07.05.1979
Sameinað þing: 88. fundur, 100. löggjafarþing.
Sjá dálk 4428 í B-deild Alþingistíðinda. (3505)

191. mál, tollfrjálst iðnaðarsvæði við Keflavíkurflugvöll

Flm. (Karl Steinar Guðnason):

Herra forseti. Það er býsna oft rætt um fiskveiðar og fiskveiðitakmarkanir á Alþ. Sitt sýnist hverjum í þeim efnum, því að ætíð er viðkvæmt hvernig skipta eigi kökunni sem sífellt er að minnka. Allir virðast þó sammála um að friðunar sé þörf, fiskstofnarnir þoli ekki þá gegndarlausu sókn sem átt hefur sér stað á liðnum árum.

Hvergi hefur aflarýrnunin orðið eins hrikaleg og á Suðurnesjum, sem sjá má af því að árið 1970 komu á land þar 65 998 lestir af þorski, en í ár aðeins 36 394 lestir. Alvarlegt atvinnuástand hefur því skapast á Suðurnesjum. Fiskvinnsluhús á Suðurnesjum munu hafa dregist aftur úr miðað við önnur fiskvinnsluhús á landinu hvað hagræðingu og tæknivæðingu snertir, og er ástand það alvarlegt að einungis eitt frystihús á Suðurnesjum nær framleiðni sem getur talist þokkaleg.

Atvinnutækifæri fyrir þann hóp, sem líklega hverfur frá fiskveiðum og fiskiðnaði, og fyrir þann fjölda ungs fólks, sem væntanlegt er á vinnumarkaðinn á Suðurnesjum á næstu árum, verða að vera í iðnaði eigi ekki að verða um brottflutning að ræða frá Suðurnesjum. Menn segja oft að koma þurfi upp einhverjum iðnaði, en því miður eru menn oft úrræðalitlir þegar innt er eftir hvers konar iðnaði skuli koma á fót. Það er ekki að undra að svo sé, því að uppbygging iðnaðar á Suðurnesjum hefur átt mjög erfitt uppdráttar til þessa. Fyrir því eru að sjálfsögðu margar samverkandi ástæður, en auðvitað fyrst og fremst að áður en aflahrunið átti sér stað var atvinna þar mikil og stöðug. Þá hefur þetta landssvæði verið afskipt er aðrir hafa fengið fyrirgreiðslu. Á ég hér við lánveitingar Byggðasjóðs.

Stefna Byggðasjóðs fram til þessa hefur verið að lána ekki til Suðurnesjasvæðisins, nema þá allra síðustu ár til sjávarútvegs. Í ársskýrslu Framkvæmdastofnunar 1972–1977 eru birtar töflur yfir lánveitingar til einstakra kjördæma í landinu. Ég mun hér á eftir tilgreina hve mikill hluti fjármagns þess, sem úthlutað er úr Byggðasjóði, hefur verið lánaður í Reykjaneskjördæmi á þeim árum í hlutfalli við fólksfjölda á svæðinu: Árið 1972 var hlutfall íbúafjölda Reykjaneskjördæmis miðað við allt landið 19.5%, en hlutfall lánveitinga 7.5%. Árið 1973 var íbúafjöldinn 19.5%, en lánveitingar 2.3%. Árið 1974 var íbúafjöldinn 20.2%, en lánveitingar 2.9%. Árið 1975 var íbúafjöldi 20.73%, en lánveitingar úr Byggðasjóði 3.25%. Árið 1976 var íbúafjöldi 21%, en lánveitingar 2.5%. Árið 1977 var íbúafjöldi 21.4%, en lánveitingar aldrei lægri að hlutfalli eða 2.1%.

Eins og greinilegt er á áðurnefndum tölum hallar mjög verulega á Suðurnes og öll þau lán, sem veitt eru til Suðurnesja, fara eingöngu til sjávarútvegs, sáralítið til fiskvinnslu, en mest til fiskiskipakaupa, skipaviðgerða og til skuldajöfnunar í sjávarútvegi. Aðstöðumunur hefur skapast milli Suðurnesjasvæðisins og landsbyggðarinnar þar sem lán úr Byggðasjóði ern sérlega hagkvæm nú, með um 14% vöxtum, og koma að jafnaði til viðbótar annarri fjármögnun, og hefur raunar gert út um hvort atvinnurekendum hefur þótt fýsilegt að ráðast í að stækka fyrirtæki eða byggja ný.

Þessar vikurnar hefur stjórn Byggðasjóðs fjallað um hvort endurskoða skuli útlánareglur sjóðsins. Er þá von mín að samþykkt verði að breyta frá fyrri reglum og heimila lánveitingar a. m. k. á þá staði þar sem iðnaður á erfitt uppdráttar í Reykjaneskjördæmi.

Eitt aðalatriðið varðandi stuðning við iðnaðaruppbyggingu er skipulegt starf í leit að nýiðnaðarhugmyndum og nýiðnaðartækifærum. Síðan verður að fara fram skipuleg úrvinnsla hugmynda, fjármögnun rannsókna og þróunarkostnaður og síðan röðun hugmyndanna í forgangsröð eftir hagkvæmni. Vinna verður að athugun á nægilega mörgum iðnaðartækifærum í einu til þess að iðnaðaruppbygging verði jöfn og með þeim hraða sem atvinnuástand gerir kröfu til. Sem dæmi skal tekið að ekki mun fjarri lagi, þótt nákvæmar tölur séu ekki til um það, að 200 menn komi út á atvinnumarkaðinn á Suðurnesjum á ári næstu 5–10 árin. Um helmingur þess fólks mun leita sér starfa í þjónustugreinum. Er þá gert ráð fyrir að skiptingin stefni í að verða svipuð á Suðurnesjum og hún hefur verið yfir allt landið í heild milli framleiðslu- og úrvinnslugreina og þjónustugreina. Nú er atvinnuskiptingin þannig, t. d. í Keflavík, að hlutur fiskvinnslu er 24.2%, en fyrir landið allt 8.2%. Þetta hefði í för með sér að um 100 manns leituðu eftir starfi í framleiðslu- og úrvinnslugreinum. Ljóst er því, ef ekkert yrði að gert til að skapa ný starfstækifæri á svæðinu, að helmingur þess fólks, er kemur á vinnumarkaðinn, má búast við að eiga erfitt með að fá atvinnu. Líklegt er að atvinnuleysi verði verulegt ef ekkert verður að gert.

Að vísu eru Suðurnesin ekkert einsdæmi í þessum efnum, því að í rauninni er framtíðarsýn okkar Íslendinga í atvinnumálum heldur dapurleg ef ekki verður hafin sókn í átt til uppbyggingar í iðnaði. Ef við lítum á reynslu annarra þjóða er eðlilegast að horfa þangað sem finna má hliðstæður og verður þá Írland fyrst á vegi. Sjávarútvegurinn er og hefur verið undirstaða efnahagslífs okkar. Nú fer þeirri atvinnugrein mjög hnignandi vegna ofveiði. Írar hafa við svipað vandamál að stríða og við erum nú að reyna í sjávarútvegi og reyndar landbúnaði líka. Landbúnaður hefur sem kunnugt er löngum verið aðalatvinnuvegur Íra. Á þeirri atvinnugrein byggðist afkoma þjóðarinnar að verulegu leyti fram á síðari ár. Er óþarft að fara um það mörgum orðum, að landbúnaðurinn var ekki fær um að veita landsbúum þá bót lífskjara sem almennt hefur orðið í löndum Vestur-Evrópu. Sú staðreynd varð til þess að skapa gífurlegt atvinnuvandamál í landinu sem enn hefur ekki tekist að leysa að fullu þrátt fyrir mikið átak af hálfu stjórnvalda síðari árin. Þannig hafa fólksflutningar frá Írlandi verið mjög miklir og eru ekki mörg ár síðan þjóðinni beinlínis fækkaði af þeim sökum. Með ýmsum aðgerðum til atvinnusköpunar hefur stjórnvöldum þar þó tekist að draga mjög verulega úr fólksflóttanum.

Eitt af hagrænum einkennum Írlands er mikilvægi utanríkisviðskipta í efnahagslífinu. Landbúnaðarafurðir voru lengi vel meginútflutningsgreinin, en þar sem verulegur hluti þess útflutnings var búfé á fæti skapaðist aldrei neinn teljandi vinnsluiðnaður til útflutnings í þeirri atvinnugrein. Jafnframt átaki til atvinnusköpunar hafa Írar lagt mikla áherslu á það hin síðari ár að renna fleiri stoðum undir efnahagslífið. Sú viðleitni hefur fyrst og fremst beinst að iðnþróun, og er nú svo komið að áberandi er aukið mikilvægi iðnaðarins á kostnað landbúnaðar. Er verðmæti iðnaðarframleiðslu til útflutnings mun meira en útflutningsverðmæti landbúnaðarframleiðslunnar.

Írar hafa beitt ýmsum úrræðum til að skapa ný starfstækifæri. Eitt þeirra var að setja á stofn tollfrjálst iðnaðarsvæði við Shannon. Á þskj. 366 hef ég einmitt flutt till. til þál. um tollfrjálst iðnaðarsvæði er hljóðar svo, með leyfi forseta:

„Alþingi ályktar að fela ríkisstj. að láta rannsaka hvert hagkvæmt er að starfrækja tollfrjálst iðnaðarsvæði við Keflavíkurflugvöll.“

Írar hafa náð stórkostlegum árangri með stofnun tollfrjáls iðnaðarsvæðis og því tel ég fyllstu ástæðu til að kanna hvort við getum ekki fetað í fótspor þeirra.

Umferð um flugvöllinn við Shannon var afar mikil þar til langfleygar þotur voru teknar í notkun. Þá minnkaði flugumferð um völlinn verulega. Gripu Írar því til margvíslegra ráðstafana til að nýta betur hið mikla fjármagn sem bundið hafði verið í mannvirkjum á staðnum. Árið 1958 var með lögum stofnað Shannon`s Free Airport Development Company. Það félag átti að annast uppbyggingu við Shannon og tryggja arðbæra nýtingu þess fjármagns sem þar var þegar bundið. Með lögunum var félaginu heimilað að taka hverja þá ákvörðun sem með góðu móti mátti búast við að væri nauðsynleg til að hindra minnkandi flugumferð um flugvöllinn sem tilkoma langfleygra þota orsakaði. Skyldi það gert með því að nýta alla möguleika sem flugvöllurinn hefði að bjóða. Eitt af því, sem gert skyldi, var að koma upp tollfrjálsu iðnaðarsvæði með iðnaðar- og verslunarfyrirtækjum sem væru að verulegu leyti háð flugflutningum með framleiðsluvörur sínar og hráefni.

Jafnframt stofnun framkvæmdafélagsins og framkvæmdaráðs árin 1958 og 1959 varð mikil stefnubreyting gagnvart erlendri fjárfestingu í landinu, Írar höfðu verið dæmigerðir einangrunarsinnar, en jafnframt var horfið frá hefðbundinni stefnu verndartolla og skilyrðum um meirihlutaaðild innlendra aðila að fyrirtækjum og frjálslyndari stefna tekin upp. Erlendum fyrirtækjum var ekki aðeins leyft að starfrækja verksmiðjur og hvers konar starfsemi á Shannon og raunar öðrum stöðum, heldur gerðu Írar stórt átak til að hvetja þau til að hefja þar starfsemi.

Tollfrjálsa iðnaðarsvæðið og fríhafnarverslun á Shannon var fyrsta verslun sinnar tegundar í heiminum og náði þegar gífurlegum vinsældum. Umferð fór strax að aukast því að flugstjórar, sem þurftu að millilenda, völdu nú Shannon fremur en aðra flugvelli. Brátt var svo starfsemin aukin verulega og stofnuð svokölluð „alþjóðleg verslunarmiðstöð“ þar sem vöruúrval er mjög fjölbreytt. Það er ekki aðeins að reksturinn hafi efnahagslega gengið vel, heldur hafði fyrirtækið mikið auglýsingagildi fyrir flugvöllinn. Auk þess hefur fyrirtækið tekið drjúgan þátt í ferðamálastarfsemi á Írlandi.

Vegna legu sinnar á flugleiðum Atlantshafsins er Shannon að mínu mati — og einnig Keflavíkurflugvöllur — ákjósanlegur staður til að geyma iðnaðarvörur og dreifa þeim síðan í austur og vestur. Ávinningurinn af því að geyma þær vörur er aðallega sá, að ekki er nauðsynlegt að tollafgreiða í innflutningslandi fyrr en raunverulega þarf á vörunni að halda. Með því má koma í veg fyrir fjármagnsbindingu og vaxtakostnað. Varahlutir, t. d. í margar bandarískar vélar í Þýskalandi, eru geymdir í Shannon og má koma þeim flugleiðis þaðan á skömmum tíma. Eru hlutir þessir þá tollafgreiddir í Þýskalandi um leið og þeirra er þörf. Annars þyrfti viðkomandi verksmiðja að liggja með nauðsynlegar varahlutabirgðir, sem greiddur hefði verið tollur af, langtímum saman. Sérstakt svæði við hliðina á flugfraktstöðinni í Shannon hefur verið skipulagt fyrir vörugeymslur eingöngu. Fullunnar vörur, hálfunnar eða hráefni má flytja á staðinn og ýmist geyma, vinna frekar við eða setja í aðrar umbúðir áður en þær eru endurútfluttar, allt án greiðslu tolla. Allt eykur þetta umferð um flugvöllinn og stuðlar að hagkvæmari gjöldum fyrir flugfrakt.

Þá er málum svo komið nú, að verksmiðjubyggingar á tollfrjálsa iðnaðarsvæðinu við Shannon þekja hundruð þúsunda fermetra. Alls konar vörur eru framleiddar þar og má nefna t. d. svo fjarskylda hluti sem alls konar elektrónískan iðnað, píanó o. s. frv.

Upphaflega áttu Írar í erfiðleikum með að fá fyrirtæki til að setjast að á Shannon, þrátt fyrir öfluga auglýsingastarfsemi í mörgum löndum.

Það var ekki fyrr en þeir höfðu byggt fullkomið verksmiðjuhús og skrifstofuhúsnæði að fyrstu fyrirtækin fengust til að hefja starfsemi þar. Írar töldu þetta stafa af því að keppnin um að fá fyrirtæki til sín væri mjög hörð, sérstaklega byðu ýmsar þróunarþjóðir mjög góð kjör. Nú er svo komið að um 500 fyrirspurnir koma árlega til Shannon og geta Írar valið þau fyrirtæki sem þeir telja sér hagkvæmast að fá. Það, sem þeir hafa einkum í huga við val fyrirtækja, er atvinna fyrir bæði karla og konur og þá helst lærða iðnaðarmenn, sem fá tiltölulega hátt kaup, svo og að fyrirtæki noti sem mest af hráefni frá landinu sjálfu.

Eins og ég hef áður sagt var einn höfuðtilgangur aðgerðarinnar á Shannon í fyrstu að freista þess að nýta betur það mikla fjármagn sem þar var bundið, en minnkandi umferð um völlinn varð til að skapa ótta um að öll hin miklu fjárútlát vegna mannvirkja þar mundu gefa lítið í aðra hönd. Sú uppbyggingarstarfsemi, sem ráðist var í af þessum sökum, var og hluti af alhliða ráðstöfunum sem hið opinbera stóð fyrir til lausnar tveimur tengdum þjóðfélagsvandamálum, þ. e. atvinnuleysis og fólksflótta úr landi annars vegar og vanþróaðs iðnaðar hins vegar.

Þessi vandamál voru Írum mjög alvarleg, eins og flestum er kunnugt, og nú er svo komið að slík vandamál yfirskyggja margt annað hjá okkur Íslendingum, a. m. k. hjá þeim er horfa vilja til framtíðarinnar. Flugumferð um Keflavíkurflugvöll hefur að vísu farið vaxandi undanfarin ár. Árið 1972 var umferðin þó mest, en þá nam farþegafjöldinn 543 344. Síðan varð veruleg fækkun. Nú hefur umferðin aukist nokkuð aftur. Árið 1977 var farþegafjöldinn 529 826. Það er þó mun minni umferð en spáð var fyrir tíu árum. Samkv. þeirri spá var reiknað með að nú yrði farþegafjöldinn um 1 millj. Framtíðarhorfur flugsins hér á landi eru mjög tvísýnar, því nú virðist sem Norður-Atlantshafsflugið eigi í afar miklum erfiðleikum. Þrátt fyrir það er ekki ástæða til að fyllast vonleysi, því í þeirri atvinnugrein skiptast vissulega á skin og skúrir. Það er aftur á móti ljóst, að margs konar aðgerðaleysi í málum er varða flugstöðina og þá miklu umferð, sem þrátt fyrir allt er enn um Keflavíkurflugvöll, hefur svipt Íslendinga margvíslegum ágóða, þannig að flugumferð er einnig vandamál hjá okkur og Írum þótt annars eðlis sé.

Á síðustu árum hefur bryddað á atvinnuleysi og fólksflutningum úr landi voru. Það er uggvænleg staðreynd, að á árunum 1976 og 1977 fluttust af landi brott að meðaltali um 20 manns á viku hverri umfram þá er fluttust til landsins. Þetta jafngildir því, að á þessum árum hefðu allir íbúar í Sandgerði, Garði og Vogum flutt úr landi. Ég hygg að allt of fáir hafi gert sér ljóst hve þessi vandamál ern hrikaleg. Það er vissulega ekki uppörvandi framtíðarsýn er við okkur blasir, því landbúnaður og sjávarútvegur munu engan veginn færir um að taka við því aukna vinnuafli sem leiðir af eðlilegri fólksfjölgun. Aukin áhersla á iðnþróun er því það ráð sem flestir eru sammála um að taka beri til lausnar því vandamáli og sökum smæðar heimamarkaðarins verði iðnaðarframleiðsla til útflutnings til að koma. Þegar öllu er á botninn hvolft eru þessi frumvandamál því ekki óskyld þeim sem Írar stóðu frammi fyrir þegar þeir hófu þær aðgerðir sem ég hef leitast við að lýsa að framan.

Þegar tollfrjálsa iðnaðarsvæðið á Shannon var ákveðið vantaði allt til alls á staðnum. Vinnuafl varð að sækja að, aðallega til Limerilk í 25 km fjarlægð. Við Shannon hefur nú risið mjög myndarleg byggð eða kaupstaður. Keflavíkurflugvöllur stendur ólíkt betur að vígi þar sem við næsta nágrenni hans búa tæplega 13 þús. manns og höfuðborgin í aðeins 40 km fjarlægð. Þá eru hafnir í lítilli fjarlægt frá vellinum. Þá má benda á að ef eða þegar varnarliðið fer héðan losnar gífurlega mikið húsnæði sem nota mætti í sambandi við tollfrjálst iðnaðarsvæði með margvíslegum hætti. Ef það húsnæði væri ekki notað í þeim tilgangi er hætt við að langan tíma tæki að fá viðunandi arð af því.

Flugvellirnir í Keflavík og á Shannon eru á margan hátt sérstæðir. Þeir komast báðir næst því að vera miðja vegu milli Evrópu og Ameríku, því við Norður-Atlantshaf eru þeir einu keppinautarnir um þær flugvélar sem millilenda til að taka eldsneyti. Enginn vafi er á að hinar margvíslegu ráðstafanir til að auka umferð um Shannon hafa borið árangur og þá á kostnað Keflavíkurflugvallar. Má því ætla að hliðstæðar ráðstafanir hér munu auka umferðina að mun.

Í grg. fyrir till. minni er aðeins vikið að tollabandalögunum. Ekki er ólíklegt að þjóðir, sem eru utan við þau bandalög, muni mjög sækja eftir aðstöðu á tollfrjálsu iðnaðarsvæði hér. Í þessu sambandi þarf að kanna málefni tollabandalaganna sérstaklega.

Ég minntist áðan á svæðið í grennd flugvallarins. Atvinnuástand þar er nú dæmigert fyrir þá byggðastefnu er rekin hefur verið undanfarin ár. Suðurnesin hafa þrátt fyrir atvinnuleysi og aflahrun þurft að lifa á fornri frægð blómlegs atvinnulífs. Fjölmargir íbúar byggðarlaganna í grennd flugvallarins hafa notið atvinnu á Keflavíkurflugvelli, þó vissulega séu fiskveiðar og fiskvinnsla í fararbroddi atvinnulífsins þar enn þá. Eins og ég gat um áðan er framtíðarútlitið ekki bjart og fyrirsjáanlegt er að skapa þarf fjölda nýrra starfstækifæra svo komist verði hjá fólksflótta og atvinnuleysi á svæðinu. Það er og ekki hyggilegt að byggja afkomu á hervinnunni, því í raun vitum við ekkert hvað framtíðin ber í skauti sér í þeim málum. Það er því mikil nauðsyn að athuga og kanna allar tiltækar leiðir er gætu fjölgað starfstækifærum. Tollfrjálst iðnaðarsvæði gæti gegnt miklu hlutverki í þeim efnum.

Ég legg til að er umr. lýkur verði till. vísað til atvmn.