21.02.1983
Neðri deild: 42. fundur, 105. löggjafarþing.
Sjá dálk 2107 í B-deild Alþingistíðinda. (1830)
195. mál, viðmiðunarkerfi fyrir laun
Karvel Pálmason:
Herra forseti. Það er svo að sjá að hv. þm. séu búnir að fá nóg af að tala um það mál, sem hér er nú á dagskrá, því að hæstv. ráðh. falla frá orðinu.
Það frv. sem hér um ræðir má segja að sé með nokkuð einkennilegum hætti hingað komið og á einkennilegum tíma. Umr. um verðbætur á laun og það vísitölukerfi, sem við höfum búið við alllengi, hafa verið miklar og mönnum hefur sýnst sitthvað um ágæti þess kerfis sem við nú búum við. Það er þó ljóst, að a. m. k. verkalýðshreyfingin, Alþýðusamband Íslands, hefur marglýst yfir vilja sínum til samstarfs um að taka upp nýjan vísitölugrunn við útreikning á vísitölu framfærslukostnaðar. Síðast á árinu 1982, í þeim samningum sem þá voru gerðir, var þetta mál til umræðu og Alþýðusambandið lýsti þá vilja sínum til að taka upp umræður um nýjan útreikningsgrunn. Það sem strandaði á þá var að Vinnuveitendasambandið hafnaði slíku nema því aðeins að nýir frádráttarliðir yrðu teknir upp í þann grunn. Verkalýðshreyfingin hefur verið reiðubúin að ræða þessi mál og í afstöðu hennar hefur ætíð legið fyrir að ætti að taka upp nýjan útreikningsgrunn fyrir verðbætur á laun yrði sá grunnur að tryggja ekki lakari kaupmátt en sá grunnur sem við nú búum við.
Núverandi kerfi er þannig, að launþegar fá aðeins um 85% í verðbætur vegna vöruverðshækkana. 15% af öllum hækkunum bera launþegar bótalaust. Og það er ljóst, að þó að ekkert hefði verið breytt frá því útreikningskerfi sem nú er í gildi hefur þróun mála verið sú og verður á yfirstandandi ári, eftir spám þeirra aðila í þjóðfélaginu sem gleggst ættu um þessi mál að vita, að hrein kaupmáttarrýrnun frá upphafi til loka þessa árs yrði um 10%. Þetta kemur til viðbótar minnkandi kaupmætti á árinu 1982. Það er því ljóst, að í kjölfar þeirrar kjaraskerðingar sem fólst í brbl , sem gefin voru út í ágúst s. l. og gildi tóku að því er varðaði kaup 1. des. s. l., hefur orðið æðihrikaleg kaupmáttarrýrnun og kjaraskerðing í landinu á árinu 1982 og eins er slíku spáð á yfirstandandi ári.
Nú er það einkennilegt hvernig þetta mál ber að á þingi. Eins og menn vita fylgdu brbl. margumtöluðu yfirlýsingar hæstv. ríkisstj. um æðimörg mál og verkefni, óskalisti nokkurs konar. Eitt af þeim atriðum, sem á þeim óskalista var, var að setja á fót nefnd til að kanna a. m. k. og gera tillögur um breytt fyrirkomulag í sambandi við vísitölumál. Þessi nefnd hefur starfað í umboði ríkisstj. allt frá því að hún var sett á laggirnar. Það kemur því nokkuð spánskt fyrir sjónir, þegar þetta mál kemur hér inn á Alþingi, að hv. þm. Alþb., stjórnarsinnarnir sjálfir, sem hafa átt aðild að vinnslu málsins frá upphafi, þyrla upp moðreyk og moldviðri hér um afstöðu sína til málsins. Það verður ekki litið öðruvísi á en svo, að Alþb. sem aðili að ríkisstj., þátttakandi í nefndarstarfinu frá upphafi til loka, beri ábyrgð að verulegu leyti á allri þeirri vinnu. Ég sé ekki betur en eini munurinn á afstöðu fulltrúa Alþb. í þessari margumtöluðu vísitölunefnd og hinna aðilanna sé í raun og veru sá, að því er virðist á áliti Þrastar Ólafssonar, fulltrúa Alþb. í nefndinni, að í hans tillögum megi nokkurn veginn glöggva sig á hver frádráttur yrði í hinum nýja útreikningsgrundvelli, en eins og frv. er lagt fram er ekki hægt að sjá hvað kemur til með að skerðast frá því sem er og hversu mikið. Ljóst er að það verður skerðing, en ekki hversu mikil skerðing kann að verða vegna þeirra nýju frádráttarliða sem á að taka upp í hinn nýja grundvöll til útreiknings. Það er ljóst að Alþb. ber ábyrgð á allri þessari vinnu. Það var innifalið í sameiginlegri yfirlýsingu ríkisstj. við útgáfu brbl. um að þessi vinna skyldi innt af höndum, nefnd sett í málið. Allt frá upphafi til enda var fulltrúi Alþb. aðili að málinu. Það má því segja að það sem nm. greinir á, annars vegar Þröst Ólafsson og hins vegar meiri hl. n., sé að samkv. frv. er ótiltekin kjaraskerðing í hinum nýja grundvelli, en hefði verið farið að till. Þrastar mátti þó átta sig á hversu mikil kjaraskerðingin væri.
Ef við lítum aðeins á efnisatriði þessa frv. er í raun og veru um að ræða fimm meginatriði og breytingar. Það er í fyrsta lagi að vísitölu framfærslukostnaðar skal reikna út frá neyslukönnuninni sem gerð var á árunum 1979-80 í stað þess að reikna hana út frá eldri könnun, sem gerð var á árunum 1964–65. Um þetta greinir menn ekki á. Ég hygg að almennt vilji menn nota réttan mælikvarða í þessum efnum — mælikvarða sem mælir í raun og veru rétt það sem hér er um að ræða.
Í öðru lagi á að reikna framfærsluvísitölu þrisvar á ári, í byrjun mánaðanna mars, júlí og nóvember, í stað þess að hún er núna reiknuð út fjórum sinnum á ári, í byrjun mánaðanna febr., maí, ágúst og nóv. Að því er þennan þátt málsins varðar hefur launafólki almennt talað, og ekki síst þeim sem verst eru settir, þótt nógu erfitt að lifa af þriðja mánuðinn í núverandi kerfi þó að ekki sé bætt við hinum fjórða til að gera dæmið enn verra, og er enn ólíklegra að launafólk nái saman endum að því er þennan þátt launakjaranna varðar.
Einnig er bætt inn í hið fyrirhugaða kerfi frádráttarliðum, sem koma til með að verka til skerðingar á verðbótaþætti launa hjá launafólki. Þarna er um að ræða þrjá liði. Það eru í fyrsta lagi breytingar á gjaldskrám raf- og hitaveitna, í öðru lagi breytingar á óbeinum sköttum og gjöldum og í þriðja lagi breytingar á niðurgreiðslu vöruverðs. Það er ljóst, að verði samþykkt það frv., sem hér liggur fyrir, með þessum nýju frádráttarliðum að því er varðar útreikning og verðbætur á laun, þá þýðir það enn verulega skertari verðbætur frá því sem nú er, en eins og ég sagði áðan eru það a. m. k. 15% verðhækkana sem launafólk ber bótalaust við núverandi kerfi, og verður enn frekar gengið á rétt þess ef upp á að taka það kerfi sem það frv. sem hér um ræðir gerir ráð fyrir.
Þá er gert ráð fyrir samkv. frv. að forsrh. setji nánari reglur um alla framkvæmd útreikninga. Þetta er furðulegt, að mínu viti, að gera ráð fyrir að einhverjum kontórista, hvort sem hann er hjá forsrh. eða einhverjum öðrum, sé falið það vald að fjalla um alla útreikninga á verðbótum á laun samkv. hinum nýja vísitöluútreikningi. Hér er því um það að ræða að forsrh. á hverjum tíma, verði þetta frv. að lögum, er fengið mjög víðtækt vald, sem í raun og veru gerir það að verkum að kauplagsnefnd, sem séð hefur um þennan þátt mála og sér um eftir núverandi kerfi, mun nánast verða óþörf. Hennar verkefni er þá búið en einhver kontóristi í rn. fær það verkefni sem þessi nefnd hefur hingað til sinnt og gerir enn.
Hvað þýða svo þessar fyrirhuguðu breytingar, eftir því sem næst er hægt að komast í frv. og því sem fram kemur í grg. með því? Ég vil í fyrsta lagi segja að þó svo að almennt væru menn sammála um efnisatriði frv. og á þennan veg ætti að breyta er þetta einhver vitlausasti tími sem hægt er að hugsa sér til að gera slíkar breytingar. Með því að leggja frv. fram nú og ætla að keyra það í gegnum Alþingi er verið að stofna til stríðsástands á vinnumarkaðnum. Það er augljóst mál að verkalýðshreyfingin hefur lýst yfir vilja sínum til samstarfs um að leysa þetta mál, en hún tekur því ekki þegjandi að stjórnvöld kasti stríðshanskanum að því er varðar þennan þátt launa- og kjarabaráttunnar. Hér er því beinlínis stefnt í stríðsástand á vinnumarkaðnum, ef keyra á þetta mál í gegnum þingið. Ég hygg að stjórnendur þjóðfélagsins hefðu átt að athuga betur sinn gang í ljósi þess efnahagsástands, þeirrar upplausnar á svo til öllum sviðum, sem er í þjóðfélaginu, þó að ekki sé bætt við slíku, sem hér er gert ráð fyrir, til að kóróna sköpunarverkið, ef svo má að orði komast. Og burtséð frá öllum pólitískum sjónarmiðum og skoðunum er þjóðfélaginu, eins og ástandið er í því í dag, ekki gert verra með neinu en að haga aðgerðum, málflutningi og framkomu af hálfu stjórnvalda með þessum hætti í garð launafólks.
Ein af meginröksemdunum hjá hæstv. forsrh. og þeim aðilum innan ríkisstj. sem þetta mál styðja og flytja er sú, að það þýði minnkandi verðbólgu á árinu í ár. Það var vikið að því í umr. fyrr um þetta mál, að Þjóðhagsstofnun gerir ráð fyrir að ef þetta frv. yrði að lögum þýddi það um 5% minni verðbólgu á árinu í ár en að óbreyttu kerfi. Það er því ekki eftir miklu að slægjast að því er varðar verðbólgu í þjóðfélaginu þó að þetta frv. yrði samþykkt. Þetta frv. hefur fyrst og fremst í för með sér að efnt er til átaka, og það harðra átaka, á vinnumarkaðinum, ef löggjafinn ætlar að fara fram með þeim hætti sem hér er lagt til og ráð fyrir gert.
Í nýlegu fréttabréfi frá Alþýðusambandi Íslands, sem verið er að senda út um þessar mundir, er vikið að þessu máli sérstaklega. Ég tel rétt, með leyfi forseta, að koma á framfæri í umr. viðhorfum Alþýðusambandsins við því hvað þessar breytingar kunna að þýða, verði af þeim. Um þetta segir, með leyfi forseta.
Fyrirsögnin er: „Hvað þýða þessar breytingar?“ „Það að taka upp nýju neyslukönnunina til viðmiðunar er eitt sér rökrétt og hefur af hálfu samninganefndar ASÍ og miðstjórnar ávallt verið fullur vilji fyrir. Við það breytist hins vegar vægi einstakra frádráttarliða og þess vegna náðist ekki samkomulag við Vinnuveitendasamband Íslands um að taka upp nýja grunninn í samningunum á s. l. ári. Á undanförnum mánuðum hefur búvöru-, áfengis- og tóbaksfrádrátturinn leitt til þess að tæplega 90% af verðlagshækkunum hafa verið bættar. Viðskiptakjaraáhrifin geta verið til beggja átta, en hafa oftast verið til frádráttar. Búvörufrádrátturinn mun verða minni í nýja grunninum og lítilleg breyting á vægi áfengis og tóbaks ásamt hinum nýja orkufrádrætti leiðir til að vægi þessara frádráttarliða vex sem nemur a. m. k. 1%.
Til viðbótar eru svo tveir liðir, annars vegar breytingar á niðurgreiðslum, sem hægt er að afnema og minnka þannig verulega kaupmátt án þess að það hafi áhrif á laun, og hins vegar breytingar á óbeinum sköttum. Eftir orðanna hljóðan í frv. gæti þetta þýtt að einungis væri bætt um 70% af verðhækkun, en meining flm. mun vera sú, að þessir liðir komi ekki beinlínis til frádráttar, heldur hafi þeir ekki áhrif á verðbótavísitölu ef lagðir eru á nýir skattar eða dregið úr niðurgreiðslum. Á þessu stigi málsins er ekki hægt að fullyrða hvort eða hvernig þessum sköttum eða niðurgreiðslum verður breytt, en þetta opnar möguleika stjórnvalda til margs konar aðgerða, t. d. að auka söluskatt, verja honum til að greiða niður vaxtakostnað eða aðföng í landbúnaði, sem þýddi lækkun á landbúnaðarafurðum til neytenda. Niðurstaðan af þessu tvennu gæti verið sú, að framfærslukostnaður launþega væri sá sami, en kaup hækkaði mun minna en ella og um leið minnkaði kaupmáttur.
Fyrirsjáanlegt er, miðað við grg. sem fylgir frv., að ætlun stjórnvalda er að hækka orkuverð mjög verulega umfram almennar verðhækkanir og þess vegna verður vægi þessa liðar mun meira í framtíðinni, ef þetta frv. verður samþykkt. Að öllu óbreyttu mun kaupmáttur kauptaxta verkafólks rýrna um 8% á árinu 1983. Þessu til viðbótar er nú gert ráð fyrir auknum frádráttarliðum og aukinni skerðingu með því að lengja bótaútreikningstímabilið.
Eins og hér hefur komið fram á undan er erfitt að segja fyrir um hvernig stjórnvöld munu breyta niðurgreiðslum, óbeinum sköttum og orkuverði, en þótt þar verði ekki miklar breytingar á er samt sem áður ljóst, að ef frv. verður að lögum og ekki verða gerðir nýir kjarasamningar, þá mun kaupmáttur kauptaxta verkafólks rýrna um a. m. k. 10% á þessu ári.“
Þetta er ekki fögur lýsing á stjórnkænsku hæstv. núv. ríkisstj. að því er varðar efnahagsmál. Síðasta kjaraskerðing sem framkvæmd var með brbl. var rétt innan við 8%, 1. des. s. l. Því til viðbótar á kaupmáttarrýrnun að verða a. m. k. 10% á árinu 1983, þó svo ekkert annað kæmi til af hálfu stjórnvalda að því er varðar kaupskerðingu og kjararýrnun. Það kemur í ljós við athugun á kaupmætti og kaupmáttarstöðu allt frá árinu 1971–1983 — að vísu er spá fyrir árið 1983 — að gert er ráð fyrir að kaupmáttur á árinu 1983 verði svipaður og hann var á árinu 1976. Þá töldu menn þau stjórnvöld sem voru við lýði í landinu vera hin verstu sem snúið hefðu að verkalýðshreyfingu og launafólki. Þessi saga segir okkur að núv. hæstv. ríkisstj. er komin á sama bát og sú versta í landinu frá 1974, að mati launafólks, þó ekki sé lengra farið aftur í tímann. 1978 var kaupmáttur kauptaxta landverkafólks innan Alþýðusambandsins 110.3, en spáin fyrir árið 1983 er 95. Á árinu 1978 töldu ýmsir áhrifamenn í þjóðfélaginu innan verkalýðshreyfingarinnar sig knúna til að beita bæði löglegum og ólöglegum aðgerðum til að koma þáv. stjórnvöldum frá. Þá var kaupmátturinn 110.3. Hvað telja þessir aðilar í þjóðfélaginu að þurfi að gera nú, þegar kaupmátturinn er kominn niður í 95? Hvað finnst nú hinum sömu forustumönnum innan t. d. verkalýðshreyfingarinnar og BSRB? Þegar þetta þurfti til 1978, hvað þarf þá núna? Hafa menn heyrt eitthvað orðað um slíkt í hinum sömu herbúðum? Nei. Það má í raun og veru segja að þessir hinir sömu einstaklingar og forustulið Alþb. innan verkalýðshreyfingarinnar kyssi nú á þann vönd sem þeir töldu þess virði þá að beita bæði löglegum sem ólöglegum aðgerðum til þess að losna við. Vissulega verða þetta að teljast breytt viðhorf. Kannske vara þessi breyttu viðhorf ekki lengur en lífdagar núv. hæstv. ríkisstj. með Alþb. innanborðs. Það er raunar líklegasta ástæðan fyrir því hversu þessir sömu einstaklingar innan verkalýðshreyfingarinnar hafa skipt um ham að því er varðar kjaramálin, kjarabaráttuna og stöðu launþega almennt í landinu.
Ég held því að þetta frv., eins og það er til komið eitt og sér og það sem það hefur inni að halda sé vægast sagt tímaskekkja eins og frá því er gengið og ætlast er til að það verði afgreitt hér á Alþingi. Ég held að það þurfi enginn að gera því skóna að launafólk t. d. innan Alþýðusambands Íslands taki slíkri sendingu með þögninni einni saman. Það er í raun og veru hrein vanvirða við launafólk og verkalýðshreyfinguna í landinu að slengja þessu frv. fram nú í kjölfar 8% beinnar kjaraskerðingar af hálfu hæstv. ríkisstj. með brbl. í des.
Það er ljóst, eins og að hefur verið vikið áður, að þó að frv. yrði samþykkt hefur það lítil sem engin áhrif á verðbólgustigið í landinu til hins betra. Hins vegar er ljóst og er búið að vera lengi, að yfirgnæfandi meiri hluti atvinnufyrirtækja í landinu er við það að fara á uppboð vegna slæmrar stöðu fjárhagslega. Menn getur greint á um hverjum slíkt ástand sé að kenna. En menn greinir ekki á um að staðan er slík. Það hefði horft allt öðruvísi við ef hæstv. ríkisstj. eða sá hluti hennar sem að þessu máli stendur hefði haft þá víðsýni til að bera að leggja fram heilsteypta efnahagsstefnu, tillögur til langs tíma um hvernig komast mætti út úr þeim vítahring efnahagsöngþveitis sem við höfum þurft við að búa undangengin ár.
Alþfl. hefur lengi lýst því yfir, að það þurfi breytta heildarstefnu á öllum þáttum efnahagslífsins, ef það eigi að gera sér vonir um að ná árangri í baráttunni við verðbólguna og koma efnahagslífinu almennt talað á traustan grundvöll. Fyrir slíkri stefnu hefur Alþfl. barist og hann mun halda áfram að berjast fyrir þeirri stefnu. Hann telur að hún sé rétt, ástandið í þjóðfélaginu hafi sýnt og sannað að Alþfl. hafði rétt fyrir sér og hefur rétt fyrir sér. Skammtímaúrræði, ef úrræði skyldi kalla, sem gera ekkert annað en það hugsanlega í besta tilfelli að halda þjóðarskútunni á floti í 2–3 mánuði í hvert skipti til viðbótar, eru ekki til þess fallin að almennt geti launafólk fengið traust á aðilum sem beita þeim.
Eitt meginatriðið í þeirri breyttu efnahagsstefnu, sem Alþfl. hefur boðað og boðar enn, er kjarasáttmáli, afkomutrygging fyrst og fremst fyrir það launafólk sem verst er sett. Ég held að því fyrr sem forustumenn þjóðfélagsins gera sér grein fyrir að málin verða ekki leyst öðruvísi en í samstarfi við verkalýðshreyfinguna, því betra.
Eina leiðin til þess að komast út úr því efnahagsöngþveiti sem við nú erum í er að ríkisvaldið og aðilar vinnumarkaðarins taki höndum saman og beinlínis semji um það í tiltekinn tíma, 9, 12, 15 mánuði eða eitthvað slíkt, hver þróun efnahagsstefnunnar og kjaramálanna á að vera. Og ég er handviss um það, og það hefur legið fyrir af hálfu launafólks, að fólk er fúst til þess að taka á sig tímabundnar byrðar vegna slæmrar stöðu efnahagslífsins, ef það sér fram á að þeim byrðum er réttlátlega skipt og að þær komi til með að leysa einhvern vanda þannig að menn standi ekki uppi eins settir, ef ekki verr, eftir tiltölulega stuttan tíma.
Ég er um það viss að hægt er, sé fyrir því vilji við ríkjandi aðstæður í þjóðfélaginu, að fá launafólk til samstarfs við vinveitt ríkisvald til að leysa m. a. þann þátt þessa máls sem við hér erum að ræða, þ. e. í sambandi við vísitölumálin. Auðvitað á það að vera verksvið stjórnvalda á hverjum tíma, séu þau þeim vanda vaxin sem þau hafa að sér tekið, að skapa slíka samstöðu, slíkan grundvöll, til að komast út úr þeim vítahring vitleysunnar, ef svo má orða það, sem við nú búum við. Með þessu frv. er enn einu sinni farin leið gömlu íhaldsúrræðanna að vega einvörðungu og alltaf að kaupi launafólks einu og sér. Þeir sem þessar gömlu íhaldsleiðir velja og vilja fara eru vitandi eða óafvitandi að festa í sessi þá röksemd, röksemd sem alltof víða heyrist, að launin séu orsök þeirrar vitlausu efnahagsstefnu sem hér hefur ríkt. Mér sýnist að þeir aðilar, sem að þessu frv. standa og það styðja, og einnig hinir, sem tekið hafa þátt í vinnslu málsins allt frá upphafi, þó þeir hafi helst úr lestinni að hluta til á síðasta sprettinum, telji að launin hjá hinum almenna launamanni séu orsök alls þess vanda sem í þjóðfélaginu er. Þetta hefur heyrst æðioft og víða. En ég fullyrði að sú er ekki hin raunverulega ástæða þess ástands sem við búum við í efnahagsmálum. Orsökin er allt önnur og raunar fleira en eitt sem þar kemur til. Það eru samverkandi margir þættir sem hafa orðið þess valdandi hvernig efnahagsþróun á Íslandi hefur orðið undangengin ár.
Ég skal ekki, herra forseti, fara öllu fleiri orðum um þetta frv. Ég á ekki von á að það nái afgreiðslu hér á Alþingi, hversu mikla áherslu sem þeir aðilar, sem að því standa, á það leggja. En ég ítreka, að verði þetta frv. að lögum er þar með kastað stríðshanskanum að því er launafólk og verkalýðshreyfingu varðar. Þeirra ábyrgð, sem þeim hanska kasta, er mikil miðað við þær kringumstæður sem í þjóðfélaginu eru í dag, og hefði að mínu viti verið skynsamlegra að halda með öðrum hætti á því máli, sem hér er til umr., svo og öðrum málum, sem snúa að efnahagsstjórn í þjóðfélagi okkar.
Ég vil svo ítreka það, að Alþfl. mun áfram berjast gegn skammtímaráðstöfunum í efnahagsmálum og þar með þessu frv.