24.11.1981
Sameinað þing: 24. fundur, 104. löggjafarþing.
Sjá dálk 1001 í B-deild Alþingistíðinda. (802)
337. mál, nýjar kjarnorkueldflaugar í Evrópu
Utanrrh. (Ólafur Jóhannesson):
Herra forseti. Hv. 11. þm. Reykv. hefur á þskj. 53 lagt fyrir mig tvær fsp. í þrem liðum hvora, þá fyrri um afstöðuna til kjarnavopnaflauga NATO í Evrópu, en hina síðari um aðild Íslands að kjarnorkuvopnalausu svæði á Norðurtöndum. Ég mun hér aðeins taka fyrir fyrri fsp. en bíða með hina síðari þangað til fyrir henni hefur verið mælt.
Í 1. tölul. fsp. er spurt um atkvæði Íslendinga á utanríkisráðherrafundi NATO í des. 1979. Þessu er til að svara, að Atlantshafsbandalagið er samtök frjálsra ríkja til að verjast utanaðkomandi hættu. Í þessu bandalagi tíðkast ekki atkvgr., heldur eru ákvarðanir teknar að loknum athugunum og samráðum með sameiginlegri viljayfirlýsingu allra: „consensus“. Af því leiðir að bandalagið tekur ekki aðrar og meiri ákvarðanir en öll aðildarríkin eru sammála um eða vilja sætta sig við.
Til fróðleiks má hins vegar benda á að hverju bandalagsríki er að sjálfsögðu frjálst að gera — eitt sér eða í samvinnu við eitt eða fleiri ríki innan eða utan bandalagsins — hverjar þær ráðstafanir sem það telur þörf á til að tryggja varnir sínar enn frekar, sem samkomulag kann að vera um innan NATO, en þær ráðstafanir, sem þannig eru teknar, bera þá ekki nafn bandalagsins sem slíks.
Hv. fyrirspyrjandi lét að því liggja, að það hefði ekki komið fram opinberlega á Íslandi hver hefði verið afstaða Íslands á utanríkisráðherrafundi í des. 1979. Þetta er misskilningur. Það kom skýrt fram í fréttatilkynningu frá utanrrn. sem dags. er 14. des. 1979 og er nr. 58. Ég held að ég verði til skýringar að fá leyfi hæstv. forseta til að lesa hana upp því að hún skýrir málið gleggst.
„Á fundi utanríkis- og varnarmálaráðherra Atlantshafsbandalagsríkjanna í Brussel í dag flutti fastafulltrúi Íslands, Henrik Sv. Björnsson, svohljóðandi yfirlýsingu:
Við þessar umræður um endurnýjun kjarnavopna í Evrópu, sem framleiðsla og staðsetning hinna nýju SS20 eldflauga og Backfire árásar- og sprengjuflugvéla Sovétmanna hefur þvingað okkur til, óska ég eftir að gefa stutta yfirlýsingu fyrir hönd sendinefndar minnar.
Eins og fulltrúar hér flestir vita, þá eru nýafstaðnar kosningar á Íslandi. Nýkjörið þing kemur saman í dag, en ný ríkisstj. hefur enn ekki verið mynduð. Vegna þessarar stöðu í stjórnmálum landsins gat íslenskur ráðherra ekki mætt til þessa fundar.
Í þessum umræðum tel ég rétt að minna enn einu sinni á sérstöðu Íslands innan þessa bandalags.
Ísland hefur ekki og hefur aldrei haft eigin her. Hins vegar var gerður varnarsamningur við Bandaríkin árið 1951 á grundvelli Atlantshafssáttmálans. Ég tel mér óhætt að fullyrða að sú aðstaða, sem er fyrir hendi á Íslandi samkv. þessum samningi, sé afar mikilvæg fyrir sameiginlegar varnir bandalagsins.
Af þessu tilefni vil ég einnig minna á það sem núv. utanrrh. og fyrirrennarar hans hafa oft undirstrikað: Eitt grundvallaratriða varnarmálastefnu Íslands er að þar verði ekki staðsett kjarnavopn. Ég tel óhugsandi að frá þessu grundvallaratriði verði horfið í fyrirsjáanlegri framtíð.
Það leiðir af þeirri sérstöðu Íslands innan bandalagsins, sem ég hef lýst hér að framan, að Íslendingar hafa engan þátt tekið í undirbúningsstarfi vegna endurnýjunar kjarnavopnabúnaðar í Evrópu og eru ekki í aðstöðu til að hafa áhrif á þessa þróun, sem fyrst og fremst snertir önnur ríki í þessu bandalagi.
Ég vil jafnframt nota þetta tækifæri til að undirstrika, hversu mikla áherslu sendinefnd mín leggur á atriði þessarar ákvörðunar sem varða eftirlit með vígbúnaði og takmörkun vígbúnaðar. Þar á ég bæði við brottflutning 1000 kjarnavopnahleðslna Bandaríkjamanna frá Evrópu og tillögu Bandaríkjamanna, að þeir hefji tvíhliða viðræður við Sovétmenn um takmörkun langdrægra kjarnavopna í Evrópu innan ramma Salt-III viðræðna, en í nánu samráði við bandamenn sína í Atlantshafsbandalaginu.“
Þetta var fréttatilkynningin sem utanrrn. gaf út.
Í 2. tölul. þessarar fsp. er spurt hvort ég sé reiðubúinn til að styðja breytingar, endurskoðun og frestun á ákvörðunum frá des. 1979. Að sjálfsögðu eru öll aðildarríki Atlantshafsbandalagsins reiðubúin að breyta ákvörðun sinni frá 1979 ef efni standa til. Þessi ákvörðun var nefnilega ekki einhliða samþykkt um fjölgun kjarnavopna í Evrópu, eins og fyrirspyrjandi e. t. v. lætur nú liggja að í 1. tölul. fsp. sinnar. Samþykktin var tvíþætt: Annars vegar að hefja undirbúning og smíði á umræddum vopnum, sem þó yrðu ekki sett upp fyrr en árið 1983, en hins vegar að bjóða Sovétmönnum viðræður um takmörkun á Evrópukjarnorkuvopnum, sem með bestu niðurstöðum gætu leitt til þess, að ekki þyrfti að koma neinum þeirra fyrir í ríkjum Vestur-Evrópu. Með fyrirvara um, að á Íslandi yrði ekki leyfð framvegis fremur en hingað til neins konar staðsetning eða geymsla kjarnavopna, og með sérstakri áherslu á síðari liðinn, um samningaumleitanir, svo og vegna þess, að tilteknar bandalagsþjóðir óskuðu sjálfar eftir að fá slík vopn, var af Íslands hálfu fallist á ákvörðunina frá 1. des. 1979.
Sovétríkjunum var að sjálfsögðu strax tilkynnt um ákvörðun Atlantshafsbandalagsins og tilboð þess um viðræður til að stöðva eða takmarka þessa tegund vígbúnaðar. Ekki var þó gengið til raunhæfra viðræðna um þessi mál. Hins vegar hófst undirbúningur að samningaviðræðum nú í haust, og viðræðurnar sjálfar munu hefjast 30. þ. m. En það er því miður svo samkv. skýrslum hernaðarsérfræðinga, að frá því að ákvörðun NATO um smíði nýrra vopna var tekin og samhliða sett fram tilboð um afvopnunarviðræður hefur nýtísku SS-20 eldflaugum Sovétríkjanna með þrjá kjarnaodda, sem senda má á mismunandi skotmörk, fjölgað úr rúmlega 100 í nær 250, sem að langmestu leyti er beint að Vestur-Evrópu. Þessar eldflaugar eru allar komnar á sína skotpalla og tilbúnar til að hæfa sín skotmörk hvar í Vestur-Evrópu sem Sovétmenn kjósa. Og ný eldflaug bætist við á 5–7 daga fresti.
Sannleikurinn er því miður sá, að við höfum ekki tíma til að bíða í mörg ár eftir árangri af viðræðum um Evrópukjarnavopnin. Þessum viðræðum verður að miða hratt fram og þær eru í sjálfu sér ekki mjög flóknar ef raunverulegur vilji er til samkomulags. Reynist raunverulegur vilji ekki fyrir hendi og sitji Vesturlönd með hendur í skauti um mörg næstu ár í veikri von um samkomulag, kann svo að fara að þau vakni upp við það einn góðan veðurdag að of seint sé að búast til varnar. Ég er því ekki á þessu stigi og upp á eigið eindæmi og án ákvörðunar ríkisstj. og Alþingis reiðubúinn að fara fram á endurskoðun og frestun áætlunarinnar. Komi slíkar tillögur fram innan NATO mun ég ljá þeim lið nema nýjar röksemdir, sem ég ekki þekki, komi fram. En hitt er rétt að taka fram, að í ríkisstj. hafa þessi mál alls ekki verið rædd. Að sjálfsögðu getur Alþingi gert ályktun um þetta sem skylt væri að framfylgja.
Í þessu sambandi vil ég jafnframt benda á að í ræðu sinni hinn 18. þ. m. setti Ronald Reagan Bandaríkjaforseti fram hugmyndir, sem Bandaríkjamenn og bandamenn þeirra í Atlantshafsbandalaginu hafa fjallað um á undanförnum mánuðum, varðandi samninga um verulegan niðurskurð á helstu tegundum vígbúnaðar. Samkv. þessum tillögum mundu engar nýjar kjarnaflaugar verða settar upp í Vestur-Evrópu ef sovétmenn fallast á að taka aftur niður þær SS-kjarnaflaugar sem nú er beint að Vestur-Evrópu. Sú lausn yrði að sjálfsögðu sú ákjósanlegasta. Ég tel því að Íslendingum beri að leggja höfuðáherslu á að vinna að stuðningi við slíkar tillögur um gagnkvæma afvopnun. Þessum hugmyndun mun ekki vera vel tekið eins og er af gagnaðilum, enda er kannske ekki leiðin sú til að koma á samningum um þessi efni að skiptast á orðsendingum opinberlega. (Forseti hringir.) Herra forseti, ég á aðeins eftir 3. tölul. fsp. Hann er langfyrirferðarminnstur.
Í 3. tölul. þessarar fsp. er spurt um afstöðu mína til gagnrýni svokallaðra friðarhreyfinga í Evrópu á kjarnaflaugaáætluninni. Ég efast ekki um friðarvilja þessa fólks. Ég hef skilning 5 viðbrögðum þess og ótta þess við hin ægilegu kjarnavopn. Ég hygg að þessar friðarhreyfingar verði ekki allar settar undir einn hatt. Gagnrýni þeirra verður að meta eftir því, hvernig hún er sett fram og hvernig hún er rökstudd. En það vil ég taka fram, að því fer fjarri að svokallaðar friðarhreyfingar hafi nokkurn einkarétt á friðarhugsjóninni. Ég tel sjálfan mig og Íslendinga alla og reyndar flestar mannverur engu síðri friðarsinna en þá sem teljast til þessara hreyfinga, taka þátt í útifundum, iðka göngur o. s. frv. Hitt er svo annað mál og það er höfuðatriðið, að menn greinir á um leiðir til að efla og styrkja frið í heiminum. Og þar hygg ég að mikill meiri hluti Íslendinga og allra lýðfrjálsra þjóða standi bjargfast á þeirri skoðun sinni, að rétta leiðin sé ekki einhliða afvopnun og uppgjöf. Þessar friðarhreyfingar eiga fullan rétt á að hafa sína skoðun og berjast fyrir henni. En ég vil sjá þessar friðarhreyfingar horfa til beggja átta, ekki aðeins í vestur, heldur einnig í austur, — og hverjar sögur fara af sambærilegum friðarhreyfingum fyrir austan tjald? Ég hef ekki heyrt um þær.