að ég tel eðlilegt og bið um að það verði skoðað milli 2. og 3. umr. hvort ekki sé eðlilegra að gildistíminn miðist við almanaksár fremur en mitt ár. Ég óska eftir því að nefndin taki það til skoðunar milli umræðna í ljósi þess að hér er um skatttekjur að ræða. Ég sé að hv. formaður efnahags- og viðskiptanefndar fagnar mjög nýju erindi frá hv. þingmanni sem hér stendur.
Í umsögnum ýmissa aðila um frumvarpið hafa komið fram töluverðar efasemdir um að það þjóni þeim yfirlýsta tilgangi að styðja ungt fólk til kaupa á fyrstu íbúð með fullnægjandi hætti. Engin vanþörf er þó á því að staða ungs fólks verði skoðuð sérstaklega þegar kemur að húsnæðismarkaðnum en ekki síður þegar kemur að kjörum ungs fólks almennt. Mér finnst mikilvægt að við séum meðvituð um að hér var lögð fram skýrsla hæstv. fjármálaráðherra sem svar við skýrslubeiðni hv. þingmanna Samfylkingarinnar, mál nr. 613, þar sem óskað var eftir svokölluðum kynslóðareikningum. Það er margt áhugavert í þeirri skýrslu. Meðal annars kemur þar fram að almenn þróun á Íslandi og nágrannalöndum okkar er sú að ungt fólk hefur dregist aftur úr í tekjum síðustu áratugi. Hér á landi hafa tekjur yngsta hópsins lækkað mest, eða um 24%, en munurinn snýst við þegar komið er að hópnum 35–39 ára. Þegar íslensk gögn frá árunum 1990 og 2014 eru borin saman sést einnig að tekjur yngri hópanna hafa lækkað hlutfallslega miðað við meðaltalið á undanförnum aldarfjórðungi, en tekjur þeirra eldri hafa hækkað. Gögnin gefa til kynna lækkun aldurshópa milli 1990 og 2014 fram að 35–39 ára aldri, en hækkun eftir það. Hæstu tekjum nær fólk nú á aldrinum 45–49 ára, en ekki við 40–44 ára aldur eins og var árið 1990. Þegar þróun kaupmáttar ráðstöfunartekna einstakra aldurshópa er skoðuð yfir tímabilið 1990–2014 kemur í ljós að til ársins 1997 hreyfast ferlarnir nánast alveg í sama takti. Eftir það verður framvindubrot þar sem eldri hóparnir taka verulega fram úr þeim yngri og verður bilið sífellt meira fram að fjármálakreppunni. Eftir það hefur dregið verulega úr bili milli hópa, en þó þannig að elstu hóparnir halda forskotinu.
Í skýrslu fjármálaráðherra um kynslóðareikninga sést að sterk tengsl eru milli kaupmáttar ráðstöfunartekna og húsnæðisverðs. Ef einstakir hópar dragast aftur úr í kaupmætti getur það leitt til þess að húsnæðiskaup verða þeim erfið. Gögn frá 2004 sýna að þung undiralda er í þá átt að hlutdeild eigin húsnæðis minnki hjá yngstu aldurshópum. Fasteignaverð hefur tvöfaldast að raunvirði frá 1990, en raunvextir hafa lækkað um helming á sama tímabili. Þegar litið er til greiðslubyrði nýrra lána togast því á hækkun fasteignaverðs og lækkun raunvaxta. Þegar þessi þróun er sett í samhengi við kaupmátt yngstu hópanna kemur í ljós að greiðslubyrði af dæmigerðu láni hefur ekki breyst mikið milli áranna 1990 og 2014. Sú staðreynd að fasteignaverð hefur hækkað verulega umfram ráðstöfunartekjur þessara aldurshópa bendir til að um þessar mundir sé greiðslubyrði lána ekki aðalvandamálið fyrir ungt fólk heldur öllu fremur getan til að safna fyrir útborgun sem reynist erfiðari hjalli að yfirstíga. Spurningin er hvort það verður gert með aðgerðaáætlun um nýtt húsnæðisstuðningskerfi eins og hér er lagt til eða með því að beina sjónum að því að bæta kjör ungs fólks sem dregist hefur aftur úr, eins og komið er að í umfjöllun um umsögn Viðskiptaráðs síðar í þessu nefndaráliti.
Í nefndarálitinu er rætt sérstaklega að frumvarpið, og það er kannski stærsta gagnrýnisatriðið á það, er sannanlega mismununartæki. Það er ekkert óeðlilegt við að skoðaðar séu leiðir til þess að styðja við ungt fólk til að safna sér fyrir útborgun í fyrstu eign þegar við skoðum stöðuna eins og hún birtist í þessum kynslóðareikningum. En eins og umsagnir um tillögu ríkisstjórnarinnar sýna svo ekki verður um villst verður þeim stuðningi afar misskipt milli ólíkra hópa ef frumvarpið verður að lögum. Í umsögn Alþýðusambandsins segir til að mynda:
„Það er mat ASÍ að skattfrjáls nýting séreignarsparnaðar til kaupa á fyrstu íbúð gagnast í bráð fyrst og fremst þeim sem eiga eigið fé og hafa greiðslugetu til þess að standast greiðslumat hjá fjármálastofnun. Fyrir þann hóp munu viðbótargreiðslur úr séreignarsparnaði inn á húsnæðislán vissulega flýta eignarmyndun og draga úr vaxtakostnaði til lengri tíma. Aðgerðin gagnast hins vegar lítið þeim sem eru í mestum vanda á húsnæðismarkaði.“
Með umsögn Alþýðusambandsins fylgir viðauki þar sem aðgerðin er greind út frá ólíkum tekjuhópum. Í þeim dæmum sem fram koma í viðaukanum er miðað við að lagt sé fyrir 6% af launum á mánuði, þ.e. 4% framlag launamanns og 2% framlag atvinnurekanda, og þar má sjá að það tíu ára tímabil sem úrræðið nær til dugar í engu tilviki heimilum með tekjur undir 600 þús. kr. á mánuði til þess að safna eigin fé til útborgunar í fasteign. Hafi heimilið t.d. 700 þús. kr. í samanlagðar mánaðartekjur tekur um átta ár að safna fyrir 20% útborgun í húsnæði sem kostar 20 millj. kr. Ef safna á fyrir útborgun í 28 millj. kr. íbúð tekur það 11 ár.
Það er öllum morgunljóst að fasteignir á þessu verði eru sjaldséðir hvítir hrafnar á höfuðborgarsvæðinu. Þetta gæti hins vegar orðið raunin fyrir meiri hluta ungs fólks. Samkvæmt tölum Hagstofunnar er miðgildi ráðstöfunartekna, þ.e. tekna eftir skatta, ungs fólks á aldrinum 25–34 ára, sem er sá hópur sem við erum væntanlega að beina þessu að, 274.800 kr. á mánuði. Miðgildi ráðstöfunartekna næsta aldurshóps, 35–44 ára, er 306 þús. kr. Það virðist því vera nokkuð borðleggjandi að úrræði ríkisstjórnarinnar nýtist fyrst og fremst tekjuhærri hópum ungs fólks. Auðvitað vakti það sérstaka athygli þegar málið var kynnt að ávallt var vísað í meðaltekjur í samfélaginu. Það var ekki einu sinni vitnað í meðaltekjur ungs fólks heldur talað um meðaltekjur í samfélaginu sem eitthvert sérstakt leiðarljós í því hvernig þetta úrræði væri skipulagt. En það er vægast sagt villandi aðferð við að kynna þennan málatilbúnað.
Ég vil einnig benda á að á sama tíma er ljóst að verulega fjármuni skortir til að þau húsnæðisfrumvörp sem urðu að lögum í vor geti þjónað þeim tilgangi sem þeim er ætlað. Í umsögn Alþýðusambandsins er bent á að rétt væri að byrja á að forgangsraða nægu skattfé í húsnæðisstuðning og til uppbyggingar í nýja almenna leiguíbúðakerfinu sem gæfi ungu fólki raunhæft tækifæri á öruggu húsnæði á viðráðanlegum kjörum á meðan það safnar sér nauðsynlegu sparifé til kaupa á eigin húsnæði. Þær 400 almennu íbúðir á ári sem stjórnvöld áætla að styðja byggingu á, samkvæmt fjármálaáætlun til næstu fimm ára, duga þar engan veginn til. Mat ASÍ er að fjölga þurfi almennum íbúðum um a.m.k. 1.000 á ári næstu árin. Þessar 400 hrökkva ekki til.
Svipuð sjónarmið og finna má í umsögn ASÍ má finna í fleiri umsögnum um frumvarpið. Bandalag starfsmanna ríkis og bæja, einnig þekkt sem BSRB, bendir í sinni umsögn á að þær fjárhæðir sem einstaklingur eða sambúðaraðilar geta safnað séu of lágar til að geta staðið undir 20% útborgun af nokkurri íbúð miðað við núverandi fasteignaverð. Því síður eftir fimm ár í ljósi þróunar á hækkun fasteignaverðs og spáa um sambærilegar árlegar hækkanir.
Þegar „afrekaskrá“ — ég tek fram að þetta er innan gæsalappa í nefndaráliti — núverandi ríkisstjórnar er skoðuð hvað varðar húsnæðisstuðning virðist augljóst að ríkisstjórnin hefur tekið meðvitaða og pólitíska ákvörðun um að beina opinberu fé til tekjuhærri hópa samfélagsins í stað þess að styðja við þá tekjulægri sem augljóslega þurfa fremur á stuðningnum að halda. Í umsögn BSRB er til dæmis bent á að árið 2011 voru vaxtabætur tæplega 19 milljarðar kr. en samkvæmt fjárlögum ársins 2016 voru þær áætlaðar um 6,2 milljarðar kr. vegna ársins 2016. Vaxtabætur hafa því lækkað um sem nemur 70% á fimm árum. Vaxtabætur er sniðnar að þörfum almennings þar sem þeir tekjulægstu fá mest en svo eru bæturnar skertar með hærri tekjum og eignum. Skattafsláttur á séreignarsparnaði snýr hins vegar að stuðningi við þá tekjuhærri sem fá þá meiri stuðning en tekjulægri. Þessari þróun andmælir BSRB harðlega.
Búseti á Norðurlandi er á svipuðum slóðum í umsögn sinni hvað varðar það augljósa ranglæti að hið opinbera hampi með þessum hætti tekjuhærri hópum og nýti til þess sameiginlegar skatttekjur. Búseti leggur til að fremur verði slíkur stuðningur jafn milli ólíkra hópa og miðist við tiltekna krónutölu. Búseti gerir enn fremur athugasemdir við að öflun öruggs húsnæðis í samvinnufélagi og/eða sjálfseignarfélagi með búseturétti eða kaupleigurétti verði að njóta fulls jafnræðis á við séreign íbúðar á eigin kennitölu.
Mismunun eftir tekjum er einnig umfjöllunarefni í umsögn Jafnréttisstofu sem gerir athugasemd við að engar kyngreindar upplýsingar liggja til grundvallar frumvarpinu og bendir á að náms- og starfsval hér á landi sé mjög kynbundið og konur séu mun fleiri í störfum þar sem greidd eru frekar lág laun. Þá sé kynbundinn launamunur staðreynd auk þess sem mun fleiri konur en karlar séu í hlutastörfum. Út frá þeim staðreyndum sem hér hafa verið taldar upp og endurspegla kerfislægt misrétti kynjanna þegar kemur að launamun má draga þá ályktun að skattahagræði og möguleg eignarmyndun muni nýtast körlum fremur en konum.
En það er ekki bara úr þessari átt sem gagnrýni kemur á þetta frumvarp. Hún kemur úr fleiri áttum. Til að mynda bendir Viðskiptaráð á að með frumvarpinu sé ekki ráðist að rót vandans sem sé óhagfelld launaþróun yngri kynslóða. Það er auðvitað staðfest í þeirri skýrslu sem ég vitnaði til áðan. Nær væri að leggja fram aðgerðaáætlun um þau efni fremur en að bæta við enn einu stuðningskerfinu í húsnæðismálum, eins og það er orðað í umsögn Viðskiptaráðs.
Ég vil líka benda á að Samband íslenskra sveitarfélaga bendir í umsögn sinni á að verði frumvarpið að lögum muni það hafa í för með sér verulegan kostnaðarauka fyrir sveitarfélögin, eða 7,2 milljarða kr. á þeim tíu árum sem úrræðið á að standa til boða. Þegar þetta er ritað og þegar þetta er sagt er rétt að benda á að sveitarfélögum hefur enn ekki verið bættur skaðinn af núgildandi úrræði um ráðstöfun iðgjalda í séreignarsparnað þrátt fyrir samkomulag þar að lútandi. Það frumvarp liggur enn þá inni í þinginu eftir því sem mér skilst.
Hér er einnig vitnað í umsögn Allianz en viðskiptavinir þeirra munu ekki geta nýtt sér þetta úrræði. Samkvæmt upplýsingum sem þau báru á borð fyrir nefndina ráðstafa 22.000 Íslendingar mánaðarlega viðbótariðgjaldi sínu inn á lífeyristryggingasamning hjá Allianz, það eru 25–30% þeirra Íslendinga sem ráðstafa viðbótariðgjaldi mánaðarlega samkvæmt könnunum Capacent og Verdicta. Sem vekur auðvitað spurningar.
Það er morgunljóst að mínu mati að ríkisstjórnin hefur farið fram af kappi fremur en forsjá við gerð frumvarps um stuðning til kaupa á fyrstu íbúð. Það er ekki aðeins að hér sé lögð til kerfisbundin mismunun sem ég andmæli á pólitískum forsendum heldur eru líka ýmsir tæknilegir ágallar á frumvarpinu, óleyst mál varðandi samskipti ríkis og sveitarfélaga, og mismunun þeirra aðila sem halda utan um viðbótarlífeyrissparnað.
Þennan flumbrugang mætti að sjálfsögðu fyrirgefa ef ekki skini í gegn sú augljósa stefna ríkisstjórnarinnar að nýta sameiginlega sjóði skattgreiðenda til að mismuna ólíkum tekjuhópum þannig að þeir tekjuhærri fái hærri skattafslátt en hinir tekjulægri og þar með hærra hlutfall af opinberu fé í húsnæðisstuðning. Þetta er bara algjör stefnubreyting, herra forseti, frá því húsnæðisstuðningskerfi sem um langt skeið hefur ríkt sæmileg sátt um, þ.e. vaxtabætur sem tekið hafa mið af tekju- og eignastöðu sem nú hafa verið skornar niður um 70% á fimm árum, en á móti eru lagðar til aðgerðir sem beinlínis auka mismunun og ójöfnuð í samfélaginu. Staðreyndin er sú að miðað við þá útreikninga sem hér hefur verið farið yfir er afar ólíklegt að þetta úrræði gagnist stórum hluta ungs fólks ef miðað er við þróun fasteignaverðs og miðgildi ráðstöfunartekna tveggja yngstu aldurshópanna. Fyrst og fremst verður þetta sem sagt ráðstöfun opinbers fjár til tekjuhærri hópa sem hlýtur að teljast einkar óskynsamleg ráðstöfun á skattfé, herra forseti. Þess vegna mun ég ekki styðja þetta frumvarp. Ég mun leggjast gegn því.
Undir þetta álit skrifa Katrín Jakobsdóttir, sem hér stendur, og hv. þm. Guðmundur Steingrímsson. Birgitta Jónsdóttir, hv. þingmaður Pírata og áheyrnarfulltrúi, styður álit þetta.
