17.01.1980
Sameinað þing: 13. fundur, 102. löggjafarþing.
Sjá dálk 404 í B-deild Alþingistíðinda. (458)

14. mál, tekjuskipting og launakjör

Flm. (Jóhanna Sigurðardóttir):

Herra forseti. Eins og fram kemur í grg. með þessari þáltill. er hún endurflutt frá síðasta þingi, en þar náði hún ekki fram að ganga og hafði ekki fengið afgreiðslu úr n., enda skammur tími til þingslita er hún var lögð fram.

Markmiðið er margþætt, eins og fram kemur í þáltill., en megintilgangurinn er að ná fram allri þeirri yfirsýn og þekkingu sem við getum haft yfir að ráða og nauðsynleg er til að grundvalla á réttláta tekjuskiptingu og launakjör í landinu. Mikilvægi þess, að grundvallarbreytingar eigi sér stað í tekjuskiptingu og launakjörum, er orðið mjög knýjandi og ekki síður einföldun og samræming á launatöxtum og kjaraatriðum sem nú gilda í landinu, en forsenda þess að slíkt sé framkvæmanlegt er að slíkar kannanir fari fram sem þessi þáltill. gerir ráð fyrir.

Auðvitað hlýtur öllum að vera ljóst, að meðan slíkt óréttlæti viðgengst í tekjuskiptingunni sem nú á sér stað verður alltaf ólga á vinnumarkaðinum. Á því þarf að gera heildarúttekt og könnun, hvaða forsendur og réttlæti liggja að baki þeim geigvænlega mismun sem felst í því að þeir tekjulægstu séu e.t.v. sex — til sjöfalt minna launaðir en hátekjuhóparnir. Hverjar eru helstar orsakir þess, að þeir tekjulægstu eru verr í stakk búnir til að berjast fyrir bættum lífskjörum — hópar sem vinna að undirstöðuframleiðslugreinum þjóðfélagsins? Hvers vegna hafa þeir ekki öðlast þá hlutdeild í bættum þjóðarhag sem almennt getur talist réttmæt? Og hvers vegna hafa aðrir hópar náð fram óeðlilegri aðstöðu og notfært sér hana á óeðlilegan hátt til að knýja fram lífs- og launakjör sem eru í engu samræmi við vinnuframlag þeirra? Hvaða raunhæfir mælikvarðar liggja til grundvallar flokkaskipun og ákvörðun um skipan fólks í launaþrep? Eru hinir fjölbreyttu eðlisþættir vinnunnar metnir sem skyldi til að á sanngjarnan hátt sé hægt að ákveða kaup og kjör í landinu? Eru t.d. þættir erfiðis og óþrifnaðar, starfsaldurs, framlags vinnukrafts í framleiðsluskapandi atvinnugreinar þjóðarinnar metnir sem skyldi við ákvörðun launakjara í landinu? Hvers vegna hafa konur minni laun fyrir sömu störf en karlmenn þrátt fyrir lög um launajöfnuð karla og kvenna? Er um að ræða að uppbyggingu launataxta og annarra launakjara kalli fram mismun í kjörum karla og kvenna? Er um að ræða að slíkt launamisrétti sé falið í stöðuheitum og hversu ráðandi eru yfirborganir umfram taxta á vinnumarkaðinum og er það frekar notað til þess að hygla körlum en konum? Hvaða áhrif hefur skert starfsgeta eða starfsþrek í reynd á eðlilega tekjuskiptingu í landinu og í hve ríkum mæli er hún ákvarðandi um lífskjör þegar önnur atriði eru sambærileg, eins og t.d. menntun og starfsreynsla?

Allt eru þetta veigamikil grundvallaratriði sem nauðsynlegt er að fá svör við ef byggja á upp sanngjarna launamálastefnu í landinu. Þekking á slíkum þáttum er nauðsynleg forsenda þess að efnahags- og kjaramálum sé stjórnað af skynsemi og sanngirni með einhverjum árangri og án alvarlegra árekstra, auk þess sem á grundvelli slíkra upplýsinga mætti einfalda og samræma þann frumskóg launataxta og kjaraatriða, sem almennt gilda, og koma á réttlátri tekjuskiptingu í landinu. Óhætt er að segja að fátt veldur meiri deilum og er jafnvandmeðfarið og launaskiptingin í þjóðfélaginu, enda eru uppi stöðugar kjaradeilur og ágreiningur í þeim málum.

Þegar um svo veigamikinn undirstöðuþátt í þjóðfélaginu er að ræða, sem ræður afkomu heimilanna auk þess að vera snar þáttur í efnahagslífinu í heild, hlýtur að vera grundvallaratriði að þær ákvarðanir, sem teknar eru á því sviði, byggist á allri þeirri yfirsýn og þekkingu á þeim málum sem mögulegt er að við getum haft yfir að ráða. Án slíkrar þekkingar verða allar ákvarðanir í kjaramálum og tekjuskiptingu í þjóðfélaginu handahófskenndar og kannske ekki síður óréttlátar, þar sem raunsætt mat liggur oft ekki til grundvallar ákvarðanatöku í þeim málum, heldur miklu fremur að ýmsar óréttmætar kröfugerðir séu knúnar fram í skjóli aðstöðu, sérhagsmuna og eigin mats á verðleikum án rétts og hlutlauss mats á gildi og eðli vinnunnar. Við slíkar aðstæður bera þeir iðulega skarðan hlut frá borði sem síst skyldi, þeir sem skila mestum arði í þjóðarbúið með vinnu sinni við undirstöðuframleiðslugreinar í þjóðfélaginu.

Mikill meiri hluti efnahagslegra ákvarðana, sem teknar eru á Alþingi og í ríkisstj., miða að því að bæta kjör þeirra sem verst eru settir í þjóðfélaginu. Slík vinnubrögð eru og í fullu samræmi við álit mikils hluta þjóðarinnar um framkvæmd á grundvallarhugmyndum um þjóðfélagslegt réttlæti. Næg atvinna síðustu áratugi hefur útrýmt almennri fátækt. Stefnan í menntamálum hefur og valdið því, að alþýðufólk hefur með aukinni menntun náð fram aukinni verðmætasköpun og þannig aukið tekjur sínar og þjóðarinnar. Þá má og nefna breytingar sem gerðar hafa verið í skatta-, almannatrygginga- og félagsmálum og hafa haft áhrif í þá veru að bæta stöðu vinstri hópa í þjóðfélaginu, svo sem barnafjölskyldna, aldraðra og öryrkja. Margt bendir þó til þess, að ekki sé nóg að gert. Enn má finna hópa í þjóðfélaginu sem bæði hafa lág laun og litlar tekjur. Hið opinbera getur bætt hér úr með aðgerðum á sviði skatta-, félags- og atvinnumála. En til þess að slíkt verði gert á sem árangursríkastan hátt þarf að liggja fyrir hver vandinn er og hvers eðlis. Með könnunum og rannsóknum, eins og þessi þáltill. gerir ráð fyrir, ætti að skapast grundvöllur til raunhæfari umræðu og ákvarðana en nú á sér stað.

Slíkar kannanir og rannsóknir hafa að einhverju leyti verið framkvæmdar, en í of litlum og sundurlausum mæli til að á þeim megi byggja. Varla er við því að búast að slíkar yfirgripsmiklar kannanir sé á færi aðila vinnumarkaðarins að framkvæma. Liggur því næst við að ætla að þær verði framkvæmdar á vegum stjórnvalda, enda má benda á að í svokölluðum Ólafslögum, í kaflanum um samráð stjórnvalda við samtök launafólks á sviði efnahagsmála, segir í 5. gr. að verkefni samráðs þessa skuli m.a. vera að fjalla um atriði sem horfa til framfara á sviði atvinnu-, verðlags-, kjara- og launamála og efnahagsmála almennt. Má því ætla að slíkar upplýsingar hljóti að verða mjög hagnýtar og nauðsynlegar við sameiginlega ákvarðanatöku, bæði stjórnvalda og aðila vinnumarkaðarins.

Ljóst er að slíkar nákvæmar kannanir á launakjörum og tekjuskiptingu í þjóðfélaginu eru forsenda þess að hægt sé að koma á sanngjarnri tekjuskiptingu og hagkvæmari launafyrirkomulagi, auk þess sem kannanirnar skulu sérstaklega miðast við að gera grein fyrir hvort vissir hópar hafi ekki öðlast þá hlutdeild bætts þjóðarhags sem almennt geti talist réttmætt og, eins og segir í þáltill., skulu þannig unnar að á grundvelli þeirra megi ákveða hvaða aðferðum hægt sé að beita til að auka laun og tekjur þeirra einstaklinga eða hópa sem verst eru settir í þjóðfélaginu.

Óþarft er að fara hér mörgum orðum um einstaka liði till., þar sem þeim eru nákvæmlega gerð skil í sjálfri þáltill., auk ítarlegrar skýringar á hverjum lið í grg. Tilnefna má þó nokkur atriði sem undirstrika mikilvægi tillögunnar.

Til þess að skipan kjaramála geti byggst á sanngirni og réttsýni hlýtur að vera mjög brýnt að rannsaka forsendur flokkaskipunar og annarra kjaraatriða hinna margvíslegu kjarasamninga, þ.e. að meta vægi hinna ýmsu eðlisþátta vinnunnar eða annarra áhrifaþátta með vinnurannsóknum, t.d. þætti eins og ábyrgð, áhættu, hæfni, próf, starfsaldur, starfsreynslu, erfiði og fleiri þætti. Aðalreglan hingað til er að flokkaröðun er ákveðin í aðalkjarasamningum eða öllu heldur sérkjarasamningum einstakra félaga af einhvers konar samstarfsnefndum um starfsmat, t.d. af kjaranefnd hjá starfsmönnum hins opinbera. Það, sem einnig hefur verið lagt til grundvallar, er, að því er næst verður komist, ábyrgð eða sjálfstæði í starfi, menntun, starfsaldur hjá sama aðila, en ekki endilega starfsreynsla sem slík, rökstuðningur stéttarfélags, oft og tíðum framboð og eftirspurn og ekki síst viðhorf til starfsins. Raunhæfir mælikvarðar byggðir á rannsóknum á eðli vinnunnar, þar sem gert er ráð fyrir að hinir fjölbreytilegu eðlisþættir hennar geti á einhvern hátt vegið upp hver á móti öðrum, hljóta að vera nauðsynlegir til að hægt sé á sanngjarnan hátt að ákveða kaup og kjör samkv. flokkaröðun eða á annan hátt.

Þegar deilt er um kaup og kjör er oftast verið að deila um taxtakaupið, sem byggt er á flokkaröðuninni, og samanburður gerður á þeim grundvelli. En hjá sumum hópum er taxtakaupið ekki afgerandi þáttur heildartekna og hjá enn öðrum óverulegur þáttur. Samanburður verður því varla gerður nema öll launakerfin séu dregin inn í myndina. Því hlýtur að vera nauðsynlegt að upplýsa hlutfall hinna ýmsu launakerfa í launakjörum almennt, þannig að hægt sé að sjá hvaða þáttur launakjara sé mest ákvarðandi um launakjör hverrar starfssléttar, svo sem dagvinnutaxtar, yfirvinnutaxtar, afkastahvetjandi launataxtar, yfirborganir og aðrar duldar greiðslur eða kjaraþættir. Liður í heildarmyndinni í kjara- og launamálum hlýtur einnig að vera að meta heilsufræðileg, félagsleg og hagfræðileg áhrif hinna mismunandi launakerfa og vinnuaðstæðna og einnig hvort að skaðlausu mætti koma við víðar afkastahvetjandi launakerfum, t.d. hjá hinu opinbera.

Óþrifalegar, heilsuspillandi og óaðlaðandi vinnuaðstæður hafa án efa veruleg áhrif á starfsgetu sem og vinnuframlag starfsfólks. Það getur því hvort tveggja í senn verið hagur vinnuveitenda sem launþega ef samanburðarkönnun á sambærilegum vinnustöðum leiddi í ljós marktækan mismun á vinnuframlagi betri vinnuaðstæðum í hag.

Framkvæma þarf einnig tölfræðilegan samanburð á hvers konar kjaraatriðum, í hvaða formi sem þau eru látin í té, innan og á milli starfsgreina, fyrirtækja, stofnana, verkalýðsfélaga, atvinnuvega eða byggðarlaga. Samanburður sem slíkur hlýtur að teljast nauðsynlegur, því að þá opnast möguleiki til að framkvæma hlutlausan og raunhæfan samanburð á hvers konar kjaraatriðum sem að gagni gætu komið fyrir ríkisvaldið og aðila vinnumarkaðarins við gerð kjarasamninga eða við mótun launa- og tekjustefnu í landinu. Ef um marktækan mismun væri að ræða milli launakjara einstakra byggðarlaga og atvinnuvega, verkalýðsfélaga, starfsgreina eða ólíkra rekstrarforma í atvinnurekstri, þá gefur auga leið að leita þarf skýringa með könnunum eða á annan hátt ef æskilegt þykir þar um að bæta.

Sennilega geta allir fallist á að þrátt fyrir ákvæði jafnréttislaganna frá 1976, þar sem segir að konum og körlum skuli greidd jöfn laun fyrir jafnverðmæt og sambærileg störf, sé enn um töluvert launamisrétti að ræða. Staðreynd er að kynbundin starfsskipting er almennt ríkjandi í mörgum atvinnugreinum, þó óljóst sé í hve ríkum mæli karlmenn sitji í betur launuðum störfum en konur, einnig að konur veljast jafnan í láglaunastörf. Kannanir hafa leitt í ljós að launamunur karla og kvenna er einnig innan sömu starfsgreinar. Slíkar staðreyndir krefjast þess, að leitað sé skýringa á því, hvort uppbygging launataxta og annarra launakjara kalli fram mismun á kjörum karla og kvenna, og á því, hvers vegna þau störf, sem konur stunda, séu jafnan lægst launuð. Nauðsynlegt er einnig að upplýsa hvernig aldurs- og kynskipting sé eftir launatöxtum, yfirborgunum og starfsgreinum, en þar er átt við að upplýsa þurfi einfaldlega hlutfallsskiptingu karla og kvenna í einstökum launaflokkum hinna ýmsu kjarasamninga og hversu yfirborganir eru ráðandi og mismunandi í kjörum karla og kvenna, en það ætti að sýna á marktækan hátt hvor hópurinn er meiri láglaunahópur.

Einnig má benda á, að ef í ljós kæmi við slíka könnun að yfirborganir réðu miklu um launakjör almennt hlyti samhliða að vera nauðsynlegt að upplýsa hvaða áhrif það hefur í reynd á verðlagsþróun í landinu, því varla getur talist eðlilegt að láglaunahópar, sem eingöngu taka laun samkv. kjarasamningum, beri kostnaðarhækkanir vöru og þjónustu sem af slíku leiðir.

Mikilvægt atriði könnunarinnar er einnig að rannsaka hvort og hvers vegna sumir hópar eru verr í stakk búnir en aðrir til að ná fram bættum lífskjörum við almenna kjarasamninga, t.d. vegna aðstöðuleysis eða af öðrum ástæðum, og á sama hátt að rannsaka hvort aðrir hópar hafi notfært sér aðstöðu sína á óeðlilegan hátt til að knýja fram lífs- og launakjör sem eru í engu samræmi við vinnuframlag þeirra.

Skert starfsgeta eða starfsþrek hefur vitaskuld áhrif á lífsafkomu og kjör margra hópa, bæði vegna andlegrar og líkamlegrar fötlunar og vegna aldurs, sjúkdóma og slysa. Slíkar breytingar á högum fólks koma oft fyrirvaralaust og hafa mikil áhrif á lífsafkomu og hagi þess. En í könnun sem þessari, þar sem leitast á við að gera grein fyrir hvers vegna vissir hópar hafa ekki öðlast þá hlutdeild bætts þjóðarhags, sem almennt geti talist réttmæt, og leita á leiða til að bæta hag þeirra, hlýtur að vera nauðsynlegt að kanna hvaða áhrif skert starfsgeta eða starfsþrek hefur í reynd á eðlilega tekjuskiptingu í þjóðfélaginu, þótt slíkt mat og könnun geti verið erfitt í framkvæmd. Með þessu ætti einnig að nást fram hvað skert starfsgeta er ákvarðandi þegar um er að ræða aðra sambærilega þætti, eins og t.d. menntun og starfsreynslu. Þau hagstjórnartæki, sem stjórnvöld hafa yfir að ráða til að bæta hag og afkomu hinna verst settu, eru m.a. skatta- og almannatryggingakerfi. Þeim hagstjórnartækjum hefur því eðlilega verið beitt til að bæta kjör þeirra sem verst eru settir vegna skertrar starfsgetu og annarra félagslegra ástæðna. Hér er um stóran hóp fólks að ræða, þar sem t.d. öryrkjar eru milli 7 og 8 þús. og fjöldi aldraðra einnig með skerta starfsgetu. Erfitt reynist því oft og tíðum fyrir það fólk að fá starf við sitt hæfi á vinnumarkaðnum, og á það því oft undir högg að sækja í starfsvali og launakjörum. Lífeyrir almannatrygginga og ákvarðanir stjórnvalda í skattamálum eru því mjög ákvarðandi um lífsafkomu og hagsmuni þessa fólks. Slíkir hópar hafa ekki verkalýðsfélög til að gæta réttar síns og eru því háðir ákvörðunum stjórnvalda á hverjum tíma um afkomu sína. Nauðsyn hlýtur því að vera að leita allra tiltækra leiða til að tryggja þessu fólki réttmæta og eðlilega hlutdeild í vaxandi þjóðartekjum.

Herra forseti. Ég hef drepið á mörg mikilvæg atriði þessarar tillögu — atriði sem ég tel að ef framkvæmd yrðu hljóti að verða til þess, að af megi draga réttmætar og sanngjarnar ályktanir í kjaramálum sem á megi byggja við gerð kjarasamninga og almennt geti gefið rétta vísbendingu um hvert skuli stefna í að ná fram réttlæti í launamálum. Þróun launa- og kjaramála undanfarna mánuði og ár hlýtur að sýna okkur að hvorki aðilar vinnumarkaðarins né stjórnvöld hafa gengið rétta braut í þessum málum. Óréttlát tekjuskipting auk óhagkvæmrar og úreltrar uppbyggingar kjarakerfa og ósamræmis í öllu launakerfinu hlýtur að bera þess glöggt vitni. Því hlýtur að verða að brjóta í blað og gera heildaruppstokkun á öllu launakerfinu í landinu, einmitt á grundvelli slíkra upplýsinga. Forsendan fyrir því, að slíkt sé framkvæmanlegt, er þekking á þeim þáttum sem þáltill. gerir ráð fyrir. Á grundvelli þeirra væri hægt í samráði við aðila vinnumarkaðarins að samræma og einfalda hinn mikla frumskóg kjaraákvæða og launataxta er nú gilda í landinu. Slíkan aragrúa launataxta hlýtur að teljast hagkvæmt að einfalda og samræma því að flókið og margþætt kjarakerfi er kostnaðarsamt, torveldar, tefur og skapar ýmsa erfiðleika í allri samningsgerð, auk þess sem slíkt fyrirkomulag eykur líkur á misrétti og óréttlæti í tekjuskiptingu í þjóðfélaginu. Hér er því um hagsmunamál allra aðila að ræða, bæði aðila vinnumarkaðarins, ríkisvaldsins og þjóðarinnar í heild. Í þessari þáltill. er á engan hátt lögð nein höfuðáhersla á að ríkisvaldið hafi afskipti af slíkri samræmingu og einföldun á launatöxtum og kjaraþáttum, ef slíkt þætti ganga inn á frjálsan samningsrétt, þó e.t.v. mætti ætla að stjórnvöld hefðu forgöngu í svo yfirgripsmiklu máli og vandasömu verki. Aðalatriðið er að kannanirnar séu framkvæmdar svo að einföldun og samræming á launakerfum geti verið framkvæmanleg.

Herra forseti. Ljóst er á því, sem ég hef hér rakið, að um æðiyfirgripsmikið og jafnvel kostnaðarsamt verkefni er að ræða. En í ljósi þess, hve mikilvægum áfanga væri hægt að ná fram ef slíkar upplýsingar lægju fyrir sem þessi þáltill. gerir ráð fyrir — áfanga sem gæti skilað okkur þeim árangri að hægt sé að byggja upp heilbrigða kjaramála- og efnahagsstefnu í framtíðinni, hlýtur sú fyrirhöfn og sá kostnaður, sem af því leiðir, að geta skilað sér margfalt aftur í bættum skilyrðum til uppbyggingar heitbrigðs efnahagslífs og í betri og réttlátari kjörum fólksins í landinu.

Ég vil svo að lokum vona að þessi þáltill. fái góðar undirtektir hjá hv. þdm., svo að fyrir liggi skýr viljayfirlýsing hv. Alþingis til að ná fram réttlæti og sanngirni í tekjuskiptingu í þjóðfélaginu í samvinnu við aðila vinnumarkaðarins þannig að hægt sé að byggja upp heilbrigða og skynsamlega efnahags- og kjaramálastefnu í þjóðfélaginu. Slíkan boðskap hljóta allir stjórnmálaflokkar að hafa á stefnuskrá sinni. Það ætti því vart að vefjast fyrir hv. þm. að sameinast um þáltill., þannig að hún fái skjóta afgreiðslu á hv. Alþingi.

Ég vil svo að lokum, herra forseti, óska eftir að málinu verði vísað til hv. allshn.