09.02.1982
Sameinað þing: 51. fundur, 104. löggjafarþing.
Sjá dálk 2332 í B-deild Alþingistíðinda. (1956)
47. mál, ráðunautur í öryggis- og varnarmálum
Utanrrh. (Ólafur Jóhannesson):
Herra forseti. Ég skal ekki hafa hér um mörg orð. Ég ætla aðeins að lýsa afstöðu minni til þessarar till. Ég er henni fylgjandi. Það þarf út af fyrir sig engum að koma á óvart vegna fyrri ummæla minna um þetta efni. Það hefur verið ósk mín að það væri hægt að ráða varnarmálaráðunaut í utanrrn., í varnarmáladeild og hjá varnarmálanefnd, sem gæti starfað með þessum aðilum, að sjálfsögðu undir yfirstjórn ráðh. Sá ráðunautur yrði auðvitað að hafa sérþekkingu á þessu sviði.
Nú er það auðvitað svo, að það þarf æðimikla sérþekkingu til að taka til alls sem kemur fram í sambandi við þessi málefni vegna þess að þau eru auðvitað mjög sérgreind. Þess vegna gæti það aldrei orðið, þegar um einn mann ætti að vera að ræða, öðruvísi en að hann hefði nokkuð almenna þekkingu á þessum efnum, en ekki væri hægt að gera ráð fyrir að hann hefði einhverja sérgreinda þekkingu á einhverjum tilteknum sviðum: Ég hef þá trú að þekking sé alltaf til góðs, og í okkar þjóðfélagi notum við sérfræðinga mikið, sumum finnst kannske fullmikið. Það fer nokkuð mikill tími í það á Alþingi að ræða um efnahagsmál og við höfum marga sérfræðinga í efnahagsmálum, og má vel vera að sumum þyki að þeir séu fullfyrirferðarmiklir. En ætli mönnum þætti ekki dálítið snautlegt að sleppa alveg efnahagssérfræðingum og hafa þá enga sér til ráðuneytis. (Gripið fram í.) Það held ég að þætti. Auðvitað gildir alveg sama á þessu sviði, að það er æskilegt að hafa mann með sérþekkingu.
Það getur verið að menn hafi mismunandi hugmyndir um útfærslu á því hlutverki, sem slíkur maður ætti að hafa, og hvernig hann ætti að starfa. Ég held að menn hljóti að vera sammála um að hann getur ekki leyst öryggismálanefnd af hólmi. Það er ekki ástæða til að blanda því saman. Öryggismálanefndin er góð og gild út af fyrir sig. Hún er, eins og ég sagði á sínum tíma, vísir — örlítill vísir — að þeim stofnunum, hliðstæðum að nokkru leyti, sem fyrirfinnast erlendis, þó að það sé alveg rétt, eins og kom fram hjá hv. síðasta ræðumanni, að uppbygging hennar er á annan hátt en slíkra stofnana. Það væri sjálfsagt æskilegt að hún væri enn óháðari t. d. að Vísindasjóður eða einhver slík stofnun gæti staðið undir öryggismálanefnd. En hvað sem um það er, þá er það auðvitað framtíðardraumur sem rætist ekki mjög fljótlega, að við getum sett upp stofnanir á borð við þær stofnanir sem eru erlendis, t. d. Utenrikspolitiska Institutet og aðrar þvílíkar. Það á áreiðanlega langt í land. Samt sem áður er gott að hafa þessa öryggisnefnd, og ekki ætla ég nú að deila um hver hefur átt frumkvæðið, en ég held að a. m. k. hafi ekki komið mótstaða frá neinum flokki sem stóð að stjórnarmynduninni 1978.
En hlutverk varnarmálaráðunauts á að vera annað. Ég hef hugsað mér það svo, að hann ætti að starfa í tengslum við varnarmáladeild og varnarmálanefnd. Það er alveg rétt sem hér hefur komið fram, að þessir aðilar annast stjórnsýsluleg samskipti við varnarliðið. Þau eru ákaflega mikil og margs konar, og ég verð að segja það af minni reynslu, að ég held að það væri mjög gott að hafa einmitt við slík störf mann sér til ráðuneytis sem hefði nokkra sérþekkingu á þessum málum, t. d. að því er varðar allar framkvæmdir og því um líkt sem hér eru ráðgerðar þetta og þetta árið. Þá væri mjög gott að hafa slíkan ráðunaut. Ég undirstrika að að mínum dómi á þessi maður auðvitað aðeins að vera ráðunautur. Hann á ekki að taka neinar sjálfstæðar ákvarðanir. Þess vegna dreg ég í efa að það sé hans hlutverk að mæta á fundum Atlantshafsbandalagsins nema sem ráðunautur utanrrh. Utanrrh. fer eftir sem áður og á að fara með ákvörðunarvaldið og hann á að bera ábyrgðina. Þessi varnarmálaráðunautur verður ekki sóttur til ábyrgðar með þeim hætti sem utanrrh. verður að bera ábyrgð. Ég skal játa að þegar ég var fyrst að hugsa um þennan ráðunaut í varnarmálum, þá hugsaði ég ekki stærra en það, að ég gat hugsað mér að þetta yrði maður í hluta af starfi. En áreiðanlegt er að það veitir ekki af manni í fullu starfi í þetta.
Íslendingum eru náttúrlega hernaðarmálefni framandi og hugsun um hernaðarmálefni nokkuð framandi. Þess vegna hef ég orðið þess var, að það er eins og menn séu hálf-framstyggir og hræddir þegar talað er um varnarmálaráðunaut. Þeir halda að hann þurfi endilega að vera einhver „militaristi“ sem verði ákafur talsmaður aukinna umsvifa og því um líkt. En það er eins og hv. þm. Ólafur Ragnar Grímsson benti á, að margir sérfræðingar í hernaðarmálum eru einmitt starfandi hjá svokölluðum friðarstofnunum. Það sýnir að þeir geta engu að síður verið friðarsinnar, ef menn vilja nota það orð, heldur en hinir sem hafa ekki þekkinguna. Það er allra alda reynsla, að þeir, sem hafa ekki þekkinguna, eru alltaf hleypidómafyllstir á öllum sviðum. Hinir, sem hafa þekkinguna, líta alltaf öðrum augum á málefnin og skoða þau á hlutlægari hátt en ella.
Þetta eru meginatriðin af því sem ég vildi taka fram hér. Ég geri ráð fyrir að utanrmn. athugi þessa tillögu og leggi e. t. v. nánari línur um það, hvernig þessu starfi eigi að vera fyrir komið, heldur en gert er ráð fyrir í aths. við þessa þáltill., og það ætti að nást samstarf um það. Ég fagna því auðvitað, að mér sýnist að menn hér úr öllum flokkum séu að meginstefnu til sammála um þetta aðalatriði, að það sé þörf á manni með þessa menntun til starfa í utanrrn. Þó að það sé rétt, að það hefur stundum verið horfið að því ráði, eins og kom fram áðan, að leita til erlendra sérfræðinga, þá er sjálfs höndin hollust og heppilegra að hafa innlendan sérfræðing en þurfa að leita til útlendra sérfræðinga þó að þeir geti verið ágætir.
Ég skal ekki blanda mér í þær umr. sem hér hafa farið fram að öðru leyti, en verð að segja það, að þær fullyrðingar, sem fram komu hjá hv. þm. Ólafi Ragnari Grímssyni um að Ísland hefði tengst kjarnorkuvígbúnaðarhervæðingu Bandaríkjanna, eru orðnar nokkuð gamlar lummur sem hann hefur endurtekið nokkuð oft. Satt að segja er þessi málflutningur hans varðandi kjarnorkuvopn farinn að minna mig dálítið á þann ágæta riddara Don Quixote sem var alltaf að berjast við vindmyllur. Það er búið að marghrekja þetta. (ÓRG: Að Ísland sé tengt við kjarnorkuvopnabúnaðinn?) Það er búið að marghrekja þessar fullyrðingar sem hv. þm. hefur sett fram um að Ísland væri tengt kjarnorkuhervæðingarkerfi Bandaríkjanna. (ÓRG: Hver hefur hrakið það?) M. a. ég. Það hef ég gert mörgum sinnum. En ég verð náttúrlega þreyttur á því að leggja það á mig öllu oftar svo að ég held að ég verði að láta það kyrrt liggja núna.
Það var alveg laukrétt sem hv. þm. Benedikt Gröndal benti á, að auðvitað er sú breyting, sem hefur orðið í hafinu umhverfis okkur, ákaflega skuggaleg og ákaflega mikið alvöruefni. Það eru kjarnorkukafbátar á sveimi. Þar eru á sveimi kafbátar sem geta sjálfsagt verið búnir kjarnorkuvopnum. Þetta er, eins og hann tók fram, ekki til komið fyrir atbeina íslenskra stjórnvalda. Það er svo fjarri öllum sanni að um það þarf ekki að ræða, enda þurfa þessir kafbátar ekkert leyfi íslenskra stjórnvalda til að sveima um hafið. Ef þeir halda sig utan 12 sjómílna geta þeir farið um að sinni vild. Þannig er alþjóðarétturinn í dag í þessum efnum. Af þessu getur auðvitað stafað stórhætta án þess að nokkur styrjöld sé höfð í huga. Eins og dæmin sanna hefur komið fyrir og getur komið fyrir að það verði slys í sambandi við þessa kjarnorkukafbáta, og það er ákaflega alvarlegt fyrir okkur Íslendinga að hugsa til þess að hafa alla þessa kafbáta hér í kringum okkur. En það er þróun sem við höfum ekki átt neinn þátt í, — þróun sem við höfum ekki getað gert neitt við af því að eins og er eru reglurnar um úthöfin þannig að herskipum og kafbátum er frjálst að fara um þau. Um þetta hefur verið fjallað á Hafréttarráðstefnunni, en þar er mótstaða gegn því að takmarka frelsi úthafanna að þessu leyti. Ég geri ráð fyrir að það verði erfitt að koma þar fram reglum sem takmarka þetta þó að það væri æskilegt, ákaflega æskilegt frá okkar sjónarmiði. En ég ítreka enn og aftur að íslensk yfirvöld, hvorki fyrrverandi ráðh. né núverandi, hafa átt nokkurn þátt í þessu né hafa þau getað við því gert. Hinu hefur alltaf verið haldið fram af íslenskum stjórnvöldum, það er bókað í okkar varnarsamningi og íslenskir ráðamenn hafa margoft lýst því yfir, að á íslensku landi yrðu aldrei leyfð kjarnorkuvopn. Sú yfirlýsing stendur alveg óbreytt og óhögguð.