21.11.1983
Efri deild: 17. fundur, 106. löggjafarþing.
Sjá dálk 942 í B-deild Alþingistíðinda. (800)

93. mál, kosningar til Alþingis

Flm. (Magnús H. Magnússon):

Virðulegi forseti. Þetta frv., sem er flutt auk mín af hv. þm. Árna Gunnarssyni, var lagt fram í hv. Nd. seint á síðasta þingi en fékk þá ekki afgreiðslu sem eðlilegt var vegna þess hve seint það var lagt fram og hve stutt Alþingi var.

Meginmarkmið frv. er að veita kjósendum sem allra mest valfrelsi við kosningar til Alþingis, veita þeim kost á að ráða alfarið röðun frambjóðenda á viðkomandi framboðslista um leið og kosning fer fram. Samþykki frv. mundi að öðru óbreyttu einnig gilda um sveitarstjórnarkosningar.

Á síðari árum hafa kröfur um persónuval í kosningum til Alþingis og sveitarstjórna farið mjög vaxandi og er það af hinu góða að mati flm. Kjósendur una því ekki lengur að fáir menn raði frambjóðendum á lista og þeir láta sér ekki lengur lynda að geta einungis valið á milli flokka. Þeir vilja einnig velja á milli frambjóðenda. Ýmsir stjórnmálaflokkar hafa reynt að koma til móts við þessar kröfur með prófkjörum í ýmsum myndum, opnum prófkjörum sem allir 18 ára og eldri. í sumum tilvikum er miðað við 16 ár, mega taka þátt í, í hálfopnum prófkjörum sem flokksbundið fólk og þeir sem skrifa sig á sérstakan stuðningsmannalista mega taka þátt í og lokuðum prófkjörum þar sem flokksbundnum einum er heimil þátttaka. Sumir flokkar notast við ýmiss konar forvöl og skoðanakannanir meðal flokksbundinna manna einna.

Allt er þetta til bóta frá því sem áður var þegar fáir einstaklingar réðu í raun hverjir komust á lista og í h.aða röð. Ýmsir gallar hafa þó komið í jós við þessar aðferðir. Í fyrsta lagi eru í mörgum tilvikum of fáir í framboði í prófkjörum og í of fá sæti til að kjósendur fái umtalsvert valfrelsi. Í öðru lagi fylgir prófkjörunum gjarnan verulegt umstang og umtalsverður kostnaður sem betur væri varið á öðrum sviðum stjórnmálastarfseminnar. Í þriðja lagi geta og hafa mikil sárindi milli samher.ja hlotist af prófkjörunum og undirbúningi þeirra. Hafa slík sárindi jafnvel leitt til klofnings flokka í einstökum kjördæmum. Í fjórða lagi hafa ýmsir, sem alls ekki hafa ætlað að styðja viðkomandi flokk í kosningum og eru jafnvel flokksbundnir í öðrum stjórnmálaflokkum. í vaxandi mæli reynt að hafa áhrif á röðun frambjóðenda annarra flokka og í sumum tilvikum a.m.k. með það í huga að gera þeim flokki óleik.

Ýmsar þjóðir hafa tekið tillit til óska kjósenda að þessu leyti í kosningalögum sínum, t.d. Danir og Írar. Á Írlandi kjósa menn annars vegar lista og ræður sú kosning hve marga frambjóðendur hver flokkur fær kjörna í viðkomandi kjördæmi. Hins vegar raða kjósendur frambjóðendum upp að vissu marki, ef þeim svo sýnist, og ræður það röðun frambjóðenda á hverjum lista. Kjósendur mega einnig að vissu marki raða mönnum á listum sem þeir ekki kjósa. Margt er gott um þetta kerfi að segja, t.d. það að kjósendur geta stuðlað að kosningu góðra manna að þeirra mati, þótt þeir séu á öðrum framboðslista en þeim sem þeir annars kjósa. Menn finna írska kerfinu það helst til foráttu að það sé flókið í framkvæmd og að vafasamt sé að leyfa kjósendum að raða frambjóðendum flokka sem þeir alls ekki styðja. Það vald mætti allt eins nota til neikvæðra hluta eins og jákvæðra, allt eins til þess að spilla fyrir öðrum flokkum eins og til þess að styðja góða menn að mati viðkomandi kjósenda.

Í Danmörku er sá háttur á hafður að flokkarnir ráða því sjálfir hvort þeir bjóða fram raðaða eða óraðaða lista. Allir flokkar þar í landi að tveim smáflokkum undanskildum bjóða fram óraðaða lista og hafa ekki hug á að breyta því. Þó að flokkur bjóði fram óraðaðan lista í Danmörku má hann ákveða efsta mann listans sem nokkurs konar vísbendingu til kjósenda um það, hvern flokkurinn kýs að hafa í því sæti. Að öðru leyti breytir það engu um endanlega röð frambjóðenda. Kjósendur ráða því alfarið sjálfir hvort og þá að hve miklu leyti þeir vilja hafa áhrif á röðun listanna. Um það bil helmingur kjósenda í Danmörku nýtir sér þann rétt og ræður þar með röðun listanna.

Hæstv. forseti. Í þessu frv. er gert ráð fyrir því að flokkarnir skuli leggja fram óraðaða lista. Þeir leggja listana fram í stafrófsröð en yfirkjörstjórn hlutast til um hvaða nafn í stafrófsröðinni verði efst á hverjum lista, á hvaða nafni verður byrjað, á sama hátt og gert er á hinu háa Alþingi þegar atkvgr. fer fram með nafnakalli. Vilji kjósandi raða frambjóðendum á lista þeim er hann kýs, setur hann tölustafinn 1 fyrir framan það nafn er hann vill hafa efst, töluna 2 fyrir framan það nafn sem hann vill hafa annað í röðinni o.s.frv., að svo miklu leyti sem hann vill ráða röð frambjóðenda. Kjósendur hafa sem sagt algerlega óbundnar hendur með það hvort og að hve miklu leyti þeir vilja ráða röð listans. Þeir þurfa ekki að gera það. Þeir mega velja efsta mann, efstu tvo o.s.frv. og þeir mega raða öllum nöfnum á listanum ef þeim svo sýnist.

Til að finna hverjir frambjóðenda hafa náð kosningu á hverjum lista í kjördæmi skal reikna frambjóðendum atkv. þannig: Yfirkjörstjórn telur fyrst saman alla kjörseðla hvers lista til að ákveða hvort og þá hve marga þm. eða sveitarstjórnarmenn hver listi fær kjörna. Síðan raðar yfirkjörstjórn frambjóðendum á listann þannig, að efstur er sá sem flestir kjósendur hafa merkt við í 1. sæti, annar sá sem flestir kjósendur hafa merki við í 1. og 2. sæti (að atkvæðum efsta manns frátöldum) o.s.frv. Frv. gerir sem sagt ráð fyrir því að kjósendur viðkomandi framboðslista ráði einir röðun listans og prófkjör verða þá með öllu óþörf.

Ekki skal því haldið fram að sú leið sem frv. gerir ráð fyrir leysi allan vanda, en ókostir hennar eru smávægilegir í samanburði við þá galla sem prófkjörum eru samfara og þá annmarka sem fylgja því að hafa engin prófkjör.

Árið 1977 flutti Jón Skaftason frv. sem gekk í svipaða átt og það frv. sem hér er til umr. Það fékk mikla umræðu á þingi veturinn 1977—78 en hlaut ekki afgreiðslu.

Hæstv. forseti. Ég leyfi mér að leggja til að frv. verði að lokinni þessari umr. vísað til hv. allshn. og til 2. umr.