25.02.1981
Neðri deild: 58. fundur, 103. löggjafarþing.
Sjá dálk 2567 í B-deild Alþingistíðinda. (2750)
193. mál, viðnám gegn verðbólgu
Forsrh. (Gunnar Thoroddsen):
Herra forseti. Á gamlársdag voru gefin út brbl. um ráðstafanir til viðnáms gegn verðbólgu. Frv. til staðfestingar á þeim brbl. var lagt fyrir Alþingi þegar það kom saman að nýja eftir jólahlé. Frv. var lagt fyrir hv. Ed. og hefur hún nú lokið afgreiðslu þess. Var það í gær samþykkt þaðan óbreytt og afgreitt til þessarar hv. deildar.
Á gamlársdag sendi ríkisstj. frá sér tilkynningu um stefnumótun í efnahagsmálum eða um efnahagsáætlun ríkisstj. Nokkur atriði hennar eru fest í því frv. sem hér liggur fyrir.
Þess er fyrst að geta, að þessar efnahagsaðgerðir ríkisstj. mótast af þremur meginsjónarmiður, en þau eru:
1) Að efla atvinnulíf og tryggja landsmönnum næga vinnu.
2) Að draga úr hraða verðbólgunnar.
3) Að tryggja kaupmátt launafólks.
Í þessu frv. fjallar 1. gr. um verðstöðvun, og til nánari skýringar á framkvæmd þessa ákvæðis vil ég taka það fram, að hæstv. viðskrh. ritaði verðlagsráði svohljóðandi bréf:
„Með tilvísan til brbl. um ráðstafanir til viðnáms gegn verðbólgu, nr. 87 frá 31. des. 1980, þar sem kveðið er á um verðstöðvun á tímabilinu frá 1. jan. til 1. maí 1981, beinir viðskrn. þeim tilmælum til verðlagsráðs og Verðlagsstofnunar að fylgt verði mjög strangri stefnu í verðlagsmálum á umræddu tímabili og mun strangari en að undanförnu.
Ráðuneytið beinir því til verðlagsráðs, að ráðið framfylgi almennri verðstöðvun sem meginstefnu fram til 1. maí n. k. og samþykki ekki verðhækkanir nema í algjörum undantekningartilvikum að undangenginni ítarlegri athugun Verðlagsstofnunar.“
Þetta bréf hæstv. viðskrh. var rætt á fundi verðlagsráðs og þar gerð svohljóðandi samþykkt:
„Með hliðsjón af tilmælum viðskrn. samþykkir verðlagsráð að fresta um sinn umfjöllun hækkunarbeiðna annarra en þeirra sem byggja á verulegri hækkun helstu kostnaðarþátta í rekstri fyrirtækja.“
Í 2. gr. þessa frv. er fjallað um verðtryggingu sparifjár og inn- og útlána. En í lögum frá 1979 um stjórn efnahagsmála var svo á kveðið, að fyrir árslok 1980 skyldi komið á verðtryggingu sparifjár og inn- og útlána. Til þess að fullnægja þessu ákvæði var talið að vextir hefðu þurft að hækka um s. l. áramót um 10% eða um það bil. Ríkisstj. taldi alveg útilokað að fallast á hækkun vaxta, svo þung sem vaxtabyrðin er þegar bæði fyrir einstaklinga og atvinnulíf. Hafði þetta sjónarmið ríkisstj. raunar komið fram í því, að á s. l. ári hafði hún hafnað tillögum um vaxtahækkanir nema í eitt skipti, í júní, þar sem hún féllst á nokkra vaxtahækkun að tillögu Seðlabankans, en hafnaði hins vegar vaxtahækkun 1. mars, 1. sept., 1. des. og í lok ársins. Var því talið með hliðsjón af þessu nauðsynlegt að breyta þessu tímamarki verðtryggingar. Er það samkvæmt þessu ákvæði flutt fram um eitt ár þannig að í stað ársloka 1980 koma árslok 1981.
Í 3. gr. frv. segir að stofna skuli til verðtryggðra sparireikninga í bönkum og sparisjóðum, þar sem binda má fé til sex mánaða. Í stjórnarsáttmálanum var svo ákveðið, að verðtryggðum sparireikningum skyldi komið á fót í bönkum og sparisjóðum þar sem sparendur fengju fulla verðtryggingu síns sparifjár. Ríkisstj. taldi þegar við stjórnarmyndunina mjög mikilvægt að til slíkra sparireikninga yrði stofnað þegar á síðasta ári, en engir slíkir sparireikningar höfðu þá verið til í innlánsstofnunum. Það var skoðun okkar að slík ráðstöfun væri líkleg til að auka sparnað í landinu. Margir eru þeir, sem hafa á undanförnum verðbólguárum flýtt sér að nota það fé, sem þeir kynnu að hafa aflögu, til kaupa á erlendum vörum, bifreiðum, heimilistækjum eða öðru, eða til þess að festa í fasteign.
Með því að opna þannig verðtryggða sparireikninga gat fólk, með fullri vissu um að verðgildi sparifjárins héldist, hætt við eða frestað um sinn slíkum innkaupum eða fjárfestingu og lagt féð í staðinn á hina verðtryggðu reikninga. Með þessum hætti var hugsað að auka mætti sparifé, draga úr eftirspurn eftir erlendum gjaldeyri og draga úr vexti verðbólgu.
Þegar þessir reikningar voru opnaðir 1. júlí var svo á kveðið að ráði Seðlabankans, að fé, sem inn á þá yrði lagt, skyldi bundið í tvö ár fyrst, en síðar eitt ár. Reynslan sýndi að hér var um of langan binditíma að ræða þannig að þessir reikningar voru notaðir miklu minna en vonast hafði verið til. Af þessari ástæðu var þetta ákvæði sett inn í brbl., að binditíminn skyldi verða sex mánuðir í staðinn fyrir tvö ár.
Þessir sex mánaða reikningar voru síðan opnaðir um miðjan febrúarmánuð. Og þó ekkert sé enn hægt að segja um reynsluna af þeim, þá held ég að sá stutti tími, sem liðinn er síðan, bendi til þess, að þeim hafi verið vel tekið og líkur séu til að verulegt fé komi inn á þessa sparireikninga.
Í næstu greinum frv. eru ákvæði um vísitölu framfærslukostnaðar og verðlagsbætur. Er efni þeirra m. a. það, að við greiðslu verðbóta 1. mars n. k. skuli miða verðbætur við þá hækkun framfærsluvísitölu sem orðið hefur frá áramótum, en þá var ákveðið að breyta útreikningi vísitölu þannig að miða við 100 frá og með 1. janúar, þó þannig að verðbætur skyldu ekki verða lægri en 7% minni en orðið hefði ef óbreytt ákvæði hefðu gilt, og miðað við verðhækkanir í nóv., des. og jan.
Einnig var ákveðið í samræmi við áskorun síðasta Alþýðusambandsþings að breyta verðbótaákvæðum á þá lund að afnema svokölluð skerðingarákvæði önnur en þau er lúta að verði áfengis og tóbaks.
Rétt er að geta þess áður en lengra er haldið og í sambandi við vaxtamálin og hina verðtryggðu reikninga, að þegar litið er yfir aukningu sparifjár og innlána á s. l. ári, þá var því spáð af ýmsum að sú ákvörðun ríkisstj. í stjórnarsáttmálanum að fallast ekki á hækkun vaxta 1. mars og að gæta hófs í vaxtahækkun, eins og ég greindi frá áðan, mundi draga úr sparifjármyndun. Niðurstaðan hefur ekki orðið sú, heldur hefur aukning innlána á árinu 1980 orðið hlutfallslega töluvert meiri en á árinu 1979, sem þótti þó gott ár í þeim efnum.
Þá er svo kveðið á í 7. gr. frv., að ríkisstj. sé heimilt að fresta framkvæmdum í tvenns konar tilgangi. Annars vegar er þá miðað við ef nauðsynlegt kann að þykja einhvern tíma á árinu til þess að draga úr hættu á ofþenstu sem kynni að valda aukinni verðbólgu, en hins vegar til þess að afla fjár til ýmissa ráðstafana og aðgerða í sambandi við framkvæmd efnahagsstefnunnar.
Í sambandi við efnahagsáætlunina er skráning krónunnar að sjálfsögðu grundvallaratriði. Það hefur löngum verið talið og verið kenning hagfræðinga, að lækkun á gengi íslensku krónunnar verki þannig á vísitölu og verðbólguþróun, að fyrir hverja prósentu, sem gengið hækkar, aukist verðbólgan um 1/3 úr prósenti. Reynslan hefur sýnt að í verðbólguþróun undanfarinna ára stenst þessi skoðun ekki nema að nokkru leyti. Hún mun vera rétt að því leyti, að þessi þriðjungsáhrif koma yfirleitt fram mjög skjótlega í verðlagsmálum. En þegar frá líður verða áhrifin af lækkun krónunnar miklu meiri. Þannig hefur Þjóðhagsstofnun t. d. metið það, og meðal margra dæma, sem hún reiknaði út, taldi hún að 4% lækkun krónunnar um áramótin mundi þýða aukningu verðbólgunnar um 5% áður en árið væri á enda. Af þessu má sjá hversu víxlverkanir í þjóðfélaginu magna mjög þessi áhrif gengislækkana. Var því ljóst að forsenda og eitt meginsjónarmið í sambandi við efnahagsáætlunina hlyti að vera að draga úr þessari hættu. Var ákveðið að freista þess að halda genginu og verðgildi krónunnar óbreyttu eða stöðugu, a. m. k. fyrstu mánuði þessa árs. Ríkisstj. ákvað því að höfðu samráði við Seðlabankann að lækkun krónunnar eða svokölluðu gengissigi, sem mjög hefur tíðkast undanfarin ár, skyldi hætt og skráningu krónunnar haldið sem mest óbreyttri frá áramótum fram eftir ári. Það er talað um næstu mánuði í efnahagsáætluninni.
Þegar ríkisstj. hafði tekið þessa afstöðu var það ætlun hennar og vilji, að viðmiðunin væri „vegið meðalgengi“ sem svo er kallað. Við skráningu gjaldmiðils er nokkur vandi við hvað á að miða, og fyrst spyrja menn: Er einhver fastur punktur til sem hægt er að miða við? Fyrr á árum var miðað við gull. Lækkun og hækkun gjaldmiðils var þá miðuð við gull. Fyrir löngu er horfið frá þeirri viðmiðun og hún ekki möguleg nú.
Þá var talið um nokkurt skeið að í staðinn væri öruggast að miða við Bandaríkjadollar, og m. a. var það alllengi svo, að íslenska krónan og margir aðrir gjaldmiðlar voru við hann miðuð. En fyrir nokkrum árum var einnig horfið þessu sem föstum punkti, enda hefur það verið svo um nokkurra ára skeið, að dollarinn, sem áður fyrr var talinn mjög traustur og fastur gjaldmiðill, fór að breytast og lækkaði verulega. Hefur hann svo tekið ýmsum sveiflum síðustu árin, lækkað að gildi verulega frá því sem áður var, en svo nú á þessu ári eftir á móti stefnt upp á við og hækkað verulega, sérstaklega í þessum mánuði og síðari hluta janúarmánaðar.
Gengisviðmiðun getur í rauninni ekki byggst á gulli eða dollar nú, heldur telja menn að það, sem helst verði þá við að miða til að fá sem réttasta mynd, sé hið svokallaða „vegna meðalgengi“ sem Seðlabankinn reiknar út á hverjum tíma. Er þá miðað við gjaldmiðla í helstu viðskiptalöndum okkar, miðað við mikilvægi þeirra í viðskiptum okkar, bæði innflutningi og útflutningi.
Miðað við þetta vegna meðalgengi hefur krónan haldið gildi sínu þannig að hún er nú í sama gildi og söm að verðmæti og hún var í byrjun þessa árs. Hitt hafði náttúrlega engum dottið í hug, að gengi íslensku krónunnar ætti að miðast við einhvern tiltekinn gjaldmiðil, hvort sem hann færi upp eða niður að verðmæti. Ég held að varla hafi nokkrum manni dottið í hug í alvöru að við hefðum til þess aðstæður nú í okkar þjóðfélagi að framkvæma raunverulega gengishækkun íslensku krónunnar, eins og það mundi þýða hefði krónan fylgt óskorað gengi dollarsins.
Þessar ákvarðanir, sem ríkisstj. tók og ýmsar koma fram í þessu frv. og það byggist á, þó að ýmis ákvæði og forsendur þessara efnahagsaðgerða komi ekki fram í frv.,-þessar aðgerðir stóðu einnig í beinu sambandi við gjaldmiðilsbreytinguna, þegar tekin voru tvö núll aftan af krónunni og nýkróna tók gildi 1. jan., hundraðfalt verðmeiri en sú sem áður var. Það þótti sjálfsagt að nota þá möguleika, sem gjaldmiðilsbreytingin hefði í för með sér, til þess að gera efnahagsráðstafanir.
Þegar litið er yfir þróunina þá tæpa tvo mánuði sem liðnir eru síðan, þá er engum blöðum um það að fletta, að veruleg áhrif hafa þegar orðið annars vegar af gjaldmiðilsbreytingunni og hins vegar af efnahagsaðgerðum ríkisstj. Þessi áhrif hafa m. a. komið fram í meiri stöðugleika í efnahagslífinu, m. a. í meira jafnvægi í gjaldeyrisviðskiptum en áður. Það hefur dregið úr hinni miklu eftirspurn eftir gjaldeyri. Eftirspurnin hefur a. m. k. breyst í verulegum efnum.
Um verðbólguþróunina nú er erfitt að segja, þar sem enn liggur fyrir aðeins ein tala, þ. e. hverjar verðhækkanir hafi orðið í janúarmánuði. En í febrúarbyrjun fór fram verðkönnun — reyndar fyrst í janúarbyrjun vegna þess að vísitalan var ákveðin 100, og síðan í febrúarbyrjun. Það kom í ljós við þessar kannanir, að framfærsluvísitalan hækkaði í janúarmánuði um 1.6%. Það var nokkru minni hækkun en gert hafði verið ráð fyrir. Menn höfðu reiknað með a. m. k. um 2.5%.
Nú vil ég engar ályktanir af þessu draga þar sem hér er aðeins um einn mánuð að ræða. En síðasta spá, sem gerð hefur verið um verðlagsþróunina á þessu þriggja mánaða tímabili, febrúar, mars og apríl, sem kemur þá fram í vísitölunni fyrir maímánuð og ræður um verðbætur 1. júní,-nýjasta spáin sem Hagstofa Íslands hefur gert, að sjálfsögðu með öllum venjulegum fyrirvörum þar sem spáin er gerð í rauninni í upphafi þessa þriggja mánaða verðbótatímabils, sú spá er um 8.7% hækkun á þessu þriggja mánaða tímabili.
Nú skal ég að sjálfsögðu ekkert um það fullyrða, hvort þessi spá — eða eins og hagfræðingar vilja stundum kalla slíkt: ágiskun — hvort hún stenst eða hvort hækkunin verður meiri. Hins vegar hefur ríkisstj. fullan hug á því að finna leiðir til að reyna að draga úr þessari hækkun, en um það er ekki hægt að skýra frá neinum niðurstöðum enn.
Ef við hins vegar miðum við þessar tölur, annars vegar 1.6% hækkun í janúarmánuði, sem liggur fyrir, og svo þessa spá um 8.7% næstu þrjá mánuði, — þegar þessir fjórir mánuðir eru þannig teknir saman og byggt á þessum tveim tölum, þá táknar það um 35% verðbólgu á ársgrundvelli. Ég hef að sjálfsögðu alla fyrirvara um hvernig þetta reynist. Við þekkjum það öll og ástæðulaust að vera um það að deila, að óteljandi spár hafa verið og eru gerðar sem staðist hafa misjafnlega, enda byggðar oft á misjöfnum forsendum. En þannig horfa þessi mál við nú í dag á þeim forsendum sem ég nefndi.
Það er von okkar, sem stöndum að ríkisstj., að efnahagsaðgerðirnar beri árangur. Að sjálfsögðu verður reynt að fylgja þeim eftir þannig að verulegur árangur náist og meginmarkmiðum verði náð: að draga verulega úr verðbólguhraðanum, tryggja næga atvinnu í landinu og treysta kaupmátt launafólks.
Ég legg til, herra forseti, að frv. verði vísað til 2. umr. og hv. fjh.- og viðskn.