10.10.1981
Sameinað þing: 1. fundur, 104. löggjafarþing.
Sjá dálk 6 í B-deild Alþingistíðinda. (7)
Alþingishús í 100 ár
Forseti (Jón Helgason):
Ég þakka hv. alþm. það traust, sem mér hefur verið sýnt, og vænti þess, að samvinna okkar megi verða sem best á því þingi sem nú er að hefja störf.
Eins og fram hefur komið, þá eru á þessu ári 100 ár liðin síðan Alþingi var fyrsta sinn sett í þessu húsi og vil ég minnast þess með nokkrum orðum.
Bygging Alþingishússins átti nokkurn aðdraganda enda þótt framkvæmdir við bygginguna stæðu ótrúlega skamman tíma.
Það var Sveinn Skúlason, þáv. þm. Norður-Þingeyinga, sem flutti á Alþingi 1865 og aftur 1867 till. um þjóðhátíð 1874 og sýnilegt minningarmark um hinn fyrsta landnámsmann, Ingólf Arnarson, og fjársöfnun í því skyni. Tillagan var afgreidd á þingi 1867 með þeirri breytingu sem nefnd, er Sveinn Skúlason átti sæti í, gerði tillögu um, að minningarmarkið yrði hús af steini handa Alþingi. Jafnframt skyldi hver alþm. gangast fyrir árlegri fjársöfnun í kjördæmi sínu til að standa straum af kostnaði við bygginguna. Nokkurt fé safnaðist næstu árin, en það nægði þó ekki til að hrinda verkinu af stað.
En á þriðja löggjafarþinginu, árið 1879, samþykkti Alþingi að skora á stjórnina, að á fjárhagstímabilinu 1880–1881 sé byggt hús handa Alþingi og söfnum landsins, að sett sé nefnd af 5 þingmönnum, þremur úr Nd. og tveimur úr Ed., er stjórnin leiti álita hjá á milli þinga um tilhögun og byggingu hússins.
Í fjárlögum fyrir árin 1880 og 1881, sem þá voru samþykkt, var að frumkvæði fjárlaganefndar neðri deildar allt að 100 þús. kr. fjárveiting í þessu skyni. Heildargjöld fjárlaga þessi ár voru áætluð um 800 þús. kr. samtals.
Hilmari Finsen landshöfðingja var falin framkvæmd þingsályktunarinnar, en hann hafði einmitt skrifað forseta neðri deildar bréf í upphafi þingsins 1879 og vakið athygli á þörfinni fyrir Alþingishús og þá þegar unnið nokkuð að athugun málsins.
En þingmannanefndin varð ekki eingöngu til að leita álita hjá, heldur virðist hún hafa verið athafnasöm og þá ekki síst Tryggvi Gunnarsson sem dvaldist í Kaupmannahöfn veturinn 1879–1880 og vann þá að undirbúningi húsbyggingarinnar með útvegun efnis og ráðningu byggingarmeistara og annarra starfsmanna. Svo vel var að verki staðið að Alþingi var sett og haldið í hinu nýja húsi nær fullbyggðu þegar það kom næst til fundar, 1. júlí 1881. En þá var lögbundið að þing skyldi hefjast fyrsta virkan dag í júlí.
Stórhugur þings og þjóðar við byggingu Alþingishússins fyrir einni öld hlýtur að vekja athygli okkar og aðdáun í dag. Þing var þá aðeins haldið annað hvert ár og stóð tæpa tvo mánuði hvert sinn, þannig að nýtingartíminn var ekki langur ef sá mælikvarði okkar tíma er notaður. Á sama tíma og sulturinn vofði yfir miklum hluta heimila í landinu, þá leggur fólk fram úr léttum sjóði til að þjóðin eignist virðulegt Alþingishús. Og Alþingi ákveður að verja áttunda hluta tekna á fjárlögum í þessu skyni enda þótt segja mætti að þjóðina vantaði þá allt til alls.
Það hefur verið mat þeirra mætu manna, sem þá voru kjörnir til setu á Alþingi og voru að vinna að því að leggja grunninn að efnahagslegu og stjórnarfarslegu sjálfstæði þjóðarinnar, að þetta væri ekki of dýru verði keypt til að styrkja stöðu Alþingis og þá um leið þjóðarinnar allrar.
Alþingishúsið var reist hjá bæjarstæði fyrsta landnámsmannsins og þannig tengd saman fortíð og framtíð. Þetta framtak sýnir trú þeirra, sem að því stóðu, á bjartari framtíð þjóðarinnar og þátt Alþingis í að skapa hana. Og vissulega varð þeim að trú sinni þótt hart blési stundum á móti.
Í ræðu, sem Hilmar Finsen landshöfðingi flutti við setningu Alþingis 1. júlí 1881, sagði hann m. a.: „Hinn 9. júnímánaðar f. á. var hyrningarsteinninn lagður, og var í hann múrað silfursspjald og á það voru grafin, auk skýrslu um hin helstu sögulegu atriði hússins, þessi orð Drottins vors: „Sannleikurinn mun gjöra yður frjálsa.“ Undir umsjón hins ötula og duglega yfirsmiðs, konduktors Balds, var nú vinnunni haldið áfram allt sumarið, og var þakið lagt á húsið áður en hörkufrostið bannaði alla vinnu utanhúss, en þegar að því kom var unnið innanhúss allan vetrartímann, og jafnvel þótt harðindin hafi tafið mikið fyrir og haft mikla og marga örðugleika í för með sér, er samt sem áður húsið nú fullgjört til hins ákveðna tíma og stendur það nú sem hið skrautlegasta og öruggasta hús, er nokkurn tíma hafi verið reist á Íslandi, landi og lýð til sóma og niðjum vorum til minnis um það, að á fyrsta kosningartíma stjórnarfrelsisins hafi Alþingi Íslendinga í samverknaði við stjórnina haft vilja og dug til að framkvæma eins fagurt og stórkostlegt verk.“
Sannarlega sýnir bygging Alþingishússins vilja og dug þeirra, sem að því stóðu, er okkur niðjum þeirra til minnis um það og hefur verið landi og lýð til sóma, eins og landfógeti orðaði. Og þjóðin sýndi í verki vilja sinn og áhuga fyrir byggingunni, m! a. með því að fólk úr Reykjavík og nálægum héruðum fjölmennti til að vera viðstatt er hornsteinn Alþingishússins var lagður. Því var ljóst að það var verið að leggja hyrningarstein að öðru og meira en venjulegu húsi.
Eins og fram kemur í þingsályktuninni frá 1879, var ákveðið að Alþingishúsið yrði einnig fyrir söfn landsins, þ. e. Landsbókasafnið, sem þá nefndist Stiftbókasafn og ætlaður var staður á neðstu hæðinni, og Forngripasafnið, sem fékk herbergi í austurenda efstu hæðar, en í vesturenda hennar var herbergi með húsbúnaði Jóns Sigurðssonar. Þegar söfnin fluttust í burtu var Háskólinn hér til húsa allt til ársins 1940. Auk löggjafarstarfsins, sem hér hefur farið fram og tengst öllum sviðum þjóðlífsins, hefur Alþingishúsið því á þennan hátt orðið til að varðveita menningu fortíðarinnar og byggja upp menntun framtíðarinnar.
Enn fremur var hér til húsa frá 1940 skrifstofa ríkisstjóra- og síðar forsetaembættisins, en síðan skrifstofa forseta Íslands var flutt úr húsinu 1973 hefur Alþingi haft allt húsið til afnota.
Þrátt fyrir mikla framsýni við byggingu Alþingishússins er orðið óhjákvæmilegt að bætt verði við húsnæði Alþingis með nýjum byggingum hér í grenndinni. Vegna þeirra gjörbreytinga, sem orðið hafa á starfsháttum Alþingis á liðinni öld og á þeirri vinnu sem af þingmönnum og starfsliði Alþingis er krafist, þá verðum við nú að hafa vilja og dug til framkvæmda á því sviði og með þeirri reisn sem við teljum við hæfi.
En góð aðstaða og glæsileg húsakynni nægja ekki ein til að tryggja árangursríkt starf. Í lok ræðu sinnar við þingsetninguna 1881 segir Hilmar Finsen:
„En — háttvirtu alþingismenn. Við vitum það allir, að sérhvert mannaverk er ófullkomið og valt, ef eigi vor himneskur faðir blessar og varðveitir það. Því viljum vér vígja þetta nýja Alþingishús með þeirri innilegri bæn til hins algóða guðs, að hann haldi verndarhendi sinni yfir konungi vorum og ættjörðu, yfir þjóð vorri og fulltrúum hennar, að hann blessi og varðveiti þetta hús og láti ævinlega sannleikann ríkja í því, svo að fulltrúar þjóðarinnar, þjóðin sjálf og landið verði frjálst í réttum og sönnum skilningi þess orðs, því þá getum vér átt það víst, að framförum og hagsæld ættjarðar vorrar sé borgið um aldur og ævi.“
Á þeim hundrað árum, sem liðin eru síðan þessi orð voru mælt, hefur íslenska þjóðin náð þeim markmiðum sem þá var mest barist fyrir. Þjóðin hefur öðlast sjálfstæði, hungri og kulda úr híbýlum bægt frá og framfarir að öðru leyti orðið miklu meiri en nokkurn gat þá dreymt um. Þetta hefur unnist með sameiginlegri baráttu Alþingis og þjóðarinnar allrar.
Það er grundvallaratriði, að þjóðin öll standi vörð um Alþingi, þennan hyrningarstein lýðræðis í landinu og sjálfstæðis þjóðarinnar. En mest ábyrgð er vitanlega lögð á herðar þeim, sem þjóðin kýs hverju sinni úr sínum hópi til starfa á Alþingi, að þeir reyni í hverju því máli, sem hér er fjallað um, að finna þá leið, er þjóðinni megi til ávinnings verða, og þjóðin finni og treysti því, að þannig sé hér að málum staðið, svo að komið verði í veg fyrir tortryggni og misskilning á þeim mikilvægu störfum sem hér eru unnin.
Þegar nú er að baki eitt hundrað ára starf í þessu húsi, þá er efst í huga óskin um að störf Alþingis stuðli ætíð sem best að gæfu og gengi þjóðarinnar.