16.02.1982
Sameinað þing: 54. fundur, 104. löggjafarþing.
Sjá dálk 2476 í B-deild Alþingistíðinda. (2108)
124. mál, sjálfsforræði sveitarfélaga
Flm. (Magnús H. Magnússon):
Herra forseti. Höfuðtilgangur þeirrar þáltill., sem hér er til umr., er tvíþættur. Annars vegar sá að efla mjög sjálfsforræði sveitarfélaga og auka þar með stórlega valddreifingu í þjóðfélaginu. Hins vegar sá að jafna aðstöðu sveitarfélaganna innbyrðis og þar með íbúa þeirra.
Reyndar hafa þm. Alþfl. einnig lagt fram frv. til laga um frekari jöfnun á búsetukostnaði fólks eftir landshlutum í gegnum skattakerfið svo segja má að annars vegar sé stefnt að jöfnun á aðstöðu almennings eftir landshlutum.
Við eflum sveitarfélögin með því annars vegar að stuðla að sameiningu þeirra í stórum stíl og samvinnu og gera þau þannig fær um að taka við auknum verkefnum og fær um að axla aukna ábyrgð og hins vegar með því að gera þau að mestu fjárhagslega óháð ríkisvaldinu með jöfnun aðstöðu sveitarfélaganna, bæði að því er varðar tekjuöflunarmöguleika þeirra og mismunandi greiðslubyrði, með því að beita Jöfnunarsjóði sveitarfélaga fyrst og fremst í þeim tilgangi.
Þáltill. gengur m.a. út á:
1) Að stokka upp skattstofna ríkis og sveitarfélaga þannig að sveitarfélögin fái ákveðna skattstofna til frjálsra afnota og ríkissjóður aðra, en hætt verði tvínýtingu þeirra flestra, eins og nú er gert. Meginbreytingin er sú, að skattlagning tekna einstaklinga verði einvörðungu á vegum sveitarfélaga, en tekjuskattur til ríkissjóðs falli niður og að skattar af eignum og veltu verði alfarið á vegum ríkissjóðs, en aðstöðugjöld til sveitarfélaga falli niður.
2) Að sveitarfélögin fái sjálf innan rúmra marka, sem m.a. tryggi tekjujöfnunarhlutverk útsvarsins, að ákveða álagningarhlutfallið án afskipta ríkisvaldsins.
3) Að flytja verkefni frá ríki til sveitarfélaga.
4) Að Jöfnunarsjóður sveitarfélaga verði fyrst og fremst notaður til að jafna aðstöðu sveitarfélaga bæði að því er varðar tekjuöflunarmöguleika þeirra og mismunandi greiðslubyrði.
5) Að sveitarfélögin fái sjálf að ráða gjaldskrá þjónustustofnana sinna án afskipta ríkisvaldsins.
Ýmsir munu halda því fram, að varhugavert sé að fá sveitarstjórnum allt að því ótakmarkað vald til að ákveða hundraðshluta útsvarsálagningar og að varasamt sé að sveitarstjórnir fái óskorða vald til að ákveða gjaldskrár fyrir þjónustustofnanir sínar. Ég er við hvorugt hræddur. Ég tel að á sama hátt og ríkisstjórn og Alþingi er treystandi til að leggja skatta á landsmenn alla sé sveitarstjórnum treystandi til að leggja útsvör á sína heimamenn. Sveitarstjórnarmenn bera að lögum fulla stjórnskipulega ábyrgð á ákvörðunum sínum til jafns við þjóðkjörna fulltrúa á Alþingi og í ríkisstj. Þeir eru kosnir af almenningi og þurfa á fjögurra ára fresti að standa reikningsskil gerða sinna rétt eins og þm. Þeim er því fyllilega treystandi fyrir mun fleiri verkefnum en þeir hafa nú með höndum og fyllilega treystandi til að taka ýmsar þær ákvarðanir sem nú eru í höndum ríkisstjórnar og Alþingis.
Sveitarstjórnir eru miklu nær fólki en ríkisvaldið. Þær vita betur um þarfir og óskir almennings í sínum byggðarlögum og það er miklu auðveldara fyrir hinn almenna borgara að koma sjónarmiðum sínum á framfæri við sína sveitarstjórn en við ríkisvaldið. Sem bæjarstjórnarmaður í meðalstórum kaupstað í 20 ár og þar af bæjarstjóri í 9 ár veit ég að það er miklu meiri hætta á að sveitarstjórnarmenn veigri sér við að leggja á nægilega há gjöld til að standa undir nauðsynlegum útgjöldum en að þeir leggi á óþarflega há gjöld. Sama er að segja um gjaldskrár þjónustustofnana. Sveitarstjórnum hætti til að draga nauðsynlegar hækkanir þeirra í allra lengstu lög.
Þær reglur, sem nauðsynlegt er að setja um útsvarsálagningu þegar tekjuskattur til ríkissjóðs fellur niður, eru reglur um stighækkandi útsvar til að halda tekjujöfnunarhlutverki núverandi tekjuskatts. Það þarf að lögfesta stighækkandi þrep og hlutföllin milli þeirra. Sjálfa álagningarprósentuna eiga sveitarstjórnir að ákveða hver fyrir sig. Einnig þarf að lögfesta frádráttarliði, sem mega þó að skaðlausu vera færri og einfaldari en þeir sem gilda nú við álagningu tekjuskatts. Eins og ég sagði áðan er ég alls ekki hræddur um að sveitarstjórnarmenn misnoti það frelsi sem hér er lagt til að þeir fái til útsvarsálagningar og til ákvörðunar eigin gjaldskráa.
Hitt er svo allt annað mál, að núverandi fyrirkomulag þessara mála gefur sveitarstjórnarmönnum litið tilefni til sérstaks aðhalds að þessu leyti. Það er ríkisstj. sem ákveður alla skapaða hluti. Hennar er valdið og hennar er ábyrgðin, fyrst hún á annað borð er að skipta sér af öllum sköpuðum hlutum varðandi fjármál sveitarfélaganna. Gjaldskrár flestra þjónustustofnana sveitarfélaga voru t.d. með ríkisstjórnarákvörðun hækkaðar um 10% á gamlársdag 1980 í mörgum tilvikum án þess að um hafi verið beðið. Það er einnig alkunn staðreynd, að í svona algjöru skömmtunarkerfi, eins og við búum við að þessu leyti, þiggja menn alla rýmkun skömmtunarinnar hvort sem þeir þurfa þess sérstaklega með eða ekki. Í þessu sambandi minni ég á sykurskömmtunina í og eftir lok síðustu heimsstyrjaldar. Þegar henni var aflétt stórminnkaði sykursalan, öfugt við það sem flestir höfðu búist við.
Þótt ég hafi ekki kannað það sérstaklega er ég viss um að þær fáu gjaldskrár, sem sveitarfélagið ræður án afskipta ríkisvaldsins, eins og t.d. lóðarleigur, hafa ekki hækkað eins mikið og þær sem stöðugt þarf að leita til ríkisvaldsins með hækkanir á.
Þó að einn megintilgangur þessarar þáltill. sé að gera hrein skil á skattstofnum sveitarfélaga annars vegar og ríkissjóðs hins vegar er sú undantekning gerð, að meiri hluti tekna Jöfnunarsjóðs sveitarfélaga verði áfram hlutdeild í skattstofnum ríkissjóðs og sjóðurinn þannig að hluta notaður sem farvegur tilfærslna á verkefnum frá ríki til sveitarfélaga. Þess verður þó að gæta, að sú hlutdeild verði ekki um of háð sveiflum í ríkisfjármálum eða fjármálastefnu ríkisvaldsins á hverjum tíma.
Engu þýðingarminna er að Jöfnunarsjóður þjóni fyrst og fremst því hlutverki að jafna aðstöðu sveitarfélaga að því er varðar tekjuöflunarmöguleika þeirra og greiðslubyrði.
Meðal þess sem Jöfnunarsjóður þarf að taka tillit til og jafna sem mest út er: a) Mismunandi tekjuöflunarmöguleikar sveitarfélaga, m.a.vegna ólíkra atvinnuhátta. b) Mismunandi tekjuöflunarmöguleikar og mismunandi kostnaður vegna ólíkrar aldursskiptingar íbúanna, og skiptir þar verulegu máli ef gamalt fólk og/eða börn eru hlutfallslega mun fleiri eða færri en landsmeðaltal segir til um. c) Ef mismunandi persónuafsláttur til skatts eða útsvars og mismunandi háar barnabætur verða teknar upp er sjálfsagt að Jöfnunarsjóður komi inn í þá mynd, og vísa ég til frv. um það efni sem nokkrir þm. Alþfl. hafa flutt á þskj. 112. d) Mismunandi greiðslubyrði sveitarfélaganna af ýmsum ástæðum.
Ég tek örfá dæmi: Við skiptingu á rekstrarkostnaði skóla og heilsugæslustöðva kemur í hlut sveitarfélaga að greiða upphitunarkostnað mannvirkja. Nú er upphitunarkostnaður allt að átta sinnum hærri á einum stað en öðrum. Hvaða vit er þá í því, að þessi munur komi óbættur niður á viðkomandi sveitarfélögum? Alveg eins hefði mátt láta ríkissjóð taka þennan kostnaðarþátt að sér, en sveitarfélögin einhvern annan sem kostaði jafnmikið eða svo til alls staðar á landinu.
Sum sveitarfélög hafa landshöfn, þar sem ríkissjóður greiðir hvern eyri við byggingu og rekstur hafnarinnar. Skammt frá eru svo ef til vill önnur sveitarfélög sem eru gersamlega að sligast undan kostnaði við sínar hafnir. Hvaða vit er í því að mismuna sveitarfélögunum svona herfilega?
Svipað má segja um staðsetningu stóriðjufyrirtækja. Í þeim efnum tekur ríkisvaldið ákvarðanir, sem gerbreyta tekjuöflunarmöguleikum viðkomandi sveitarfélaga. Vitanlega ættu sértekjur af stóriðjufyrirtækjum að renna nokkurn veginn jafnt til allra sveitarfélaga landsins, t.d. í gegnum Jöfnunarsjóð sveitarfélaga.
Sum sveitarfélög hafa, m.a. vegna óvanalegrar aldursskiptingar íbúanna, miklu hærri framfærslubyrðar en önnur. Sum fá mikinn hluta nauðsynlegrar þjónustu frá nálægum sveitarfélögum án nokkurrar fyrirhafnar eða kostnaðar á meðan önnur verða að verja miklum hluta tekna sinna til að útvega íbúum sínum samsvarandi þjónustu. Þannig mætti lengi telja.
Vel má hugsa sér að skipta sveitarfélögunum í flokka eftir ákveðnum reglum og í samvinnu við landssamtök þeirra, þar sem tekið væri tillit til mismunandi tekjuöflunarmöguleika og mismunandi greiðslubyrða, og byggja á þeirri flokkun með jöfnun á milli þeirra í gegnum Jöfnunarsjóð sveitarfélaga.
Það verður að vera hornsteinn hins nýja kerfis að sveitarfélögin hafi sjálfdæmi um álagningarhlutfall útsvars. Sé einhvers konar samræming æskileg eða nauðsynleg á ákveðnum tímum við stefnu ríkisvaldsins í efnahags- og fjármálum yrði ríkisvaldið að leita samninga við sveitarfélögin um þau atriði.
Önnur höfuðástæða þess, hve fjárhagslegt forræði sveitarfélaga er nú skert, eru afskipti ríkisvaldsins af þeim gjaldskrám sem sveitarfélög setja fyrir þjónustu sina.
Sveitarstjórnir hafa að jafnaði betri þekkingu en ríkisvaldið á aðstæðum og viðhorfum íbúa sveitarfélagsins og þær þekkja betur framkvæmdaþörfina. Það er því fullkomlega rökrétt og ætti að vera einn af hyrningarsteinum sjálfstæðis sveitarfélaga að þau fái fullt og óskorað vald til að móta eigin stefnu í framkvæmda- og fjármálum sínum og framfylgja þeirri stefnu án afskipta ríkisvaldsins. Sveitarstjórnarmenn bera að lögum og samkvæmt lýðræðishefð fulla ábyrgð á ákvörðunum sínum til jafns við þjóðkjörna fulltrúa á þingi, eins og ég áður gat um. Umráð þeirra yfir eigin gjaldskrám eru því auk annars í samræmi við lýðræðislegar leikreglur.
Við sameiningu sveitarfélaga í Danmörku, sem fór fram fyrir nokkrum árum, lagði ríkisvaldið af með öllu það sem Danir kalla „skúffupólitík“ í málefnum sveitarfélaga, þ.e. að hin ýmsu ráðuneyti og skrifstofubákn þeirra væru með nefið niðri í öllum sköpuðum hlutum hjá sveitarfélögunum rétt eins og enn á sér stað hér á landi. Einu afskipti danska ríkisvaldsins af sveitarfélögunum nú eru reglur um hámark á lántökum þeirra og tengist það að sjálfsögðu heildarstefnumiðum í stjórnun efnahagsmála þar í landi. Um slíkt setja Svíar ekki reglur, en ríkisvaldið þar í landi leitar samvinnu og samninga við sveitarfélögin ef nauðsynlegt er talið til að ná fram ákveðnum markmiðum í stjórn efnahagsmála þjóðarheildarinnar. Hin nýja ríkisstjórn jafnaðarmanna í Frakklandi vinnur nú ötullega að valddreifingu í þjóðfélaginu og notar m.a. til þess eitt allra öflugasta vopnið, þ.e. að auka stórlega sjálfstæði sveitarfélaga og láta þau taka við auknum verkefnum jafnhliða því að afnumin eru gömul og úrelt lög um afskipti ríkisvaldsins af sveitarfélögum þar í landi.
Á sama tíma og ýmsar aðrar þjóðir leita nú leiða til að auka valddreifingu og efla sjálfsforræði sveitarfélaga herðum við hér á landi á „skúffupólitíkinni“ og miðstýringunni sem ákafast. Hér er ríkisvaldið með allt sitt skrifstofubákn meira og minna upptekið við að ákveða að þessi eða hin þjónustustofnun sveitarfélaga skuli rekin með svo og svo miklum halla, sem íbúarnir verða svo að sjálfsögðu að greiða með hækkuðum útsvörum. Gjaldskrár sveitarfélaganna á Reykjavíkursvæðinu, annars staðar ekki, hafa áhrif á framfærsluvísitöluna, útsvörin ekki. Þar er skýringin. Stjórn efnahagsmála í landinu snýst nú orðið í reynd miklu fremur um baráttu við framfærsluvísitöluna sem slíka en raunverulega verðbólgu og sveitarfélögin liða fyrir það. Í reynd er sí og æ verið að skerða sjálfsforræði sveitarfélaganna og slæva áhuga þeirra á hagkvæmni í rekstri. Það er ríkisvaldið sem öllu vill ráða og ræður allt of miklu.
Ef litið er á þær fjárhæðir sem þáltill. tekur til, eins og fram kemur í grg. till., er auðséð að um verulegan nettótilflutning á verkefnum verður að ræða frá ríki til sveitarfélaga ef till. verður samþykkt. Í þeim efnum liggja fyrir tillögur verkaskiptanefndar og er sjálfsagt að byggja á þeim í öllum aðalatriðum, a.m.k. þar sem menn eru sammála.
Yfirleitt á að færa heim í héruð þau mál öll sem staðbundin eru að meira eða minna leyti og þar sem staðþekking skiptir verulegu máli, en ríkisvaldið sjái eitt um þau mál sem varða alla landsmenn jafnt eða þar sem heildarskipulag fyrir landið allt er nauðsynlegt til að ná fram öryggi og hagkvæmni, t.d. í málum sjúkrahúsa.
Herra forseti. Nauðsynlegt er að hafa það í huga, að sjálf þáltill. er aðeins einn liður í mun viðtækari stefnumótun Alþfl. í málefnum sveitarfélaga. Hún tengist ýmsum öðrum þáttum þessarar stefnu. Því er nauðsynlegt að drepa á fleiri þætti hennar til að fá heildarmynd af stefnu flokksins í þessum málaflokki. Það er að hluta til gert í grg. till., einkum að því er sameiningarmál sveitarfélaga varðar, og mun ég ekki endurtaka það hér, það væri allt of langt mál, en vísa til grg. um það. Sameiningarmálin eru bæði flókin og vandmeðfarin, en að sama skapi nauðsynleg, ef ná á fram þeim markmiðum að efla sveitarfélögin það mikið að þau verði öll fær um að taka við auknum verkefnum og fær um að axla aukna ábyrgð. En um það mál vísa ég til grg. till. eins og ég áður sagði.
Eitt vil ég þó drepa á hér, en það er hugmyndin um dreifingu verkefna og valds innan sjálfs ríkiskerfisins. Gert er ráð fyrir að samræma umdæmi allra þeirra fjölmörgu stjórnsýslukerfa sem nú eru hvert með sínum móti. Má þar nefna dómsmál, löggæslu, almannatryggingar, skattumdæmi, póst og síma, rafveitur, vegamál, heilsugæslu o.s.frv. Stefnt verði að myndun öflugra stjórnsýslumiðstöðva í hverri sýslu, eins og þær verða eftir endurskoðun sýslumarka, þar sem aðgangur verði að svo til allri þeirri þjónustu sem veitt er á vegum ríkisins.
Samræming hinna ólíku stjórnsýsluumdæma og uppbygging öflugra þjónustukjarna mun leiða til betri þjónustu við landsmenn og veitir ýmis tækifæri til sparnaðar í ríkisrekstrinum. Enn fremur skapar slík samræming tækifæri til að dreifa verkefnum og ákvarðanatöku frá miðstjórn til slíkra miðstöðva stjórnsýslu í sýslum landsins. Auk þeirra tækifæra, sem þessi skipan veitir til hagræðingar, mundi hún létta af ráðuneytum ýmsu daglegu og í mörgum tilvikum staðbundnu amstri sem aftur veitir þeim rýmri tíma til stefnumótunar í málefnum sem varða þjóðarheildina. Þátttaka og áhugi einstaklinga í málefnum ríkisins mundi aukast og betri nýting staðarþekkingar getur haft ótvírætt gildi við meðferð og úrlausn ýmissa mála.
Allar götur frá árinu 1960, þegar unnið var að undirbúningi núgildandi sveitarstjórnarlaga, nr. 58/1961, hafa ýmsar nefndir unnið að því að endurskoða skiptingu landsins í sveitarfélög með það að markmiði að sameina þau, fækka þeim, og efla þau. Enn fremur hafa nefndir unnið að endurskoðun á verkefnaskiptingu ríkis og sveitarfélaga frá því í ársbyrjun 1968. Ýmsar álitsgerðir og tillögur hafa verið lagðar fram í þessum málaflokkum. Nú er enn ein nefnd tekin til starfa, sem hefur það verkefni að endurskoða núgildandi sveitarstjórnarlög, lög um sameiningu sveitarfélaga og lög um sveitarstjórnarkosningar. Segja má að þar með séu þessi störf loks að komast af athugunar- og undirbúningsstigi á framkvæmdastig. Á það ber að líta, að fyrirliggjandi skýrslur og álitsgerðir fela ekki í sér endanlega og samræmda stefnumótun sem fulltrúar ríkis og sveitarfélaga hafa sameinast um. Þvert á móti eru alloft settar fram almennar athugasemdir og ábendingar fremur en beinar tillögur, valkostir kynntir og málefni skoðuð af ýmsum sjónarhólum. Um ýmislegt er ágreiningur innan nefndanna og í vissum tilvikum stangast tillögur þeirra og niðurstöður á. Slíkt er skiljanlegt því þessi vinna hefur tekið yfir langan tíma — tíma örra þjóðfélagsbreytinga. Um ýmsa þætti hefur lítið eða ekki verið fjallað og á það að hluta við um efni þessarar þáltill.
Ekki er vitað til að stjórnmálaflokkarnir hafi samræmt og kynnt afstöðu sína til hinna fjölmörgu þátta þessa mikilvæga málaflokks. Grg. þessarar þáltill. lýsir skoðunum Alþfl. á ýmsum þáttum sem nefndin hlýtur að taka fyrir. Sumir munu e.t.v. segja að rétt sé að bíða álits nefndarinnar áður en slík sjónarmið séu sett fram. Því er til að svara, að það auðveldar mjög störf nefndarinnar ef stjórnmálaflokkarnir hafa áður mótað og kynnt afstöðu sína hér á hinu háa Alþingi. Án þess er starf nefndarinnar torvelt og ósýnt um árangur. Það væri tímasóun og sóun á fjármunum ef nefndin vinnur mikið starf að frv.-drögum sem svo sýnir sig að hafi ófullnægjandi stuðning á Alþingi. Það væru hins vegar skynsamleg vinnubrögð ef nefndir, sem vinna að gerð eða endurskoðun mikilvægra og flókinna málaflokka, flókinna lagabálka, vissu fyrir fram í meginatriðum að hverju Alþingi vill stefna í næstu framtíð og til lengri tíma litið. Ef á það skortir er veruleg hætta á því t.d., að sú nefnd, sem hér um ræðir, skili eftir tveggja ára starf eða svo, en það er sá tími sem hún telur sig þurfa fyrir verkefni sín, vönduðum tillögum sem svo sýnir sig að hafi ekki nægilegan stuðning á Alþingi. Réttu vinnubrögðin væru þau, að allir stjórnmálaflokkarnir legðu fram stefnumið sín í þessum málaflokkum, en nefndin reyndi svo að samræma þau eftir föngum. Með því mætti spara mikla vinnu og mikinn tíma.
Þegar unnið var að undirbúningi frv. til l. um Húsnæðismálastofnun ríkisins seint á árinu 1978 og á árinu 1979 voru að mínu mati tekin upp skynsamleg nýmæli í vinnubrögðum. Starfshópi sérfræðinga var fyrst falið að reikna út ýmsa valkosti í lánamálum og kostnað ríkissjóðs og annarra við þá, bæði til skamms og langs tíma. Í framhaldi af því var öðrum starfshópi, en í honum voru fulltrúar þáv. stjórnarflokka, falið á grundvelli þeirra útreikninga, sem gerðir höfðu verið, að semja drög að stefnumótun í húsnæðislánamálum. Þau drög voru svo kynnt ýmsum aðilum innan og utan þáverandi stjórnarflokka og leitað umsagna þeirra. Síðan voru drögin formlega samþykkt af ríkisstj. sem stefna ríkisstj. allrar og stuðningsflokka hennar. Þótt búið væri að samþykkja stefnumótunina var mikil vinna eftir við fullnaðarfrágang frv. Sú vinna, sem var að miklu leyti tæknilegs eðlis, var unnin í fullvissu þess, að hún væri í samræmi við yfirlýstan vilja stjórnarflokkanna og þar með meiri hluta Alþingis. Þetta voru skynsamleg vinnubrögð þótt síðar sýndi sig að ýmsir reyndust ekki menn til að standa við þá stefnu sem þeir voru áður búnir að samþykkja, en það er önnur saga.
Herra forseti. Þáltill. og grg. hennar er liður í víðtækri stefnumótun Alþfl. í málefnum sveitarfélaga og byggðamálum yfirleitt. Hún tengist t.d. frv. til l. um mörkun byggðastefnu og gerð byggðaþróunaráætlana sem flokkurinn hefur nýlega lagt fram í hv. Nd. Öll eiga þessi mál að marka stefnu Alþfl. til aukins sjálfsforræðis sveitarfélaga, til aukinnar valddreifingar á öllum sviðum þjóðlífsins, til jöfnunar á aðstöðu sveitarfélaga og til jöfnunar á aðstöðu landsmanna hvar á landinu sem þeir búa.
Ég leyfi mér, herra forseti, að leggja til að þáltill. verði vísað til hv. allshn.