30.04.1979
Efri deild: 85. fundur, 100. löggjafarþing.
Sjá dálk 4268 í B-deild Alþingistíðinda. (3383)
242. mál, Flutningsráð ríkisstofnana
Flm. (Helgi F. Seljan):
Herra forseti. Á þskj. 488 hef ég ásamt hv. 3. landsk. þm., Ólafi Ragnari Grímssyni, leyft mér að flytja frv. til l. um Flutningsráð ríkisstofnana.
Forsaga þessa máls er mönnum allvel kunn. Þetta frv. er nákvæmlega upp tekið úr áliti Stofnananefndar eða staðarvaldsnefndar, eins og hún hefur heitið ýmist í máli manna, þar sem gert er ráð fyrir að komið verði á Flutningsráði ríkisstofnana sem hafi það hlutverk, eins og segir í 2. gr., að vera Alþ., ríkisstj., rn. og einstökum ríkisstofnunum til ráðuneytis um staðarval og flutning ríkisstofnana, þar með taldar deildir útibúa slíkra stofnana; að gera tillögur um staðarval nýrra ríkisstofnana og breytingar á staðarvali eldri stofnana; að annast a. m. k. einu sinni á áratug heildarendurskoðun á staðsetningu ríkisstofnana og gera á grundvelli þeirrar endurskoðunar tillögur um breytingar, sbr. b.-lið; að fylgjast með framkvæmd ákvarðana um flutning ríkisstofnana og staðsetningu nýrra stofnana og stuðla að því að auðvelda aðgerðir á þessu sviði.
Ég held að rétt sé að vitna þá til þeirrar forsögu sem þetta mál á.
Að því er vikið í grg., að í apríl 1972 hafi verið skipuð nefnd til að kanna staðarval ríkisstofnana og athuga hverjar breytingar komi helst til greina í því efni. Þar kemur fram að nefndin hafi kynnt sér 243 stofnanir og stofnanategundir, athugað 157 þeirra sérstaklega, aflað gagna um skipulag þeirra, starfsfólk, starfshætti og aðbúnað. Þessi nefnd skilaði áliti 28. okt. 1975, þar sem lagður var til heildarflutningur 25 stofnana, deildaflutningur sem snerti 12 stofnanir, stofnun 36 útibúa og efling útibúa frá 11 stofnunum.
Í þessari nefnd áttu sæti auk þeirra flm., sem leggja frv. þetta fram, þeir Bjarni Einarsson framkvæmdastjóri byggðadeildar, Jón Baldvin Hannibalsson, Magnús H. Gíslason, Magnús E. Guðjónsson og Sigfinnur Sigurðsson. — Þetta var sem sagt niðurstaðan af starfi þessarar nefndar svona gróft tekið. Ein af höfuðtill., sem nefndin lagði fyrir, var einmitt till. um Flutningsráð ríkisstofnana, og það var rökstutt svo sem segir í grg. og ég mun víkja að í lokin.
Í þessu áliti, sem var langt og ítarlegt, enda lögð í það mikil vinna, alveg sérstaklega af formanni nefndarinnar, hv. 3. landsk. þm., Ólafi Ragnari Grímssyni, sem lagði í álitið ákaflega mikla vinnu, sem sést best af því hvað álitið er víðtækt og snertir marga þætti í stofnanamálum okkar almennt, — í þessu starfi öllu var haft í huga að sem gleggstar og fyllstar upplýsingar lægju fyrir, að stofnanirnar sjálfar fengju sem best og nánast að greina frá hvert væri álit þeirra og að í engu væri rasað um ráð fram í þessu efni, en jafnframt var að sjálfsögðu lítið til reynslu annarra þjóða. Ég vil leyfa mér í byrjun að vitna orðrétt — með leyfi hæstv. forseta — í nál. þar sem segir svo um stofnanaflutning erlendis:
„Á öllum Norðurlöndum hafa starfað sams konar nefndir og hér skilar áliti. Í Svíþjóð, Noregi, Danmörku og Finnlandi, sérstaklega í tveimur fyrstnefndu löndunum, hafa „stofnananefndir“ innt af hendi mikið starf og álit þeirra þegar orðið grundvöllur að viðamiklum flutningi ríkisstofnana frá höfuðborgunum. Þessar nefndir hafa tekið ríkiskerfið til gaumgæfilegrar athugunar, unnið að áliti sínu yfirleitt í 3–6 ár með aðstoð sérstaks starfsliðs og skilað yfirgripsmiklum tillögum um flutning margs konar ríkisstofnana. Nefndirnar hafa allar“ — það legg ég áherslu á — „komist að þeirri niðurstöðu að vel undirbúinn flutningur ríkisstofnana, sem ætti sér stað í áföngum, mundi reynast árangursríkur og hafa til lengdar jákvæð áhrif á byggðajafnvægi og þjóðfélagsþróunina almennt. Ýmis vandkvæði, sem í fyrstu hefðu verið á stofnanaflutningi, reyndust mun minni þegar kom til framkvæmda, t. d. fluttist þorri starfsfólksins með stofnununum og þótt hluti þess segði upp störfum vegna flutningsins lamaði slíkt ekki starfsemina, en leiddi fyrst og fremst til endurskipulagningar og aukinnar hagkvæmni í rekstri. Nauðsynlegir starfskraftar reyndust aldrei ófáanlegir. Stofnanaflutningur varð í mörgum tilvikum tæki til aukins sparnaðar og nauðsynlegrar endurskipulagningar ríkiskerfisins.“
Í framhaldi af þessu er svo rakin í álitinu, án þess að ég ætli að fara mjög náið út í það, reynsla tveggja þjóða í þessu sambandi: niðurstöðurnar frá Svíþjóð annars vegar og svo alveg sérstaklega frá Noregi hins vegar. Og í álíti nefndarinnar segir t. d. um það þegar sænska ríkisstj. ákvað að láta kanna möguleika á að flytja tilteknar ríkisstofnanir frá Stokkhólmi til annarra borga í landinu, að niðurstöður þeirrar könnunar urðu til þess að þær voru síðan að mestu samþykktar af sænska þinginu. Nú er unnið að framkvæmd á þeim. Samkv. þeim tillögum og áætlunum um stofnanaflutning, sem sænska þingið hefur þegar samþykkt — ég vitna í nál. eins og það var á þeim tíma, er ráðgert að stofnanaflutningurinn fari fram í tveimur aðaláföngum. — Til upplýsingar er rétt að geta þess, að í Svíþjóð var um að ræða flutning 51 stofnunar með 11 350 manna starfsliði. Var ákveðið að flytja þessar stofnanir brott frá Stokkhólmi, en þó hvorki til Gautaborgar né Málmeyjar. Hér er upptalning á hinum ýmsu stofnunum og fer ég ekki náið út í það, en ef menn kynna sér málið er glöggt að þarna er um mjög veigamiklar stofnanir að ræða og mættum við sannarlega hafa hliðsjón af því.
Enn nánar hafði nefndin, og sérstaklega formaður hennar, kannað hvernig þessum málum væri háttað í Noregi, enda þróunin lengra á veg komin þar þegar nefndin var að störfum. Í nál. segir orðrétt, með leyfi hæstv. forseta:
„Árið 1961 var skipuð nefnd í Noregi til að kanna brottflutning ríkisstofnana frá Osló. Nefndin starfaði í þrjú ár og skilaði áliti 1964. Áður en nefndin tók til starfa höfðu nokkrar ríkisstofnanir verið fluttar frá Osló, m. a. Sjókortastofnunin til Stavanger 1958 og Jarðfræðistofnunin til Þrándheims 1961.
Samkv. erindisbréfi var hlutverk nefndarinnar að gera tillögur til fjmrn. um flutning tiltekinna ríkisstofnana frá Osló á grundvelli rækilegrar könnunar á aðstæðum hverrar stofnunar, sérstaklega varðandi þær stofnanir sem voru í húsnæðishraki og höfðu áform um öflun viðbótarhúsnæðis. .... Nefndin gekk út frá þeirri forsendu, að flutningur ríkisstofnana frá Osló væri æskilegur og þjóðhagslega hagkvæmur, ef hann væri framkvæmanlegur með sæmilegu móti.“
Síðan eru upp talin varðandi störf þessarar nefndar hin ýmsu atriði sem snerta þá liði sem eru lagðir til grundvallar könnuninni og taldir skipta máli um mat á flutningshæfni stofnunar. Ég get ekki stillt mig um, vegna þess að það er um leið að nokkru leyti leiðbeinandi fyrir okkur, að geta nokkurra helstu liðanna, með leyfi hæstv. forseta:
1. Starfsemi stofnunar, eðli hennar og víðfeðmi, skipulagsleg uppbygging, hvort hún væri að öllu leyti í Osló eða hvort þar væru aðalstöðvar hennar og hún hefði útibú eða umboðsmenn úti um landsbyggðina: Þótt stofnun væri með aðalstöðvar í Osló, en útibú annars staðar taldi nefndin að flutningur hennar gæti komið til greina. Nefndin taldi eðlilegt að viðskiptasjónarmið réðu að jafnaði staðsetningu framleiðslu- og atvinnufyrirtækja ríkisins. Þó gætu byggðajafnvægissjónarmið leitt til annarrar niðurstöðu ef stofn- eða rekstrarkostnaður hækkaði ekki verulega. Nefndin taldi mikilsvert að flutningur stofnunar leiddi ekki til þess að starfsemi hennar rýrnaði.
2. Starfslið stofnunar, fjöldi þess og samsetning, aldur og starfsaldur, menntunar- og hæfniskilyrði, persónulegar aðstæður: Nefndin taldi að starfslið stofnana í Osló mundi almennt vera á móti brottflutningi. Ef starfsfólkið hefði neitunarvald varðandi brottflutning stofnunar eða tillitið til afstöðu þess ráði úrslitum um tillögugerð og ákvörðun um brottflutning mætti ganga út frá því að fáar eða engar stofnanir yrðu fluttar. Önnur atriði yrðu því að ráða úrslitum.
Ég tek þetta atriði alveg sérstaklega fram vegna þess að mér finnst ýmislegt hjá okkur hníga í þá átt að einmitt það ráði í raun miklu meiri úrslitum en góðu hófu gegnir um þróun þessara mála og bendir einmitt svar hæstv. landbrh. á dögunum við fsp. um Skógrækt ríkisins til að slík atriði yrðu allt of ráðandi ef við ætluðum eitthvað að gera í þessum efnum.
3. Tengsl við aðrar stofnanir og nauðsyn slíkra tengsla: Nefndin taldi að í mörgum tilvikum mætti leysa vandamál í sambandi við tengsl stofnana með því að flytja til sama staðar stofnanir sem þyrftu að hafa mikil samskipti.
4. Húsnæðis-. og starfsaðstæður: Við brottflutning yrði stofnun að eiga kost á rýmra og betra húsnæði og annarri aðstöðu. Að jafnaði verði byggt yfir stofnunina í hinum nýju heimkynnum í samræmi við þarfir hennar.
5. Hér á landi hafa menn kannske látið sér vaxa allra mest í augum kostnaðinn við flutning. Nefndin í Noregi taldi að greina bæri á milli kostnaðar í eitt skipti fyrir öll, sem væri hliðstæður stofnkostnaði, og kostnaðar sem ætla mætti að yrði viðvarandi og kæmi fram í auknum árlegum rekstrarkostnaði stofnunar. Varðandi hina fyrri tegund kostnaðar, þ. e. flutnings- og fjárfestingarkostnað, væri ljóst að hann yrði í öllum tilvikum einhver, en mishár eftir aðstæðum. Engan veginn væri víst að rekstrarkostnaður stofnunar ykist við nýja staðsetningu hennar.
Nefndin gerði síðan till. um, að 20 nafngreindar stofnanir yrðu fluttar frá Osló, og færði rök fyrir því með ítarlegri grg. um hverja stofnun.
Eftir að nefndin lauk störfum var fjallað um till. hennar í fjmrn. og ríkisstj. og afgreiddi norska Stórþingið á þingi 1966–1967 lög um flutning 10 ríkisstofnana frá Osló og skyldi flutningur þeirra fara fram á árunum 1970–1975. Eru þær stofnanir nafngreindar í nál.
Samkv. fyrrgreindum lögum var 1969 skipuð föst ráðgefandi nefnd 7 manna, staðsetningarnefnd ríkisstofnana, til að fjalla um staðsetningu ríkisstofnana. Nefndin starfar á vegum byggðajafnvægisdeildar sveitarstjórnarrn. Henni er ætlað að láta rn. í té umsagnir um staðsetningu nýrra ríkisstofnana og meta möguleikana á brottflutningi stofnana frá Osló til tiltekinna staða að einhverju eða öllu leyti þegar um það er að ræða að stofnanir þurfa á að halda auknu starfsliði eða húsnæði. Á því tímabili, sem nefndin starfaði, 1969–1973, fjallaði hún um staðsetningu ellefu ríkisstofnana og samþykkt voru lög um flutning þriggja þeirra. Rn. hefur upplýst að það telji fremur lítinn árangur hafa orðið af starfi nefndarinnar, þar eð stofnanirnar hafi sjálfar mikil áhrif á störf hennar með skýrslugjöfum og öðrum einhliða upplýsingum, nauðsynlegt sé að nefnd sem þessi geti myndað sér skoðun á sjálfstæðan hátt. Í sept. 1973 var því skipuð ný nefnd til að fjalla almennt um stofnanaflutning. Sú nefnd starfár enn.
Það er einmitt í tengslum við þetta sem hugmyndin um Flutningsráð kemur fyrst og fremst upp í nefndinni sem eðlileg afleiðing af þeirri þróun sem hefur orðið hjá næstu nágrönnum okkar. Telji þeir slíka nauðsyn sem greinilegt er á einhvers konar yfirnefnd, og hafa þeir þó enn fjölþættari og sérgreindari rn., m. a. varðandi byggðajafnvægismál öll, þótti nefndinni einsýnt að enn frekar þyrftum við á að halda ákveðinni nefnd eða ákveðnu ráði sem kannaði þessi mál öll ofan í kjölinn.
Ég held að engum blandist hugur um að sú mikla samþjöppun hins opinbera stjórnsýslukerfis, sem hér hefur átt sér stað, er óeðlileg og þjóðhagslega óhagkvæm og að ekki verði þar undið ofan af nema með vissum róttækum aðgerðum, vel undirbúnum, en markvissum, þar sem byggðasjónarmið, hagkvæmnisjónarmið og þjónustumarkmiðin við fólkið úti á landsbyggðinni yrðu öll í einu höfð að leiðarljósi. Menn verða eflaust seint á eitt sáttir um hversu langt skuli ganga, hversu hratt skuli farið eða á hvern þáttanna skuli leggja mesta áherslu: útibúastofnun, vissa deildaskiptingu stofnana eða beinan flutning þeirra, sem vissulega hlýtur að verða viðkvæmast í meðförum. E. t. v. eru einhverjir á því að ástandið í dag sé harla gott — samþjöppun eðlileg — og koma þar gjarnan inn í annarleg sjónarmið. Má kannske kalla þau Reykjavíkursjónarmið. Ég efast um það. Ég segi „annarleg“ af því að aukin dreifing valds og þjónustu út um landið á í engu að skaða Reykjavík. Höfuðborgin gæti þá enn frekar, að mínu áliti, snúið sér að grunnþáttum atvinnulífs okkar sem um margt hafa verið þar vanræktir, enda reyndar viðurkennt af þeim, sem þar fara með yfirstjórn, að vegna hins mikla þjónustuhlutverks, sem Reykjavík hefur á hendi, hafi hún einmitt vanrækt þá þættina sem lúta að framleiðsluatvinnuvegum okkar.
Um byggðalega þýðingu skipulegs átaks með sem jafnastri og eðlilegastri dreifingu milli landshluta þarf ekki að fara mörgum orðum, svo auðsæ er hún, enda kom mjög glögglega fram á þeim fundum, sem nefndin hélt með forsvarsmönnum úti á landi, að þeir bundu mjög miklar vonir við að nefndarstarf okkar yrði aðeins upphafið að aðgerðum sem kæmu hinum dreifðu byggðum til góða, réttu hlut þeirra sem sjálfsagðra aðila að mótun opinberrar stjórnsýslu almennt og ykju þjónustulega möguleika landsbyggðarfólks langt umfram það sem er í dag.
Þegar álit nefndarinnar birtist vakti það vonir víða um land, um að nú yrði brátt gengið til verks, vinsað úr áliti nefndarinnar það sem mönnum sýndist sjálfsagðast upphaf aðgerða. M. a. kom víða fram að hér þyrfti sterkan umsjónar- og eftirlitsaðila með frumkvæði, svo sem Flutningsráðið er hugsað. Hinu er svo hvergi að leyna, að mörgum — eflaust allt of mörgum þeirra sem taka eiga á þessum málum — sýndist um þetta álit að þar væri allt of langt farið, tillögurnar gengju allt of langt, alveg sér í lagi hvað varðar flutning stofnana. Sé nánar litið á fjölda þeirra stofnana, sem nefndin athugaði, og þann hluta, sem lagt var til að fluttur yrði, kemur í ljós að tillögurnar miða aðeins að flutningi 25 stofnana eða tæplega 11% allra þeirra opinberu og hálfopinberu stofnana sem eru samþjappaðar á þessu svæði. Flutningur, sem tæki yfir alllangt árabil, yrði sem sagt engin stökkbreyting án allrar athugunar eða aðgæslu. Deilda- og útibúaþættirnir snerta aðeins um 20% þessara stofnana, auk eflingar þeirra útibúa sem fyrir eru. Mér finnst því ómögulegt að segja, eftir að hafa skoðað þessar prósentutölur, að of langt hafi verið seilst, ef menn ætla sér að gera eitthvað, ef menn á annað borð vilja ekki óbreytt ástand eða það sem verra væri og við skulum vona að vart sé til staðar: gætu hreinlega ekki unnt landsbyggðinni eðlilegrar hlutdeildar í opinberu stjórnsýslukerfi okkar. Átök granna okkar á Norðurlöndum hafa ekki verið út í bláinn og þar hefur almenn hagkvæmni í sjálfsagðri dreifingu auk byggðasjónarmiðanna ráðið ferðinni. Var þó samþjöppunin í kerfi þeirra, miðað við höfuðborgir þeirra og okkar, ólíkt minni en hér er þeir hófu aðgerðir.
Það mætti segja að varðandi þetta ráð, sem á aðeins að fjalla um þá þætti sem nefndir eru í 2. gr. frv., leggja á þá sitt mat, gera um það tillögur til æðstu stjórnvalda, þyrfti í raun og veru ekki að hafa ítarlega og langa framsögu. Sé grannt hlýtt á ræður landsbyggðarþm. hér á Alþ. um hagsmunamál hinna dreifðu byggða, og þær eru sem betur fer margar fluttar og um hin margvíslegustu málefni, kemur glögglega í ljós samhljómur við það nál. sem hér er til vitnað. Verður sá samhljómur ekki síður sterkur og áberandi í öllum ályktunum og samþykktum landshlutasamtakanna, þar sem forustumenn hinna einstöku héraða og byggða bera saman bækur sínar. Þennan samhljóm fann nefndin greinilega í öllu starfi sínu og taldi sér skylt að vinna eftir því af megni, en þó með allri gát og fyllsta raunsæi. Hvergi skal svo dregin dul á hve tregðan var yfirþyrmandi hvarvetna í kerfinu, hversu æðstu stjórnendur opinberra stofnana börmuðu sér og kveinkuðu almennt og töldu nánast óhugsandi að breyta í nokkru núverandi ástandi, voru iðnir við að telja fram allt hið neikvæða, en sáu lítt út fyrir eigið skrifborð í raun, töluðu að vísu margir um það fagurlega, að rétta þyrfti hlut landsbyggðarinnar, og bentu m. a. s. á aðrar stofnanir en eigin stofnanir sem vel mætti að skaðlausu flytja á brott. Þessi tregða kom hvergi á óvart. Hún er mannleg og eðlileg og ég skil hana, jafnhliða því sem ég legg á það höfuðáherslu að eins og Norðmenn, Svíar og fleiri hafa rekið sig á má hún í engu verða mótandi um allar aðgerðir eða aðgerðaleysi í þessum efnum, en jafnsjálfsagt er að taka þar tillit til eftir föngum og miða aðgerðir við að röskun verði sem sársaukaminnst.
Frá þessari tregðu voru vissulega undantekningar, en þær voru þó fáar og mörgum aðilum, sem eins konar útibú eða afgreiðslur höfðu úti á landi, þótti sem nóg hefði verið gert þó að um alls ófullnægjandi lausn fyrir íbúana þar væri að ræða. — Án þess að fara nánar út í það vil ég þó geta um að í einstaka stofnun kom fram eindreginn vilji til úrbóta, þar sem sambands- og þjónustuleysi við íbúa landsbyggðarinnar var viðurkennt hreinlega. Ég get t. d. ekki stillt mig um að geta jákvæðustu viðbragða sem ég man eftir. Þau voru hjá Vegagerð ríkisins, sem þó var þá þegar að stórefla valddreifingu út í landshlutana og hefur verið að því síðan þó að enn sé þar margt ógert. Fleiri mætti til nefna einnig sem töldu útibú frá stofnuninni hagkvæm í fyllsta máta, en upptalning á því hæfir ekki hér. Var þetta mest áberandi hjá þeim sem þegar höfðu nokkuð reynt í þessum efnum.
Þessi tregða, viljaleysi eða stöðnun við eigin skrifborð — eða hvað við viljum nefna það — er auðvitað ekki séríslenskt fyrirbæri. Þessu fengu, eins og ég rakti áðan, nágrannar okkar á Norðurlöndum sannarlega að kynnast, en þeir unnu bug á því í verulegum atriðum með ýmsum hætti og aðgerðum. Nefndin vann verk sitt með hliðsjón af þessu og gerði einmitt tillögur um aðgerðir til að auðvelda t. d. flutninga fyrir starfsfólkið, sem ég skal ekki þreyta menn á að fara að þylja upp, en þar var í veigamestu atriðum stuðst við reynsluna frá Norðurlöndunum þó að á fleira væri bent.
Þetta frv. er í raun og veru bara um tiltekið afmarkað atriði, en atriði sem allir nm. voru sammála um að væri viss forsenda þess að eitthvað yrði að gert. Í tíð síðustu hæstv. ríkisstj. gerðist það í þessu máli, að tveim þáv. stjórnarsinnum, hv. alþm. Ellert B. Schram og Ingvari Gíslasyni, var falið að yfirfara nál. og gera á því nokkra úttekt. Miðað við hið viðamikla starf, sem Stofnananefndin innti af hendi, og þá fyrst og fremst formaður hennar, hv. 3. landsk. þm., hlýt ég að segja það hér, að starf þessara annars valinkunnu manna að úttekt á till. okkar þótti mér ekki nógu traustvekjandi, þó að ég drægi ekki í efa að þeir hefðu þar að unnið og gert sínar athuganir.
Ég tel rétt að lesa upp, með leyfi hæstv. forseta, álit þeirra hv. þm. Ellerts B. Schram og Ingvars Gíslasonar svo og samþykkt síðustu ríkisstj. þar um.
Í plaggi um afstöðu ríkisstj. til nál. um flutning ríkisstofnana, sem okkur barst í apríl 1978 frá forsrn. eftir ítrekaðar fsp. frá flm. þessa frv. og einnig frá hv. þm. Sigurlaugu Bjarnadóttur og var lagt fram skriflega á Alþ., birtist þetta álit á nál. Stofnananefndar og afstaða ríkisstj. til þess. Með leyfi forseta, segir svo um höfuðþættina:
„1. Ekki skuli ráðist í heildarflutning neinnar stofnunar án undangenginnar ítarlegrar endurskoðunar og fulls samráðs við stjórnir og forstjóra viðkomandi stofnunar.
2. Flutningsráð ríkisstofnana verði ekki sett á fót að svo stöddu.
3. Ráðh. fell þeim ríkisstofnunum, sem undir þá heyra, að gera áætlun um uppbyggingu útibúa og/eða deilda og þær áætlanir verði síðan samræmdar og framkvæmdar í samráði við byggðadeild Framkvæmdastofnunar ríkisins og fjvn. Alþ., eftir því sem aðstæður leyfa.
4. Álit Stofnananefndar verði lagt fyrir Alþ. til kynningar og umræðu, þannig að skoðanir og viðhorf alþm. til málsins í heild komi fram.“
Undir þrjá liði umsagnar hv. þm. getum við flm. þessa frv. hæglega tekið, enda teljum við það í fyllsta samræmi við till. okkar. Okkur flaug aldrei í hug annað en að gerð yrði ítarleg athugun og samráð haft við stofnanirnar, vildum aðeins að það yrði ekki allsráðandi um ákvarðanatöku, því að ef svo yrði yrði ekkert gert, miðað við þær undirtektir sem við fengum. Álit okkar er mjög glöggt varðandi þetta.
Ekki er það síðra — ef framkvæmt yrði — að ráðh. fælu ríkisstofnunum að gera áætlun um uppbyggingu útibúa og/eða deilda, enda í engu í mótsögn — nema síður væri — við álit okkar. En fyrirvararnir, sem á eftir koma, draga hins vegar um of úr alvörunni í þessu atriði, einkum hið teygjanlega lokaatriði þar sem segir: eftir því sem aðstæður leyfa.
Fjórði liðurinn, um að álit frá Stofnananefnd verði lagt fyrir Alþ., er auðvitað það sem við í nefndinni töldum frá upphafi sjálfsagt að gert yrði og það ekki löngu eftir að álitið kom fram. Að því laut m. a. fsp. mín til fyrrv. hæstv. forsrh., og á það lagði ég ríka áherslu og það gerðu fleiri landsbyggðarþm. á þeim tíma. Við í nefndinni töldum, og höfum aldrei dregið dul á það, að nauðsynleg umr. væri forsenda sem við nm. værum allir einhuga um. En gallinn er bara sá, að ekkert hefur verið gert í þessu máli, allra síst að leggja álitið beint fyrir Alþ. til kynningar og umræðu, eins og þessir hv. þm. leggja þó greinilega til.
Með öðrum liðnum í umsögninni, sem snertir þetta frv. okkar, fylgir í raun enginn rökstuðningur, en þar segir að Flutningsráð skuli ekki sett á fót að svo stöddu. Ekki er útilokaður sá möguleiki, aðeins bent á aðra möguleika sem ég fer ekki nánar út í hér, því að það segir aðeins að slíkt starf — þar er vitnað í hæstv. fyrrv. forsrh., Geir Hallgrímsson, — megi vinna án þess að svonefnt Flutningsráð sé sett á stofn. Ég efa ekki heldur að þetta sé ekki eina leiðin til þess arna. E. t. v. hefur verið hugmynd þeirra hv. þm. sem stóðu að þessu áliti, sem við flm. höfum einnig heyrt, að byggðadeild Framkvæmdastofnunar ætti hér að koma til. En þó virðist hún aðeins eiga að vera samráðsaðili þessu samkv., en ekki sá ráðgefandi frumkvæðisaðili sem ekki er til í dag og Flutningsráðinu er ætlað að vera — aðili sem grannar okkar töldu nauðsyn að kæmi til sögu þrátt fyrir að þeir starfrækja ákveðin byggðaráðuneyti. Framkvæmdastjóri byggðadeildar nú var einmitt í nefndinni, og ég veit ekki annað en hann sé enn sömu skoðunar og er hann undirritaði nál., telji sem sagt að byggðadeildin hafi nóg á sinni könnu og aðeins í hennar verkahring að vera sjálfsagður samráðsaðill varðandi einstök stærri flutningsverkefni sem unnið væri að, en ekki frumkvæðisaðili.
Hæstv. fyrrv. ríkisstj. fjallaði svo um þetta álit og gerði svofellda samþykkt, með leyfi hæstv. forseta:
„Að fengnum umsögnum einstakra stofnana um álit Stofnananefndar og eftir að hafa kynnt sér umsögn þm. Ellerts B. Schram og Ingvars Gíslasonar hefur ríkisstj. fallist á meginatriði umsagnarinnar.
Ríkisstj. telur eðlilegt, að áður en tekin sé ákvörðun um flutning ríkisstofnana úr höfuðborginni skuli liggja fyrir afstaða viðkomandi rn., stjórnar stofnunar, forstöðumanns og starfsfólks til flutningsins og samþykki fjvn. Alþ. Leita skal umsagnar byggðadeildar Framkvæmdastofnunar ríkisins um flutning ríkisstofnunar og kannar hún viðhorf sveitarfélaga.“
Um samþykkt fyrrv. ríkisstj. vil ég aðeins segja að hún sannar það, sem allt tímabil hennar einkenndist af, að ekkert var aðhafst. Við höfum m. a. s. grun um að í raun og veru hafi ekkert átt að aðhafast. Þó varð, til þess að unna þeim sannmælis, örlítil hreyfing á útibúa- og deildamálum, en auðvitað allt of lítil.
Með nál. okkar skilaði formaður af sér ítarlegum umsögnum stofnana. Þær fást vart gleggri en þar, nema þá hugarfarsbreyting hafi komið til eða nýir forstöðumenn hafi aðra skoðun en þeir sem þá ráðlögðu flutning. Það er að vísu til í dæminu. Ég veit um eitt dæmi, það er hinn nýi skógræktarstjóri ríkisins, en ég á ekki von á að það sé um marga slíka forstöðumenn að ræða sem hafi aðra skoðun en þá sem var uppi á þeim tímum.
Í samþykkt fyrrv. ríkisstj. er ekkert nýtt umfram það sem við höfðum bent á í nál. og rökstutt, svo sem að fjvn. hlyti að koma mjög við sögu þegar ákvarðanir væru teknar um flutning. Þegar við skiluðum nál. okkar var byggðadeildin ekki komin á sem slík, en sem samráðsaðili fellur hún í öllum atriðum inn í till. okkar um framkvæmd alla. Annars er það markvert við álit þeirra tvímenninga, að þeir viðurkenna mjög ákveðið mikla vinnu og nákvæma athugun Stofnananefndar á verkefni sínu og telja þar margt mjög jákvætt. Um hið neikvæða fara þeir þó ekki færri orðum án allra mótraka að mínu viti, annarra en þeirra sem við í nefndinni höfðum í raun bent á að væru til og yrði að yfirstíga.
En meginmálið er þó það, að til þess að koma hreyfingu á málið þarf vissulega einhver aðili eins og Flutningsráð, — ekki endilega með þeim hætti sem við leggjum hér til, það er ekki heilagt fyrir okkur, síður en svo, — til að koma. Ef menn vilja endilega færa stofnanaflutning inn í byggðadeild Framkvæmdastofnunar ríkisins er eins gott að efla þá byggðadeild og stuðla þar með að því að hún geti verið því hlutverki sínu vaxin. Það er hún ekki í dag með það starfslið sem hún hefur. Hún hefur nógum verkefnum að sinna þó að hún þurfi ekki að bæta þessum ofan á. Hér yrði án efa um hornreku að ræða hjá stofnuninni miðað við þau miklu verkefni sem þar er að unnið. Þess vegna þarf til að koma slíkt ráð eða hvað menn vilja kalla það, stofnananefnd eða ákveðin deild innan Framkvæmdastofnunar ríkisins sem hefði þá það verksvið eitt. Hér er jafnvel um enn nauðsynlegra ráð að ræða hjá okkur en það var hjá frændum okkar á Norðurlöndum, ef eitthvað á að gera. Um það er hins vegar meginspurningin, hvort eitthvað eigi í þessu máli að gera, hvort valddreifing eigi að verða. Stjórnvöld og Alþ. þurfa fyrr eða síðar að svara þeirri spurningu og það verður ekki gert fyrr en eftir ítarlegar umr. um þessi mál í heild hér á Alþ. Ég er sannfærður um að það, sem þm. tveir sögðu í niðurlagi álits síns í fyrra, er brýn nauðsyn, og ég tek undir það heils hugar, en þar segir að álitið, sem Stofnananefnd sendi frá sér, verði lagt fyrir Alþ. til kynningar og umr. þannig að skoðanir og viðhorf alþm. til málsins í heild komi fram. Hins vegar töldum við rétt nú að hreyfa þessu tiltekna atríði, svo afmarkað sem það væri. Þar með væri ekki ákvörðun tekin um annað en að fela einhverjum sérstökum sjálfstæðum aðila að annast þetta verkefni nánar, þannig að það starf, sem við lögðum þó á okkur á sínum tíma, væri ekki alveg unnið fyrir gýg og eðlilegt áframhald gæti orðið þrátt fyrir allt of langa bið.
Ég vil svo í lokin vitna í rökstuðning nefndarinnar fyrir Flutningsráðinu sjálfu. Þar koma fram þau meginrök sem enn í dag eru fyrir því að einhverri slíkri stofnun sé komið á innan stjórnkerfis okkar. Í nál. segir orðrétt, með leyfi hæstv. forseta:
„Stofnanaflutningur í þeim mæli, sem till. nefndarinnar fela í sér, er meiri háttar stjórnkerfisaðgerð. Nefndinni þykir að athuguðu máli rétt að benda á stofnsetningu sérstaks aðila sem annaðist yfirstjórn stofnanaflutningsins. Slíkur aðili gæti heitið Flutningsráð ríkisstofnana. Það yrði skipað 7 mönnum kosnum hlutfallskosningu af Sþ. Verksvið Flutningsráðs ríkisstofnana væri í stórum dráttum tvíþætt.
Í fyrsta lagi gæti Flutningsráðið annast heildarskipulagningu og yfirumsjón á flutningi ríkisstofnana. Á vegum ráðsins gætu starfað margvíslegar samstarfsnefndir, t. d. með fulltrúum stofnana sem flytja eiga til sama svæðis, með fulltrúum skyldra stofnana sem eiga sameiginlegra hagsmuna að gæta o. s. frv. Auk þeirra samstarfsnefnda sem tengdar eru einstökum stofnunum (sbr. 2.5.1), gæti slíkt kerfi samstarfsnefnda fleiri stofnana á vegum ráðsins auðveldað heildarframkvæmd stofnanaflutnings. Flutningsráðið gæti á þennan hátt og með almennum umr. á fundum sínum samhæft aðgerðir á þessu sviði, greitt úr erfiðleikum og auðveldað stofnanaflutning á margvíslegan hátt.
Í öðru lagi mætti fela Flutningsráði ríkisstofnana að veita umsögn eða gera tillögur um staðarval nýrra ríkisstofnana og taka staðsetningu alls ríkiskerfisins til endurskoðunar með reglulegu millibili, t. d. einu sinni á hverjum áratug. Þótt nefndin hafi leitast við að taka til meðferðar alla þætti ríkiskerfisins mun þróunin næstu áratugi örugglega knýja á um endurskoðun á einstökum atriðum. Einhliða staðarval nýrra stofnana getur einnig skekkt hlutföllin á ný. Nefndin er því þeirrar skoðunar, að staðarval ríkisstofnana sé stöðugt verkefni og réttast að fela það ákveðnum aðila.
Verði fallist á þessi sjónarmið nefndarinnar er nauðsynlegt að setja lög um Flutningsráð ríkisstofnana. Til greina kæmi að fela ráðinu að loknum almennum umr. um till. nefndarinnar að semja frv. að lögum og reglugerðum í samræmi við þann stofnanaflutning sem fallist verður á að framkvæma. Stofnsetning Flutningsráðs ríkisstofnana gæti þannig orðið fyrsti áfangi verulegs stofnanaflutnings.“
Ég geri mér ljóst að það er svo liðið á þetta þing að um þetta mál verður ekki fjallað nú. Álit Stofnananefndar verður ekki heldur lagt fyrir Alþ. nú til umr. og umfjöllunar, eins og þörf er á að gera. Það er búið að ræða það rækilega á öðrum vettvangi. Sveitarfélögin hafa fjallað rækilega um þessi mál á undanförnum árum og áratugum og myndað sér um þau ákveðnar skoðanir, mismunandi að vísu, en þær hníga að vonum allar í eina átt.
Til viðbótar er rétt að geta þess, að við erum að fá sífellt sterkari samráðsaðila úti á landsbyggðinni þar sem eru landshlutasamtök sveitarfélaganna. Hér eru að koma sem sagt og eru komnir upp nú þegar og eru í vaxandi mæli að koma upp þeir samráðsaðilar sem stjórnvöld þurfa á að halda til þess að koma hreyfingu á þessi mál og gera það skynsamlegasta á hverjum tíma í þessu efni.
Ég dreg enga dul á að mér þótti, þegar ég gekk frá þessu nál., að þarna gengjum við eins langt og okkur væri framast unnt að gera. Ýmsir þeir menn úti á landsbyggðinni, sem mestan áhuga höfðu og best höfðu kynnt sér þetta mál, töldu að þvert á móti hefðum við í mörgum tilfellum gengið of skammt, sérstaklega hvað varðar útibúa- og deildaskiptinguna. Um það má vafalaust endalaust deila.
Ég vil í lokin óska eftir því sérstaklega, að hæstv. núv. ríkisstj. taki upp á næsta þingi það sem segir í áliti þeirra tvímenninga, hv. þm. Ellerts B. Schram og Ingvars Gíslasonar, — til þess vinnst ekki tími nú, — þar sem þeir segja að þetta álit í heild verði lagt fyrir Alþ. og það skoðað rækilega, lagt þar fram til kynningar og umr. og skoðað þar rækilega og menn geti þar sagt sitt álit á bæði einstökum þáttum og málinu í heild. Ég treysti því, að í samræmi við þann stjórnarsáttmála, sem gerður hefur verið um byggðastefnu almennt verði hér um einn sjálfsagðan þátt að ræða, að álit Stofnananefndar komi til umr. á Alþ. og menn geti þar sagt álit sitt með eða móti, en það verður ekki lengur lokað inni í stjórnkerfi okkar hjá embættismönnum einum, eins og hefur verið.
Ég vil leyfa mér, herra forseti, að óska eftir því, að málinu verði að lokinni þessari umr. vísað til 2. umr. og hv. allshn.