dómstólar o.fl.

Virðulegi forseti. Ég mæli fyrir frumvarpi um breytingu á lögum um dómstóla, lögum um meðferð einkamála og lögum um meðferð sakamála. Með frumvarpinu er lagt til að settur verði á fót nýr dómstóll, svokallaður Endurupptökudómur, sem komi í stað endurupptökunefndar. Með slíkri skipan yrðu tekin af öll tvímæli um að dómsvaldið væri einvörðungu á hendi dómenda í samræmi við fyrirmæli 2. gr. stjórnarskrárinnar og jafnframt að úrlausnir slíks sérdómstóls um hvort hróflað skuli við endanlegum dómum Hæstaréttar, Landsréttar eða héraðsdóms væru endanlegar og kæmu ekki til endurskoðunar dómstóla á grundvelli 60. gr. stjórnarskrárinnar.

Á núverandi skipan, sem komið var á fót með lögum nr. 15/2013, er sá ágalli að endurupptökunefnd, sem tilheyrir framkvæmdarvaldinu í skilningi íslenskra laga, er fengið vald til að leysa úr því hvort skilyrði séu til þess að endurupptaka mál sem dómstólar hafa leyst endanlega úr og hrófla þannig við úrlausn handhafa dómsvaldsins.

Það má færa fyrir því rök að þetta fyrirkomulag brjóti í bága við þrígreiningu ríkisvaldsins sem mælt er fyrir um í 2. gr. stjórnarskrárinnar, en þar segir að forseti Íslands og önnur stjórnarvöld fari með framkvæmdarvaldið og dómendur með dómsvaldið. Samkvæmt 60. gr. stjórnarskrárinnar eiga dómstólar úrskurðarvald um lögmæti stjórnvaldsákvarðana og á grundvelli þess stjórnarskrárákvæðis hefur Hæstiréttur vísað frá máli, sem endurupptökunefnd hafði ákveðið að endurupptaka, vegna þess að ekki hafi verið að lögum skilyrði til þess að verða við beiðni þess efnis. Vísa ég þá í dóm Hæstaréttar frá 25. febrúar 2016 í máli nr. 628/2015. Enn fremur hefur Héraðsdómur Reykjavíkur með úrskurði sínum frá 25. janúar 2017 komist að alveg afdráttarlausri niðurstöðu um að þetta fyrirkomulag brjóti í bága við 60. gr. og 1. mgr. 70. gr. stjórnarskrárinnar.

Í því ljósi legg ég til að settur verði á stofn nýr sérdómstóll, Endurupptökudómur, sem komi í stað endurupptökunefndar sem verður þá um leið lögð niður. Lagt er til með frumvarpinu að Endurupptökudómur verði að meiri hluta skipaður embættisdómurum sem komi frá hverju hinna þriggja dómstiga. Með því vinnst tvennt. Í fyrsta lagi væri tryggt að meiri hluti dómenda kæmi úr röðum handhafa dómsvaldsins og njóti þar með verndar 61. gr. stjórnarskrárinnar þannig að þeim verði almennt ekki vikið úr embætti nema með dómi. Í annan stað yrði slegið föstu með þessari skipan að um væri að ræða dómstól í skilningi stjórnarskrárinnar á sama hátt og Félagsdóm og Landsdóm. Samhliða er lagt til að einn af fjórum dómendum hins nýja dómstóls verði skipaður að undangenginni auglýsingu og komi úr röðum annarra en dómara, fyrrverandi dómara eða starfsfólks dómstóla. Það er í samræmi við annað aðalmarkmiðið með breytingunni sem gerð var þegar endurupptökunefnd var komið á fót, að aðrir en dómarar komi að ákvörðun um endurupptöku dómsmála.

Þá er lagt til að dómendur taki þátt í meðferð hvers máls og að sá dómandi sem tilnefndur er af því dómstigi sem dæmdi það mál sem óskað er endurupptöku á verði ekki einn þeirra. Þannig verði dómur hverju sinni skipaður tveimur dómendum úr hópi embættisdómara auk þess dómanda sem skipaður er að undangenginni auglýsingu. Með því er annars vegar tryggt að aðrir en einungis embættisdómarar taki þátt í meðferð hvers máls og hins vegar að dómandi taki ekki þátt afgreiðslu á beiðni um endurupptöku á dómi uppkveðnum af samdómara eða samdómurum hans.

Með frumvarpinu er jafnframt lagt til að skilyrði til endurupptöku einkamála verði rýmkuð frá því sem nú er. Samkvæmt gildandi lögum þurfa þrjú skilyrði sem nefnd eru í 191. gr. laga um meðferð einkamála öll að vera uppfyllt til þess að mál fáist endurupptekið. Tvö þessara skilyrða eru sérstaks eðlis þar sem leiða verður sterkar líkur að því annars vegar að málsatvik hafi ekki verið leidd réttilega í ljós þegar málið var til meðferðar og aðilanum sem fer fram á endurupptöku verði ekki um það kennt, og hins vegar að ný gögn muni verða til breyttrar niðurstöðu í mikilvægum atriðum. Þriðja skilyrðið, sem einnig verður að vera til staðar, er almennara þar sem þar er vísað til þess að önnur atvik mæli með því að leyfi verði veitt, þar á meðal að stórfelldir hagsmunir aðilans séu í húfi.

Lagt er til að nægilegt sé að öðru hvoru sérstöku skilyrðanna sé fullnægt til að mál fáist endurupptekið, enda séu þá hin almennu skilyrði jafnframt fyrir hendi, þ.e. að atvik mæli með því að leyfi til endurupptöku verði veitt og að stórfelldir hagsmunir aðilans séu í húfi. Þá eru lagðar til breytingar á skilyrðunum með skýrleika að leiðarljósi.

Þannig muni skilyrði a-liðar taka til þeirra tilvika þegar sterkar líkur eru að því leiddar með nýjum gögnum eða upplýsingum að málsatvik hafi ekki verið réttilega leidd í ljós þegar málið var til meðferðar og aðilanum verði ekki um það kennt.

Skilyrði b-liðar muni aftur á móti taka til annarra tilvika en þeirra sem varða málsatvik. Samkvæmt því nægir að fram hafi komið ný gögn eða upplýsingar, um annað en málsatvik, og sterkar líkur hafi verið leiddar að því að þau muni breyta fyrri niðurstöðu dómsmálsins í mikilvægum atriðum. Með nýjum gögnum eða upplýsingum í þessum skilningi er átt við öll þau gögn eða upplýsingar sem leitt gætu til breyttrar niðurstöðu málsins í mikilvægum atriðum, þar á meðal úrlausnir alþjóðlegra dómstóla á borð við Mannréttindadómstól Evrópu og EFTA-dómstólinn.

Þá er að lokum lagt til að Endurupptökudómur hafi aðsetur hjá dómstólasýslunni. Að sama skapi eru lagðar til umtalsverðar breytingar er varða meðferð endurupptökumála. Þær taka mið af því að um er að ræða dómstól en ekki stjórnsýslunefnd og er ekki ástæða til að rekja þær hér ítarlega, en ég vísa að lokum til greinargerðarinnar um málið almennt.

Virðulegur forseti. Ég legg til að frumvarpinu verði að lokinni þessari umræðu vísað til hv. allsherjar- og menntamálanefndar og 2. umr.