kosningar til sveitarstjórna.

Virðulegur forseti. Ég vil byrja á að lýsa yfir sérstakri ánægju minni með að standa hér og mæla fyrir nefndaráliti meiri hluta stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar og vona að við getum afgreitt þetta mál skjótt og örugglega í gegnum þingið, bæði núna í 2. og eins í 3. umr.

Nefndarálitið er nokkuð ítarlegt og þar er farið yfir þá fjölmörgu gesti sem stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd fékk á sinn fund. Við unnum málið, þó að ég segi sjálfur frá, nokkuð vel og heyrðum andstæð sjónarmið og fórum yfir kosti og galla á málinu öllu saman, sendum út 323 umsagnarbeiðnir, fengum inn 23 umsagnir og niðurstaða meiri hlutans er sú sem ég ætla að fara yfir í þessu nefndaráliti. Ég ætla meira að segja að gera það sem ég þó geri sjaldnast, þ.e. að lesa nánast allt nefndarálitið upp af því að í því er spurt margra þeirra spurninga sem komu fram hjá gestum hv. stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar og þeim reynt að svara.

Með frumvarpinu er lagt til að aldursmörk kosningarréttar í sveitarstjórnarkosningum verði við 16 ára aldur í stað 18 ára. Markmiðið með frumvarpinu er að styðja við lýðræðisþátttöku ungs fólks og auka tækifæri þess til að hafa áhrif á samfélagið sem virkir og ábyrgir þátttakendur.

Nefndin fjallaði á fundum sínum um málið, m.a. í tengslum við lýðræðisþátttöku ungs fólks, en markmiðið með frumvarpinu er að auka tækifæri þess til að hafa áhrif á samfélagið sem virkir og ábyrgir þátttakendur eins og ég nefndi. Í því samhengi er mikilvægt að hafa í huga að kosningaþátttaka er lærð hegðun. Á Íslandi miðast skólaskylda við 16 ára aldur og telur nefndin að með því að lækka kosningaaldur í 16 ár gefist skólum gott tækifæri til að gera kosningaþátttöku sjálfsagða og eðlislæga ungmennum. Meiri hlutinn telur að lýðræðisnám úr grunnskólum verði þeim þá ferskt í minni þegar í kjörklefann kemur og þannig sé ýtt undir að sú félagslega hvatning sem ungmenni hljóta í grunnskóla skili sér í aukinni kosningaþátttöku.

Hvað þennan lið varðar langar mig að ítreka að þau ungmenni sem munu öðlast kosningarrétt strax að loknu grunnskólanámi, sem eru þá 16 ára þegar kosið verður hverju sinni, ég hygg að það verði þeir kjósendur sem best verði til þess fallnir að taka upplýsta ákvörðun. Það eru ungmenni sem hafa farið í gegnum það nám í grunnskólum og fengið þá fræðslu sem þar er um lýðræði. Það er nokkuð sem við, mörg okkar sem eldri erum, mættum kannski rifja reglulega upp.

Nefndin ræddi nokkuð um réttindi og skyldur barna og skyldur forsjárforeldra en samkvæmt lögræðislögum verða menn lögráða 18 ára en fram að því ráða foreldrar persónulegum högum barnsins, þ.e. fara með forsjá þess. Í því felst skylda til að taka ákvarðanir um uppeldi barns og réttur barnsins til að njóta forsjár foreldranna. Ýmis réttindi og skyldur barna miðast við annan aldur en lögræðisaldur auk þess sem samkvæmt 5. gr. samningsins um réttindi barnsins skulu börn njóta sívaxandi réttinda miðað við aldur og þroska. Þetta er nefnilega dálítið mikilvægt atriði og ég veit að í einu nefndaráliti minni hluta er talað um samræmingu réttinda, en ég ítreka að miðað við 5. gr. umrædds samnings er talað um að börn skuli njóta sívaxandi réttinda.

Í einstökum lögum er með beinum hætti mælt fyrir um réttarstöðu barns yngra en 18 ára, t.d. ráða börn sjálfsaflafé og gjafafé sínu samkvæmt lögræðislögum, réttur til að skrá sig í trúfélag er miðaður við 16 ár, réttur til að taka ákvörðun um fóstureyðingu er miðaður við 16 ár og í lögum um réttindi sjúklinga er rétturinn til að taka ákvörðun um heilbrigðisþjónustu miðaður við 16 ár svo eitthvað sé nefnt.

Við þetta má svo bæta að 16 ára ungmenni þurfa að greiða tekjuskatt af þeim tekjum sem þau vinna sér fyrir. Það hefur einhvern tímann í sögunni verið talið svo stórt atriði að þau sem greiði skatta og gangist undir þær skyldur sem því fylgja njóti um leið þeirra réttinda sem eiga að fylgja því. Sagnfræðimenntun mín minnir mig á eitt stykki byltingu í Bandaríkjunum sem varð ekki síst vegna þess að fulltrúi nýlendnanna þar var ósáttur við að greiða skatta en fá ekki þær skyldur og þátttöku í ákvörðunartökunni sem þeim fylgdu.

Meiri hlutinn telur að það sé rétt skref að veita 16 ára börnum rétt til að kjósa og þurfa þau þá að fara að þeim fyrirmælum sem eiga við um kjósendur og kveðið er á um í kosningalögum. Meiri hlutinn tekur fram að í forsjá foreldranna felst ekki réttur foreldra til að taka ákvörðun fyrir börnin um hvað þau eigi að kjósa eða til að aðstoða börn sín á kjörstað í krafti forsjárskyldna.

Nefndin fjallaði einnig um þær breytingar sem frumvarpið felur í sér varðandi það hverjir eru kjörgengir í sveitarstjórnum en samkvæmt 1. mgr. 3. gr. laga um kosningar til sveitarstjórna er hver sá sem á kosningarrétt í sveitarfélaginu, hefur ekki verið sviptur lögræði og hefur óflekkað mannorð kjörgengur í sveitarstjórn. Meiri hlutinn telur rétt að taka fram að einstaklingur sem hefur verið sviptur lögræði missir kosningarréttinn einungis á meðan sviptingin varir.

Samkvæmt lögræðislögum verða einstaklingar sjálfráða og fjárráða við 18 ára aldur og þar með lögráða. Verði frumvarpið óbreytt að lögum munu 16 ára einstaklingar verða kjörgengir í sveitarstjórnarkosningum þótt þeir séu ekki fjárráða. Fyrir nefndinni komu fram sjónarmið um að kjörgengi ætti fremur að fylgja lögræðisaldri, m.a. vegna þess að fulltrúar í sveitarstjórnum taka ákvarðanir sem varða fjárhag sveitarfélaga og ekki eðlilegt að ófjárráða einstaklingar komi að slíkum ákvörðunum. Meiri hlutinn fellst á þessi sjónarmið og leggur til breytingar á frumvarpinu þannig að það verði einungis kosningarrétturinn sem miðast við 16 ára aldur. Kjörgengið haldist þá áfram við 18 ára aldur í ljósi þess sem ég las hér upp.

Við umfjöllun nefndarinnar komu einnig fram ábendingar varðandi 19. gr. laga um kosningar til sveitarstjórna en þar er kveðið á um að fulltrúar í sveitarstjórnum skuli kjörnir í leynilegum almennum kosningum, annaðhvort bundnum hlutfallskosningum, samanber a-lið greinarinnar, eða í óbundnum kosningum þar sem kosning er ekki bundin við framboð en allir kjósendur eru í kjöri nema þeir sem eru löglega undanþegnir skyldu til að taka kjöri og hafa fyrir fram skorast undan því, samanber b-lið greinarinnar. Meiri hlutinn telur nauðsynlegt að kjósendur undir 18 ára aldri verði undanþegnir þessu ákvæði og leggur því til breytingar í þá veru að í stað þess að allir séu í kjöri verði það einungis þeir sem eru kjörgengir.

Þá ætla ég aðeins að eiga hér nokkur orð um fræðslu því að það er mikilvægt og kannski mikilvægara en margt annað í þessu máli. Við erum að veita hópi ungmenna þau réttindi að öðlast kosningarrétt og rætt hefur verið töluvert um það. Bæði innan nefndar sem utan hef ég heyrt að því verði að fylgja mikil fræðsla og það er vissulega satt og rétt.

Á fundum nefndarinnar var einnig rætt um mikilvægi þess að huga vel að því hvernig fræðslu til þeirra sem kjósa í fyrsta sinn er háttað. Fyrir nefndinni komu fram ábendingar Landssambands ungmennafélaga um mikilvægi þess að fólk taki þátt í fyrstu kosningunum eftir að hafa öðlast kosningarrétt. Hegðun fólks í fyrstu kosningunum getur slegið tóninn varðandi það hvort fólk nýtir sér kosningarréttinn í framtíðinni. Meiri hlutinn tekur undir þessi sjónarmið og telur í því samhengi mikilvægt að líta til reynslu Norðmanna, en tilraunaverkefni um að lækka kosningaaldur í Noregi í 16 ár þótti ekki gefa góða raun og hefur ónógri fræðslu verið kennt um.

Í þessu samhengi er vert að benda hv. þingmönnum á að kynna sér frumvarpið sjálft því að þar eru talin upp fjölmörg dæmi þar sem kosningaaldur hefur verið lækkaður með góðum árangri, þó að hér sé sérstaklega tiltekið hvað beri að varast.

Við umfjöllun nefndarinnar hefur komið fram að fræðsla til nýrra kjósenda af hálfu stjórnvalda er ekki markviss og hana mætti bæta. Í dag fer hún fyrst og fremst fram í framhaldsskólum og þá ekki síst með þörfum verkefnum eins og #égkýs. Meiri hlutinn minnir einnig á að ríflega 10% 18 ára ungmenna eru ekki í framhaldsskólum og missa því af slíkri fræðslu. Nýir kjósendur eru ekki fræddir um lýðræðið með beinum hætti, líkt og t.d. er gert varðandi umferðarfræðslu þegar börn ná ákveðnum aldri. Í ljósi mikilvægis lýðræðislegrar þátttöku vill nefndin hvetja stjórnvöld til að huga betur að lýðræðisfræðslu til þeirra sem öðlast kosningarrétt. Þar verði ekki síst hugað að þeim sem hafa ekki íslensku að móðurmáli.

Verði frumvarpið að lögum öðlast hluti síðasta árgangs grunnskólanema kosningarrétt. Meiri hlutinn beinir því til ráðherra mennta- og menningarmála að huga sérstaklega að því hvernig best verði hagað fræðslu fyrir þennan hóp og að haft verði samráð við umboðsmann barna þar um.

Eins og ég nefndi áðan hefur verið nokkuð rætt um nauðsyn þess að uppfræða nýja kjósendur og þá sem myndu öðlast kosningarrétt við þessa breytingu en ella hefðu ekki. Svo ég tali frá eigin brjósti hefur mér á stundum fundist sem við séum að gera jafnvel meiri kröfur á þann hóp, þessi 9.000 ungmenni, sem myndu öðlast kosningarrétt verði þetta frumvarp að lögum en við gerum á nýja kjósendur í dag. Við erum ekkert sérstaklega að nálgast nýja kjósendur, þeir fá ekki sent heim til sín eitthvert fræðsluefni, ekki einu sinni bréf þar sem þeir eru boðnir velkomnir í hóp kjósenda, með vefslóð eða hvað það nú er sem þykir móðins í dag í þessum aldurshópi. Ég held þess vegna, sama hver afdrif þessa frumvarps verða, að við gerðum vel, stjórnvöld og við hér innan veggja þessa þingsalar, í að huga aðeins að þessu. Þetta á eins og kemur fram í nefndarálitinu ekki síst við um þau sem ekki hafa íslensku að móðurmáli. Þar er fræðslu mjög ábótavant, svo ekki sé dýpra í árinni tekið.

Fram hafa komið sjónarmið um að skammur tími sé til stefnu til að undirbúa breytinguna fyrir næstu kosningar. Meiri hlutinn tekur undir það, en vekur athygli á að einnig kom fram hvað framkvæmd og skipulag varðar sé ekkert sem hamlar því að kosningaaldur verði lækkaður fyrir sveitarstjórnarkosningar í maí.

Mikilvægt er að ítreka og undirstrika það því að þetta er mikilvægt atriði. Það er sem sagt ekkert því til fyrirstöðu að framkvæmdin verði þannig að kosningaaldur verði lækkaður. Við getum gert þetta, þetta snýst bara um að við gerum þetta vel og hugum vel að þeim þáttum sem hér hafa verið raktir, en við getum gert þetta. Ég tel að við eigum að sýna að við ráðum við að taka svona stórt skref í átt til þess að auka lýðræðisþátttöku og ekki festa okkur í því sem mögulega gæti ekki gengið nógu vel heldur taka höndum saman og gera þetta.

Meiri hlutinn áréttar þó að til að standa sem best að málinu sé mikilvægt að breytingin verði samþykkt sem fyrst. Þá þurfi að huga strax að því hvernig fræðslu- og kynningarmálum verður háttað fyrir þá kjósendur sem öðlast kosningarrétt verði frumvarpið að lögum.

Mörg sveitarfélög hafa komið upp ungmennaráðum og umboðsmaður barna vakti í umsögn sinni athygli á því að breytingin gæti haft áhrif á skipan þeirra. Þó að engin aldursviðmið séu sett um ráðin í æskulýðslögum er oftast miðað við aldurshópinn 13–17 ára og vísað til þess að 18 ára séu ungmennin komin með kosningarrétt og geti haft áhrif á val kjörinna fulltrúa með atkvæði sínu.

Meiri hlutinn telur nauðsynlegt að sveitarfélög taki afstöðu til þess hvort lækkun kosningaaldurs eigi að takmarka setu barna 16 ára og eldri í ungmennaráðum. Sú breytingartillaga sem nefndin leggur til við frumvarpið um að takmarka kjörgengi áfram við 18 ára aldur breytir þó ekki stöðu ungmenna í ungmennaráðum hvað kjörgengi varðar.

Hér er komið verkefni fyrir stjórnvöld og sveitarfélögin að taka afstöðu til þegar kemur að skipulagi ungmennaráða. Sjálfur held ég að það gæti jafnvel orðið innspýting inn í þá góðu vinnu sem ungmennaráðin eru. Því miður hafa ekki öll sveitarfélög komið sér upp slíkum ráðum og það að þurfa að taka til endurskoðunar hvernig í þau er skipað gæti einfaldlega orðið virkilega til góðs þannig að elja kæmi í það starf.

Meiri hlutinn leggur til að frumvarpið verði samþykkt með eftirfarandi breytingu:

Á eftir 1. gr. komi tvær nýjar greinar, svohljóðandi:

a. (2. gr.)

Á eftir orðunum „Kjörgengur í sveitarstjórn er hver sá sem á kosningarrétt í sveitarfélaginu skv. 2. gr.“ í 1. mgr. 3. gr. laganna kemur: er lögráða.

Hér er verið að segja á hinu gegnsæja og skemmtilega lagamáli að þótt fólk öðlist kosningarrétt 16 ára sé kjörgengi miðað við 18 ár.

Og svo:

b. (3. gr.)

Í stað orðanna „allir kjósendur“ í b-lið 19. gr. laganna kemur: þeir sem eru kjörgengir.

Hér er tekið á því sem ég fór yfir áðan að þar sem kosið er til sveitarstjórna, þar sem allir eru í framboði, er verið í þessari seinni grein, þ.e. b-lið breytingartillögunnar, að leggja til í þeim tilvikum að þeir verði einungis í kjöri sem eru orðnir kjörgengir.

Undir þetta skrifa ásamt mér, framsögumanni, Helga Vala Helgadóttir, formaður stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar, Jón Þór Ólafsson, Jón Steindór Valdimarsson og Þórunn Egilsdóttir. Öll erum við hv. þingmenn.

Ég hef talað um það í pontu í dag að ég brýni okkur til dáða að afgreiða einfaldlega málið í þessari viku, sama með hvaða hætti það er. Auðvitað vonast ég innilega til þess að okkur auðnist að taka það gæfuspor að veita þessum 9.000 ungmennum kosningarrétt. En ég ítreka þá skoðun mína að hver sem niðurstaðan verður er mikilvægt að hún fáist núna áður en Alþingi fer í frí um næstu helgi.

Ég legg til að málið fái skjóta og góða afgreiðslu við 3. umr.