20.01.1983
Sameinað þing: 38. fundur, 105. löggjafarþing.
Sjá dálk 1456 í B-deild Alþingistíðinda. (1245)
75. mál, stefnumörkun í landbúnaði
Helgi Seljan:
Herra forseti. Sannleikurinn er sá, að þessar umr. sanna mjög rækilega að í raun er um vissan áherslumun að ræða í afstöðu manna, en að mestu þó áherslumun, og þrátt fyrir ýmis stór orð, sem hafa stundum fallið hér á milli þeirra flokksbræðra og ekki alltaf sem kærleiksríkust, hæstv. landbrh. og hv. 11. landsk. þm., þá vita allir hv. þm. að till. þeirra fara mjög í sömu áttina. Reyndar mun hæstv. landbrh. vera upphaflegur höfundur að þeirri till. sem nú er till. þeirra sjálfstæðismanna eða aðalhöfundur hennar og þar af leiðandi eðlilegt að till. séu keimlíkar svo ekki sé meira sagt. Það er líka greinilegt að unnt er að ná víðtækri samstöðu um stefnumótun til heilla fyrir landbúnaðinn í heild, það hafa þessar umr. sannað.
Sú vitræna umræða, sem ég vil nú kalla, sem hér hefur farið fram um þetta mál, er hins vegar ekki að mínu viti nægilegt bergmál eða ekki nægilega í takt við umræðuna úti í þjóðfélaginu. Það er nú kannske of mikið sagt að það sé Alþfl. að þakka að við erum að ná upp þessari vitrænu umræðu eins og hv. þm. Árni Gunnarsson kom inn á. Hv. þm. hefur þó sannarlega lagt sitt lóð á vogarskálarnar til þess að þessi umræða yrði með vitrænum hætti. Það gera hins vegar ekki allir flokksbræður hans ennþá, og mætti hann gjarnan taka þá í tíma þar um og væri full þörf á. Við skulum ekkert slá striki yfir það, að umræðan sem fram fer úti í þjóðfélaginu um landbúnaðarmál er oft hin fáránlegasta, þar sem hvað rekur sig á annars horn og ýmsir „spekingar“ þenja sig þar yfir síður dagblaðanna án þess í raun og veru nokkur glóra komist þar að eða skynsemi sé þar höfð eða staðreyndir til viðmiðunar.
Ég þarf í raun og veru ekki að taka mikinn tíma hér í þinginu varðandi þetta mál. Eins og hæstv. landbrh. gat um er ég einn af þeim sem átti sæti í nefnd sem um þetta mál fjallaði á sínum tíma varðandi heildarstefnumótunina, og megindrættir þeirrar till. eru frá þeirri nefnd komnir sem ég átti sæti í. Ég geri mér ljóst, að þrátt fyrir að mikil vinna væri unnin af ýmsum aðilum, m.a. formanni þeirrar nefndar Agli Bjarnasyni, hefði meiri vinna verið nauðsynleg. Hæstv. landbrh. skýrði reyndar frá því að ýmislegt af þeirri vinnu væri í gangi og hann hefði svo sannarlega í hyggju að bæta þar úr. Ég nefni t.d. rækilega könnun á fjárhagsstöðu bænda og þeim mikla mismun sem þar er, sem hæstv. ráðh. ræddi um að þyrfti að kanna betur og hann hefði sett nefnd í og ég fagna sannarlega.
Það hefði einnig þurft að gera miklu betri úttekt á raunverulegri búrekstrarstöðu einstakra jarða og búsetustöðunni í einstökum sveitum, fá hlutlægt mat á allri þeirri mynd út frá þjóðhagslegum forsendum. Ég nefni þetta aðeins sem dæmi vegna þess að þegar við vorum að vinna þetta verk, þá sáum við þetta ekki fyrir okkur. T.d. sáum við ekki — eða ég sem einn af þeim nm. sem gleggst hefði þó átt til að þekkja- ákveðna þróun í einni ákveðinni sveit eystra, sem þá stóð þokkalega. Nú stendur það tæpt og óvíst er í raun og veru um framtíð hennar. Það er sveitin Hjaltastaðaþinghá, sem hefur núna á tveimur árum eyðst þannig að meir en þriðjungur áður byggðra jarða þar er ekki lengur í byggð. Víst gat maður ekki séð þetta fyrir þá þó að viss hættumerki væru þar, sem við höfðum sérstaklega í huga, m.a. varðandi aldur bænda sem sýnilegt var að mundu hætta, erfiða fjárhagsaðstöðu, mismunandi fjárhagsaðstöðu þeirra og annað því um líkt sem liggur til grundvallar.
Auðvitað verðum við líka að reyna að mynda okkur sem best hlutlægt mat á allri þeirri mynd sem blasir við í landbúnaðinum út frá þjóðhagslegum forsendum. Ég sagði áðan að þær þjóðhagslegu forsendur vildu verða oft undarlegar í túlkun manna og ég ætla ekki að rekja það hér.
Það er t.d. horft til útflutningsbótanna. Það er einblínt á þær. Þær eru slitnar úr samhengi við þann grunn sem býr þar að baki, þ.e. framleiðsluverðmætisins í heild, þ.e. þýðingu þess fyrir innanlandsmarkað og útflutning um leið, að ekki sé nú minnst á alla þá atvinnu sem úrvinnslan skapar, þýðingu hennar fyrir almennt atvinnulíf í landinu og ekki síst atvinnulíf í þéttbýtinu, þar sem vissir staðir hreinlega lifa að miklu leyti á þeirri úrvinnslu. Það þarf ekki að rekja þá sögu hér og þá þýðingu ætti að vera óþarft að minna hv. þm. á.
Það er horft jafnvel til niðurgreiðslna í þessu sambandi, sem í engu eiga skylt við framlög til landbúnaðar, hvað þá eru styrkir eins og stundum heyrist. Því miður hefur heyrst stundum í þessum ræðustól að blandað hefur verið saman niðurgreiðslum og útflutningsbótum og niðurgreiðslurnar taldar sem sérstakir styrkir til landbúnaðarins. Og því miður heyrast þær raddir allt of víða og úr ótrúlegustu áttum að hér sé um að ræða eitthvað sem heitir framlög til íslensk landbúnaðar. Meðan slíkar heimskulegar fullyrðingar koma jafnvel fram hér á hv. Alþingi er kannske ekki von að vel fari í umr. úti í þjóðfélaginu.
Ég vil hins vegar segja það í þessu sambandi og ligg ekkert á því og hef margoft sagt, að fyrir bændastéttina sjálfa, stöðu hennar og atvinnugreinina í heild út frá öllum forsendum, ekki síst þeim áróðurslegu, þá er það auðvitað ljóst að mikil nauðsyn er að umframframleiðsla sé sem allra minnst og þurfi sem allra minnst að bæta við úr ríkissjóði. Það er auðvitað alveg glöggt því að við vitum að einn sterkasti áróðurspunkturinn gegn landbúnaðinum eru þessar útflutningsbætur. Þess vegna eigum við öfgalaust og með fullri gát að haga okkar framleiðslumálum í landbúnaði svo að hæfi innanlandsmarkaði okkar sem allra best og þá þeim útflutningi sem fyllilega ber sig og þarf ekki við að bæta. Enn síður eigum við að stunda framleiðslu sem hefur í för með sér að hún skerðir beinlínis tekjur bændastéttarinnar, kemur bændum beinlínis í koll síðar. Ég legg á þetta sérstaka áherslu.
Ég er að sjálfsögðu eindreginn talsmaður sem öruggastrar stjórnunar og skipulags í okkar atvinnumátum og ákveðinnar stefnumótunar, sem bæði tekur þá til langtímaþarfa og einnig þeirra vandamála sem við blasa á líðandi stund. Þau vandamál eru vissulega mörg í íslenskum landbúnaði og vissulega er það rétt að ein stefnumótunartillaga leysir ekki allan þann vanda. Ég vil hins vegar segja að á þessu hefur verið tekið af hæstv. landbrh. á þann veg að ég dreg það stórlega í efa að flokksbræður hans aðrir, sem hafa nú tekið býsna stórt upp í sig, hefðu gert betur. Ég dreg það stórlega í efa, þrátt fyrir fulla virðingu mína fyrir hv. 11. landsk. þm. t.d., og segi að hæstv. ráðh. hefur oft tekið nokkuð djarfar ákvarðanir, m.a. varðandi kvótaskiptinguna, m.a. varðandi kjarnfóðurgjaldið. Vitanlega má deila um framkvæmd og ýmislegt í því sambandi. En það eru þó ákvarðanir sem hafa verið gerðar einnig í tengslum og samvinnu við bændasamtökin og ber að meta það að þau samtök hafa tekið skynsamlega á þeim málum.
Þar með er ég ekki að segja að það hafi verið um gallalausa framkvæmd að ræða. Það er líka rétt, að það kann að vera vandfundið það form sem á að vera á þessu skipulagi. Fyrsta atriðið er kannske það, að heildaryfirsýnin sé nógu glögg, menn geri sér nægilega grein fyrir staðreyndum, bæði stéttin sem heild og stjórnvöld. Að sjálfsögðu eiga framleiðslu- og atvinnusjónarmið að vera þar í öndvegi, en ákveðið búsetuöryggi einnig og þá fyrst og fremst það að hagur stéttarinnar sé í fyrirrúmi.
Ég tek sérstaklega fram, og tek þar undir með hv. 6. þm. Norðurl. e., að við þurfum kannske fyrst og fremst að tryggja sem mest jafnrétti og jafnræði í tekjuskiptingunni hjá bændastéttinni, því að tekjuskiptingin innan bændastéttarinnar er alger sérkapítuli, og þar með verðum við einnig að tryggja að búseta sé sem öruggust, því við vitum að það er nauðsynlegt í þessu harðbýla og um margt gjöfula landi okkar að við séum ekki með mikinn hluta þess í eyði, að landgæði séu nýtt á sama hátt og við verðum að gæta þess að á landgæðum sé ekki troðið.
Einnig verður auðvitað að huga að hvers konar hagræðingu, m.a. til þess að tilkostnaðarþættirnir séu sem allra lægstir, en á það vitum við að hefur svo sannarlega skort. Tilkostnaðarþættir íslensks landbúnaðar, aðfangaþættirnir allir, eru því miður hrikalega háir og því miður hafa samtök bændanna, meðal annars verslunarsamtök þeirra, ekki reynst fær um að haga þeim aðföngum það skynsamlega sem þeim hefði borið skylda til.
Sama er að segja um þá mjög svo áberandi milliliði sem einkenna þessa atvinnugrein svo mjög. Ef við skoðum endanlegt verð til bænda í ljósi raunverðs án niðurgreiðslna, þá kemur í ljós hve milliliðakostnaðurinn er gífurlegur, hve mismunur útsöluverðs, raunverðs og grundvallarverðs til bænda er mikill. Hér þarf sannarlega að athuga mál af mikilli gaumgæfni og bændur sjálfir eiga að vera betur á verði.
Annars er þetta mál of margrætt til þess að ég fari nánar út í það. Ég er ekki heldur með neinar beinar ásakanir uppi í því efni, en þegar milliliðakostnaður er jafnhár og raun ber vitni hljóta að vakna spurningar, þá hlýtur að vakna ákveðin tortryggni og þá hlýtur að vakna fullyrðing um það jafnvel, að númer eitt sé það ævinlega að þeir aðilar sem versla með vörur bænda hafa allt sitt á þurru. Síðan koma bændurnir á eftir og verða að búa við það þó eitthvað skerðist um þeirra liði. M.a. þegar ekki hefur verið greitt fullt grundvallarverð til bænda er auðvitað alveg ljóst að sölu- og umboðsaðilar hafa haft allt sitt 100%. Þar með er ég ekki endilega að segja að þeir hafi á nokkurn hátt tekið til sín óeðlilegan hlut, en þetta er auðvitað staðreynd sem mörgum bændum svíður óneitanlega á þeim tímum sem þeir hafa þurft að taka á sig nokkra skerðingu, og fer ekki milli mála að þeir þurfa svo sannarlega nánar og betur ofan í að fara, jafnvel þó að um sé að ræða margumtöluð fyrirtæki þeirra sjálfra, sem maður efast stundum um að sé alveg nákvæmur sannleikur.
Ég skal ekki fara mjög náið út í þetta. Skipulagsformið má hugsa sér með ýmsum hætti í íslenskum landbúnaði. Ég nefni aðeins stjórnun með stofnlánunum í gegnum Stofnlánadeildina með náinni samvinnu við landbrn. og bændasamtökin. Menn gagnrýna að þarna sé um seinvirka leið að ræða. Það er rétt, en hún er þó mjög örugg þegar til lengdar lætur. Hún er mjög örugg þegar til lengdar lætur og ef skipulagið er í góðu horfi. Og vissulega hefur verið að nokkru farið út á þá braut hjá Stofnlánadeild landbúnaðarins að hafa vissa stjórnun hér á. Menn hafa hins vegar ekki treyst sér til þess, — og ég er einn úr þeirra hópi sem sitja þar, — og veit ég að formaður stjórnar Stofnlánadeildarinnar staðfestir það með mér, að ganga þar lengra í stjórnunarátt en raun ber vitni. Sumum þótti reyndar að þegar menn tóku þar upp ákveðnar takmarkanir væri þar um of gengið á rétt bænda. En vissulega er þarna ein af þeim leiðum sem þarf að huga að við stjórnun í landbúnaði, þ.e. í gegnum stofnlánin. Þetta gildir vitanlega ekki bara um landbúnaðinn. Þetta gildir auðvitað ekkert síður um allar okkar atvinnugreinar.
Hér hefur verið minnst á framleiðslustjórnun, m.a. svæðisbundna og eftir framleiðslugreinum. Það ber hiklaust að skoða þá teið vandlega því að skipulagsleysi í framleiðstu á einstökum svæðum veldur víða stórvandræðum. Þetta þekkjum við dæmi um. Það þarf vissulega varkárni í þessum efnum því að ofstjórn er hættuleg. Við skulum taka dæmi um hversu gróðurskilyrði og ræktunarmöguleikar eru misjöfn og hversu oft það stangast á við markaðsaðstæðurnar. Þar af leiðandi þarf að vera hér fullt samhengi á milli markaðsaðstæðna á hverju svæði og þeirra möguleika sem eru til bæði ræktunar og beitar. Inn í þá mynd þarf að metast búrekstrarstaða einstakra jarða, því að búrekstrarstaða einstakra jarða getur verið ólík mjög t.d. meginþorra þeirra jarða sem í einstakri sveit eru eða á einstöku svæði eru og þá þarf að taka tillit til þess.
Það þarf ekki að taka það fram, svo mjög sem sú stefna á nú fylgi áð fagna, að landverndar- og gróðurverndarsjónarmið þarf að taka rækilega inn í heildardæmið. Við vitum um það andvaraleysi sem þar hefur ríkt, þau miklu spjöll sem þar hafa verið unnin. Auðvitað er það ekki allt vegna landbúnaðarins, þar koma margir aðrir til. Ég segi það núna, að sá þátturinn sem ég hef mestar áhyggjur af og hv. 6. þm Norðurl. e. kom hér inn á er þessi ég segi vitlausa hrossarækt sem nú gengur yfir og öllu er að tröllríða, þar sem orðið er eins konar stöðutákn víða í þéttbýlinu að vera með svo og svo mörg hross og helst að láta þau svelta í einhverri hagagirðingu hér fyrir austan fjall meginhluta sumarsins. Þetta kunna að vera þung orð, en ég hef ekið þarna nokkrum sinnum um og mér ofbýður alveg hreint hvernig þar er víða á málum haldið. Andvaraleysið í þessum málum almennt hefur verið mikið. Það vita allir hv. þm. að of seint er að grípa inn í þessi mál til nokkurs raunverulegs árangurs, ég tala nú ekki um til skjótfengins árangurs, þegar gróðureyðingin er orðin staðreynd. Öll þessi atriði eru inni í þeirri stefnumótun, en vissulega þarfnast þau öll enn frekari skoðunar. Við vitum að stjórnun og skipulag hefur skort í öllum okkar atvinnugreinum og ekki síst er knýjandi úr að bæta í landbúnaði okkar, en ég legg áherslu á það í þessu samhengi, að ekki síður er óstjórnin og skipulagsleysið ríkjandi í okkar sjávarútvegi, þó að það gleymist oft, og eins í iðnaði, að ég tali nú ekki um það sem aldrei er minnst á í margfrægum leiðurum sumra blaða, það hrikalega skipulagsleysi sem er í verslun hér á landi, innflutningsversluninni t.d., þar sem hver silkihúfan er ofan á annarri, gagnslaus og tilgangslaus fyrir þetta þjóðfélag.
Við skulum líka gera okkur grein fyrir því, að í dag búa allt of margir við aðstæður í íslenskum landbúnaði sem ekki eru hagkvæmar og aðstæður sem seint eða aldrei geta skilað viðkomandi arði. Ég tek undir það með hv. 6. þm Norðurl. e., að þessir aðilar eru vissulega til, þó að ég sé kannske ekki á því, svo að ég snúi nú örlítið út úr fyrir hv. þm. Árna Gunnarssyni, að við eigum að stofna sérstakan niðurlagningarsjóð bænda til að leysa það mál. En það var ekki meiningin hjá hv. þm. og það er illa gert, sérstaklega þegar hann er fjarverandi, að snúa þannig út úr máli hans. En vissa aðstoð þyrfti að veita þessum mönnum til þess að þeir gætu viðunandi sloppið frá því sem vonlaust er, það er rétt.
Tekju- og kjaraaðstaðan innan bændastéttarinnar, sem ég minnti á áðan, er auðvitað gífurlega misjöfn. Mismunurinn þar er síst minni, ef ekki meiri, en annars staðar í þjóðfétaginu og jöfnun þar er því brýn og allar aðgerðir sem stjórnvöld beita sér fyrir varðandi landbúnaðinn þurfa að beinast að því að rétta hlut þeirra lakast settu. Vissulega, eins og ég tók fram áðan, eru í landbúnaði sem öðrum atvinnugreinum menn sem ekki eiga þar að vera og sem mestur greiði er gerður með því að leysa þá frá sínu oki. Það þyrfti þá að gera samhliða átak í því yfir landið, og ég held að við ættum þá að sameinast í því, ef við færum að gera einhverjar slíkar ráðstafanir, að losa okkur við stóran hluta, kannske mestan hluta, þeirra sem fást við innflutningsverslunina hér í þessu landi. Þar eru þær afætur sem reynast okkur alltaf dýrastar þegar kemur að hinu þjóðhagslega dæmi.
Ég skal svo ekki efnislega ræða frekar um þetta stórmál hér, það hefur verið gert oft áður. Ég hef oft gert það hér áður, en ég skal taka nokkur áhersluatriði í lokin svo sem aðrir hafa hér gert. Þar verður um talsverða endurtekningu að ræða. Ég segi sem betur fer, sem sannar hvað við erum í raun og veru að mörgu leyti samstíga í þessum málum og ættum að geta náð sameiginlega fram þeim meginmarkmiðum sem til heilla mættu vera fyrir bæði íslenskan þjóðarbúskap og íslenskan landbúnað um leið.
Í fyrsta lagi má aldrei missa sjónar af þeirri grundvallarþýðingu sem landbúnaður okkar hefur fyrir þjóðarbúið. Þar þurfa hagsýni, skynsemi og þjóðarheill að fylgjast að. Hér er einn af megingrunnum þess að við höldum uppi hér velferðarþjóðfélagi, en við megum þá ekki gleyma því, hvaða greinar það eru sem leggja grunninn að þessu velferðarþjóðfélagi. Landbúnaðurinn er ein styrkasta stoðin, það vitum við og viðurkennum allir hér, — vonandi allir er kannske rétt að segja.
Í öðru lagi þarf að tryggja gróðurvernd sem best og gæta þar að sér með forsjálni og gætni.
Í þriðja lagi þarf að tryggja hlut bænda sem best í tekjum, jafna þær sem mest og um leið ýta undir alla hagræðingu. Ég tek undir með hæstv. ráðh. að það er sérstök ástæða til að hyggja betur að fétagslegri réttarstöðu bænda, að ýmsar félagslegar úrbætur, sem fólk í þessu landi fær, fari ekki hjá garði varðandi bændastéttina. Ég veit mætavel að hæstv. ráðh. hefur sérstaklega beitt sér fyrir því að bændastéttin yrði ekki þarna út undan, og ber að þakka honum það.
Í fjórða tagi er full ástæða til að ýta sem mest undir samvinnu, m.a. með félagsbúskap sem allra mestum, ekki síst vegna þess að með slíkum búskap nýtist hinn mikli og dýri tækjakostur í landbúnaði betur en annars er. Þar þarf ákveðna samvinnu bænda því að hér er um að ræða geysilega dýran tækjakost og vélakost, sem er notaður stuttan tíma ársins og verður að reyna að nýta sem best og af sem flestum þann stutta tíma sem hann er í gangi.
Í fimmta lagi þarf að huga að nýjum möguleikum í landbúnaði til eflingar búsetu og frekara öryggis í þeim sveitum sem af einhverjum ástæðum standa höllum fæti. Ég vara hins vegar við því, og hefði kannske viljað leggja miklu meiri áherslu á það hér, en tek ekki tíma til að fara út í það, að of geyst sé farið í einhverja ákveðna grein, vara við oftrú á einhverri allsherjarlausn í okkar landbúnaðarvandamálum með því að demba sér í einhverja nýja búgrein. Mér finnst t.d. bera allt of mikið á því nú í loðdýraræktinni. Loðdýraræktin á öllu að bjarga, heyrist manni stundum á ýmsum forsvarsmönnum bænda, og það jafnvel á þeim tíma sem við sjáum það vissulega að auðvaldskreppan hefur líka áhrif á þennan markað, þó það kunni að vera rétt að þessi markaður sé þess eðlis að kreppueinkennið segi síðast til sín þar, vegna þess að auðvitað snertir þessi auðvaldskreppa samkv. eðli sínu síðast þá sem mest hafa og sem þennan markað auðvitað fylla aðallega.
Í sjötta lagi þarf að tryggja bændum og búaliði eignarrétt bújarðanna, eins og þarna kemur fram, og vitanlega þeirra hlunninda sem til landbúnaðar teljast. Að öðru leyti eigi almenningur sem greiðastan aðgang að landinu og þjóðfélagið, íslenska ríkið, eigi þau landgæði sem til almenningsnota þarf að nýta, svo sem gildir bæði um námuvinnslu og jarðhita.
Í lokin vil ég svo aðeins undirstrika það, að ég stend að sjálfsögðu sem einn nm. að meginatriðunum í þessari stefnumörkunartill. landbrh. Ég stóð einnig, og undirstrika það líka, að þeim aðferðum í framleiðslustjórnun sem gripið hefur verið til, tel þær hafa verið nauðsynlegar, tel hæstv. landbrh. mann að meiri að hafa þorað að grípa til þeirra miðað við þær óánægju- og andstöðuraddir sem örugglega mundu þar heyrast - og heyrðust. Ég tel þær virkilega hafa verið þess verðar að gera þær, þó að, eins og ég tók fram áðan, ýmislegt í þeirri framkvæmd hafi eflaust orkað tvímælis eins og ævinlega þá gert er.
Að öðru leyti mun ég ekki blanda mér, af því að þessar aðferðir koma nú sérstaklega inn í, í kærleiksríkar deilur þeirra flokksbræðra, hv. 11. þm. landsk. og hæstv. landbrh. Ég held ég geymi mér þær til vorsins. (Gripið fram í.) Nei, en við hv. 11. landsk. þm. eigum orðræður heima í kjördæmi. Hann verður þar eðlilega að halda fyrst og fremst uppi vörnum fyrir stefnu hæstv. landbrh., sem verður þá í sameiginlegri kosningabaráttu með honum þó í öðru kjördæmi sé. Ég þykist vita að það verði skemmtileg umr. og ylji mörgum um hjartarætur. Ég geymi mér hana þess vegna til þess tíma.