24.01.1984
Sameinað þing: 37. fundur, 106. löggjafarþing.
Sjá dálk 2272 í B-deild Alþingistíðinda. (2008)

409. mál, kvartanir vegna lögreglu

Landbrh. (Jón Helgason):

Herra forseti. Á þskj. 175 hefur hv. 8. þm. Reykv. beint til mín nokkrum spurningum um kvartanir og kærur vegna meðferðar lögreglu á fólki sem hún hefur afskipti af og mun ég leitast við að svara þessum spurningum eftir því sem tök eru á.

1. spurningin er: „Hve oft hefur það gerst á s.l. 10 árum, að lagðar hafa verið fram kvartanir eða kærur vegna meðferðar lögreglu á mönnum sem hún hefur afskipti af? Eru til tölulegar upplýsingar um slík atvik og þá um eðli þeirra og afdrif?“

Það liggja ekki fyrir tölulegar upplýsingar um fjölda eða eðli þeirra tilvika þegar kvartað eða kært er út af framkomu lögreglumanna gagnvart borgurum eða við meðferð á mönnum sem hún hefur afskipti af. Mjög tímafrekt yrði að safna saman slíkum upplýsingum og þær yrðu allsendis ófullnægjandi þar sem skráning kæra á sér ekki stað hjá lögreglu nema varðandi alvarlegri kærur.

Rn. hefur fengið yfirlit um kærur á hendur lögreglumönnum sem borist hafa Rannsóknarlögreglu ríkisins frá stofnun hennar, þ.e. frá miðju ári 1977. Skv. því yfirliti hafa á þessu tímabili og til ársloka borist til Rannsóknarlögreglu ríkisins 17 kærur þessa efnis. Hafa þær allar verið sendar til ríkissaksóknara eftir rannsókn.

Þá er hér yfirlit um kærur á hendur lögreglumönnum í Reykjavík á s.l. tveimur árum. Hér eru einungis greind tilvik þegar kært er út af líkamlegu harðræði. Hvorki eru talin með þau atvik þegar kært er út af ókurteisi, móðgandi framkomu eða andlegu harðræði. Ekki eru heldur talin tilvik þegar kært er út af ólögmætri handtöku.

Í þessu yfirliti lögreglustjórans í Reykjavík segir svo, með leyfi hæstv. forseta:

„Hjá embætti lögreglustjórans í Reykjavík liggja fyrir upplýsingar um átta mál frá árunum 1982 og 1983 þar sem kvartað er eða kært vegna harðræðis sem menn telja sig hafa verið beitta af lögreglunni við handtöku. Málin varða átta manns, tvö þeirra sama manninn og í einu máli koma tveir menn við sögu. Í sjö þessara mála var um ölvunaratferli eða óspektir að ræða, í fjórum slagsmál og í einu meinta ölvun við akstur bifreiðar. Í eitt sinn óskaði leigubifreiðarstjóri aðstoðar, en í fimm tilvikum var lögreglan kvödd að veitingahúsi. Einn mannanna var handtekinn undir stýri bifreiðar, en hinir sjö voru í eða við veitingahús. Við handtöku voru fimm færðir í handjárn og allir átta fluttir á lögreglustöðina. Í sex tilvikum voru menn settir í fangageymslu og dvöldu þar frá einni til tíu klst. Einn mannanna var hafður í járnum í fangaklefa.

Sex mannanna lýstu meiðslum er þeir töldu sig hafa orðið fyrir af völdum lögreglunnar. Telja verður ljóst að þrír þeirra hafi orðið fyrir meiðslum í vörslu lögreglunnar, en óljóst hvort svo hafi verið um hina þrjá. Skv. vottorðum lækna voru meiðslin mar, rispur og eymsli, einkum í útlimum, en einn mannanna er talinn nefbrotinn og annar með brotið bátsbein í hendi. Tvö framangreindra mála voru send Rannsóknarlögreglu ríkisins til meðferðar. Annað þeirra var fellt niður af ríkissaksóknara, en í hinu er rannsókn nýlokið og hefur það verið sent ríkissaksóknara.

Kröfur um skaðabætur komu fram. Einu málinu lauk með því að lögreglustjóri áminnti tvo lögregluþjóna og bað viðkomandi afsökunar. Athugun tveggja mála er lokið og munu þau send ríkissaksóknara til fyrirsagnar innan skamms, en þrjú mál eru til frekari meðferðar hjá embættinu.

Athugun og rannsókn þessara mála eru í heild mjög umfangsmikil, en fjöldi manna hefur verið yfirheyrður. Er tæpast unnt að fá glögga mynd af málavöxtum án þess að kynna sér rannsóknina í heild. Í því sambandi skal þá einnig bent á, sem áður var að vikið, að rannsókn nokkurra mála er enn ólokið.

Að lokum skal þess getið til fróðleiks að á árinu 1982 gistu fangageymslur lögreglunnar í Reykjavík 1919 einstaklingar í 6357 skipti, 1700 karlar og 219 konur. Það sem af er þessu ári er fjöldinn mjög svipaður. Að jafnaði gista flestir fangageymslu lögreglunnar um helgar, en þá eru oft 25–30 manns í fangageymslunni yfir sólarhringinn.“

2. spurning: „Hve oft hefur farið fram rannsókn af slíku tilefni á s.l. 10 árum?“

Svar: Því miður eru ekki til neinar starfsreglur um skráningu kæra og kvartana og því eru þær almennt ekki skráðar. Nær undantekningarlaust fer fram rannsókn á öllum klögumálum og kærum. Margar kærur eru þess eðlis að þegar fyrstu upplýsinga hefur verið aflað gefst ekki tilefni til frekari rannsóknar.

3. spurning: „Hverjir hafa annast slíkar rannsóknir?“ Svar: Lögreglan annast almennt slíkar rannsóknir sem og aðrar rannsóknir. Skv. 2. mgr. 38. gr. laga nr. 74 1974, um meðferð opinberra mála, á maður sem telur sig sæta ólöglegum harðræðum af hendi lögreglumanns rétt á að koma fyrir yfirmann lögreglumanns svo fljótt sem kostur er og bera fram kvörtun fyrir honum. Það eru því yfirmenn lögreglu sem annast rannsóknir, gjarnan æðstu yfirmenn hjá hlutaðeigandi lögreglustjóra eða jafnvel hann sjálfur.

4. spurning: „Hafa slíkar rannsóknir einhvern tíma þótt gefa tilefni til aðgerða af hálfu ákæruvalds?“ Svar: Já. Nokkrum sinnum hefur ríkissaksóknari gefið út ákæru á hendur lögreglumönnum fyrir ónauðsynlega valdbeitingu, en oftar hefur hann þó fellt niður þau mál þar sem lögreglumenn hafa verið kærðir fyrir harðræði.

5. spurning: „Hafa fallið dómar í slíkum málum sem hér um ræðir?“

Svar: Á s.l. 10 árum hefur fallið einn dómur í Hæstarétti og einn dómur í héraði þar sem lögreglan var talin hafa farið út fyrir mörk nauðsynlegrar valdbeitingar. Auk þess má greina frá öðrum hæstaréttardómi þar sem ríkissjóður var dæmdur til greiðslu skaðabóta er maður handleggsbrotnaði í höndum lögreglunnar.

6. spurning: „Hvaða ályktanir dregur ráðherra af þeim upplýsingum sem fyrir liggja um þessi mál?“

Í áðurgreindri 38. gr. laga um meðferð opinberra mála segir:

„Lögreglumenn skulu gæta þess í störfum sínum, að mönnum verði ekki gert tjón, óhagræði eða miski framar en óhjákvæmilegt er, eftir því sem á stendur. Ekki mega þeir beita sakaðan mann neins konar harðræði fram yfir það, sem nauðsynlegt er til þess að vinna bug á mótþróa hans gegn lögmætum aðgerðum, né á annan hátt beita hann ólögmætri þvingun í orði eða verki, svo sem með hótunum o.s.frv.“

Í samskiptum við almenning þarf lögreglan óhjákvæmilega að beita valdi sínu, og þá iðulega líkamlegu valdi, til þess að halda uppi lögum og reglu. Hún skal þó ávallt hafa ofangreinda lagagrein að leiðarljósi.

Lögreglan er tíðum í beinu sambandi við borgarana, t.d. í umferðinni svo dæmi sé tekið, og ríður á miklu að atmenningur beri traust til lögreglunnar, eins og hv. fyrirspyrjandi ítrekaði hér áðan. Traustið er ekki einungis í því fólgið að lögreglan geti haft upp á afbrotamönnum, heldur einnig að lögreglan geti í daglegum samskiptum við borgarana sett niður ágreining og jafnað deilur, auk þess sem hún framfylgi boðum og bönnum sem almenningur á að hlýða. Mjög þýðingarmikið er, telji maður sig beittan órétti eða óhagræði, að hann eigi þess kost að bera fram kvörtun og hann megi treysta því að hún verði rannsökuð fljótt og af óhlutdrægni.

Það eru vissulega ágallar á því að lögreglan rannsaki sjálf kærur. Búast má við að getsakir komi fram um að lögreglumenn kunni að hagræða eða leyna sönnunargögnum eða að um samtryggingu milli lögreglumanna geti verið að ræða. Á hinn bóginn getur líka verið hætta á að of hart sé gengið fram í rannsókn svo því verði ekki haldið fram að verið sé að hlífa félögunum. Mjög oft á sér stað að samskipti lögreglumanns og borgara gerist milli þeirra tveggja og þá stendur staðhæfing gegn staðhæfingu án nokkurra vitna. Skv. réttarfarsreglum nýtur lögreglumaðurinn þess vafa sem vera kann í málinu. Á hinn bóginn verður að tryggja lögreglumönnum vernd gegn staðlausum kærum af hálfu þeirra sem þeir þurfa að hafa afskipti af. (Forseti hringir.) Herra forseti. Ég á því miður nokkuð eftir af svari því sem ég hafði gert ráð fyrir að gefa. Ég legg það í vald forseta hvort ég á að ljúka því nú eða á eftir. (Forseti: Hæstv. ráðh. hefur um það að velja að ljúka þessu núna, og þá verður tími dreginn frá, eða ljúka því á eftir.) Ég er samþykkur því.

Í starfi sínu er lögreglumaðurinn oft í aðstöðu þar sem gerðar eru miklar kröfur til staðfestu og þors. Þegar framkvæmd starfs lögreglumanns er metin eftir á verður að veita nokkurt svigrúm, ekki eingöngu vegna lögreglumannsins sjálfs, heldur má ætla, eigi lögreglan stöðugt yfir höfði sér harðvítuga gagnrýni vegna framkvæmdar starfa síns, að hún freistist til að halda að sér höndum og gæta óeðlilegrar varkárni þar sem nauðsynlegt er að beint frumkvæði komi til. Ljóst er að slík þróun væri óæskileg.

Rétt þykir að geta hér lítillega meðferðar í öðrum löndum á þeim málefnum sem hér eru til umræðu: Sérstök nefnd var sett á laggirnar í Danmörku árið 1966 í kjölfar mikilla skrifa í fjölmiðlum um kærur á hendur lögreglumönnum og rannsókn þeirra hjá lögreglu. Nefndin skilaði áliti árið 1968. Í nál. kemur fram að í flestum Evrópulöndum sæta kærur af þessu tagi engri sérstakri meðferð og eru í því sambandi talin upp Noregur, Svíþjóð, Finnland, Þýskaland, Holland, Belgía, Frakkland, Sviss og Austurríki. Í þessum löndum, eins og á Íslandi, annast lögreglan sjálf rannsókn á kærum á hendur lögreglumönnum og að lokinni rannsókn fjallar ákæruvaldið um þær rannsóknir sem og aðrar rannsóknir.

Í Danmörku hefur réttarfarstögum verið breytt á þann veg að sérstakri nefnd er falin rannsókn á kærum á hendur lögreglumönnum. Í nefndinni eiga sæti: lögreglustjóri, fulltrúar lögreglumanna og fulltrúar úr hópi sveitarstjórnarfulltrúa.

Í Bretlandi skilaði sérstök nefnd, sem skipuð var af sama tilefni, tillögum árið 1962. Árin 1964 og 1965 voru sérstakar reglur settar um meðferð kæra, en eftir sem áður er það lögreglan sjálf sem annast rannsókn þeirra.

Dómsmrn. taldi rétt að afla tillagna réttarfarsnefndar um meðferð mála þessara og vil ég lesa svar formanns nefndarinnar, dags. 20. þ.m., með leyfi hæstv. forseta:

„Ég vitna til bréfs yðar, hæstv. dómsmrh., dags. 6. janúar 1984, til réttarfarsnefndar, þar sem þess er óskað að nefndin taki til umfjöllunar frá sjónarmiði réttarfars í meðferð opinberra mála réttarfarsmeðferð við aðstæður þar sem fram eru bornar kærur eða umkvartanir vegna meints harðræðis af hálfu lögreglumanna í samskiptum við almenna borgara. Nefndin hefur rætt þetta erindi á þremur fundum og ákveðið að svara því þannig:

Nefndin gerir ráð fyrir að erindi ráðuneytisins sé eingöngu sprottið af umræðum sem farið hafa fram að undanförnu út af því hvort rétt sé að Rannsóknarlögregla ríkisins fari með rannsókn út af kærum á hendur lögreglumönnum um harðræði í skiptum við borgara. Nefndin er eindregið þeirrar skoðunar, að brýnt sé að gagnkvæmt traust og trúnaður ríki milli almennings og löggæslunnar í landinu og sé því mikilsvert að mál af þessu tagi hljóti vandaða og óhlutdræga rannsóknarmeðferð frá upphafi. Nefndin lítur almennt svo á, að eigi sé rétt að mæla fyrir um sérstaka rannsóknarhætti að því er varðar sérstaka brotaflokka eða brot manna úr tilteknum stéttum nema einhverjar óvenjulegar aðstæður séu fyrir hendi. Leggur nefndin áherslu á að almennt er það helst trygging fyrir vandaðri rannsókn að hún fari þar fram sem fyrir hendi er kunnátta og þjálfun til slíkra starfa. Verður eigi talið varhugavert almennt að rannsókn út af kærum á hendur lögreglumönnum fari fram hjá Rannsóknarlögreglu ríkisins.

Að sjálfsögðu er nauðsynlegt að þeir einir séu valdir til rannsóknarinnar sem hæfir eru og eigi hætta á að kunni að vera vilhallir. Æskilegt væri að lögfræðingar í þjónustu Rannsóknarlögreglu ríkisins stýrðu sjálfir slíkum rannsóknum og er hægt að koma slíku fyrirkomulagi á án nokkurra lagabreytinga.

Ef svo stendur á að starfsmaður Rannsóknarlögreglu ríkisins er hafður fyrir sökum eða hætta yrði talin á því af öðrum ástæðum að rannsóknarlögreglustjóri eða samstarfsmenn hans litu eigi óhlutdrægt á mál er eðlileg og sjálfsögð leið að neyta heimildar 8. gr. laga nr. 108/1976 um að setja sérstakan rannsóknarlögreglustjóra til að fara með rannsókn. Ef til vill þyrfti að rýmka heimild nefndrar greinar til skipunar seturannsóknarlögreglustjóra, en greinin á fyrst og fremst við þegar rannsóknarlögreglustjóri er beinlínis vanhæfur.

Hugsanlegt væri, ef svo yrði fyrir mælt, að ríkissaksóknari sjálfur eða samstafsmenn hans stýrðu jafnan rannsókn ef lögreglumaður er sakaður um harðræði í starfi. Sama mundi e.t.v. eiga við um önnur brot lögreglumanna í starfi. Samkv. 21. gr. laga nr. 74/1974 kveður ríkissaksóknari á um rannsókn opinberra mála og hefur yfirstjórn hennar og eftirlit. Í reynd annast hann þó ekki stjórn einstakra mála og ef til þess væri ætlast að hann stýrði rannsókn á hendur lögreglumönnum þyrfti e.t.v. að setja um það sérstakt lagaákvæði til að taka af öll tvímæli.

Nefndin fær ekki séð að aðrar breytingar en nú hefur verið drepið á séu æskilegar. Sérstaklega skal vikið að því að ekki er mælt með því að sérstök rannsóknarstofnun, einn maður eða nefnd, verði sett á fót í þessu skyni eigi einungis af því að slíkt mundi hafa í för með sér aukinn kostnað heldur fyrst og fremst af því að traust og vönduð rannsókn mundi síður tryggð með þeim hætti. Löggjöf um að rannsóknir þessar skyldu fara fram frá upphafi fyrir dómi mundi algerlega stangast á við þá stefnu sem mörkuð var með lögum nr. 109/1976, að frumrannsókn mála skuli eigi vera hlutverk dómara, og verður að vara sérstaklega við hugmyndum í þá átt. Niðurstaðan verður því sú, að rétt sé að umræddar kærur sæti almennum reglum um rannsóknir brotamála, en sérstakur rannsóknarlögreglustjóri yrði skipaður í hvert mál ef einhver hætta þykir á að rannsóknarlögreglustjóri eða starfsmenn hans muni verða vændir um að líta ekki óhlutdrægt á mál. Einnig gæti komið til mála að stjórn slíkra rannsókna verði í höndum ríkissaksóknara fremur en tíðkast skv. núgildandi reglum.“

Þetta var álit réttarfarsnefndar.

Ég vil að lokum taka fram að ég tel ekki vafa á að þeir sem rannsóknum stýra hafa fullan vilja til að leiða fram það sem rétt er og að lögreglumönnum almennt eru ljósar skyldur þeirra til að upplýsa öll mál eftir bestu getu. Hins vegar er skráningu kæra af þessu tagi áfátt hjá lögreglustjóraembættum landsins og munu verða settar reglur um það í rn. hvernig skrá skuli kærur borgaranna á hendur lögreglumönnum. Annars vegar verða skráðar kærur á hendur lögreglumönnum fyrir refsiverðar athafnir, sem að lokinni rannsókn verða sendar ríkissaksóknara til yfirsagnar. Hins vegar verða skráðar kærur um ósæmilega framkomu lögreglumanna, sem ekki er refsiverð en getur sætt starfslegum viðurlögum. Þá er mikilsvert að kærandi fái upplýsingar um lyktir rannsóknar á kæru hans hjá lögreglunni.

Það er ljóst að aldrei verður með öllu komist hjá því hér á landi frekar en annars staðar að lögreglumenn hendi einhver mistök eða glappaskot sem aðra menn. En rannsókn slíkra atvika verður að vera hafin yfir gagnrýni. Rn. mun áfram vinna að því í samráði við þau yfirvöld sem á hefur verið bent og að öðru leyti með hliðsjón af þeim ábendingum sem fram hafa komið að móta nánar þær starfsreglur sem um ræðir. Er ekki enn með öllu ljóst hvort beinar lagabreytingar þurfa að koma til.