25.10.1984
Sameinað þing: 10. fundur, 107. löggjafarþing.
Sjá dálk 534 í B-deild Alþingistíðinda. (325)
Umræður utan dagskrár
Kjartan Jóhannsson:
Herra forseti. Eins og hv. þd. er kunnugt höfum við Alþfl.-menn talið að við ættum að nýta þá möguleika sem við eigum í fallvötnunum til þess að reisa hér iðjuver. Afstaða okkar er frábrugðin afstöðu Alþb. í þessu máli í grundvallaratriðum. Ég hef oft sagt það áður að sá samningur, sem gerður var um álbræðsluna í Straumi, var að ýmsu leyti mjög góður, en á honum reyndist þó veikleiki að því er orkuverðið varðaði og að hluta til að því er skattamálin varðaði. En það hefur sýnt styrk þessa samnings að menn gátu sótt þessi mál sín af þrótti.
Við höfum hins vegar gagnrýnt mjög eindregið þau vinnubrögð sem hæstv. iðnrh. hefur viðhaft í því máli sem hér um ræðir. Ég ætlaði satt best að segja að bíða eftir þeirri skýrslu, sem kæmi væntanlega um þessar mundir frá hæstv. iðnrh., og fjallar þá frekar um þessi mál, en nú hefur ráðh. upplýst að það dragist úr hömlu og þá verður ekki hjá því komist að ræða málin eins og þau standa núna.
Hæstv. ráðh. sagði að það sem byndi hendur hans — eða kannske væri réttara að segja að það sem væri kefli í hans munni væri það að báðir aðilar hefðu komið sér saman um að þeir mundu ekki birta neitt nema báðir samþykktu. Ég held að þetta hafi verið ákaflega rangt skilyrði undir að gangast af hálfu íslenskra stjórnvalda og ég vek athygli á því að svona skilyrði hafa þó íslensk stjórnvöld undir gengist. Ég sagði að þetta sé rangt vegna þess að ég tel að opinber umræða um þessi mál og opinn umræðuvettvangur séu líkleg til þess að skila árangri og verða til þess að betri samningar séu gerðir.
Við upplifðum það fyrir skömmu að það tóku að birtast nokkrar lausafregnir frá ýmsum samninganefndarmönnum um það hvers kyns samninga þeir væru að gera, en það birtist engin opinber tilkynning um málið, það birtist ekkert frá iðnrn. Mönnum var sagt að málið gæti ekki verið til umræðu en samt birtust lausafregnir og lekinn varð augljóslega mikill. Þetta getur ekki talist til fyrirmyndar. Það fór reyndar svo að efnt var til sjónvarpsumr. um þessi mál. Í þeirri umr. gagnrýndi ég fáein atriði. Ég gagnrýndi hvað harðast að uppi væru e.t.v. áform um að draga úr kaupskyldu ÍSALs á raforku. Ég benti á hversu gífurleg áhrif það mundi hafa í íslensku efnahagslífi — ekki bara að það margfaldaði tekjumissi Landsvirkjunar þegar illa áraði, því að bæði mundi álverðið lækka og vera dregið úr kaupunum á raforkunni samtímis, heldur mætti búast við því að fólki yrði sagt upp vinnu, tekjur þess mundu minnka og þá líka tekjur ríkisins og sveitarfélaganna af vinnu þessa fólks vegna lækkunar skatttekna.
Það var ekki mikið tekið undir þessa gagnrýni. en nú hefur birst nýtt yfirlit, m.a. í Dagblaðinu og Vísi hinn 24. 10. s.l., þar sem sagt er frá því, og frá því hefur líka verið greint í útvarpi, að Alusuisse hafi fallið frá fyrri kröfu sinni um að draga úr kaupskyldu á raforku. Það sem mér þykir skemmtilegt í sambandi við þessa frétt er tvennt: Annars vegar var því haldið fram á þessum tíma að það væri mikið hagsmunamál Landsvirkjunar að dregið yrði úr kaupskyldunni, en nú er talað um að Alusuisse falli frá kröfu sinni. Þetta rímar ekki beinlínis saman, en ég held að augljóst sé að hér hafi verið langtum stærri hagsmunir í húfi fyrir Alusuisse en Landsvirkjun. Skýringin er mjög einföld. Það eru tíðar sveiflur í álverði, en það kemur mjög sjaldan fyrir að Landsvirkjun geti hugsanlega haft hag af því að draga úr sölu sinni á raforkunni. Þar fyrir utan koma þau margfeldisáhrif sem ég gerði hér að umræðuefni áðan.
Ég leyfi mér að láta mér detta í hug að sú umræða sem fór fram á sínum tíma um þetta við ákaflega erfið skilyrði hafi hugsanlega haft einhver áhrif hér og að samningurinn hafi batnað að þessu leyti og það er auðvitað gleðiefni.
Ég leyfi mér líka að halda því fram, að ef leyfð hefði verið opin umræða um þennan samning hefði það orðið iðnrh. styrkur. Hann hefði fengið að heyra fleiri sjónarmið og samningar hefðu gengið betur, það hefðu náðst betri samningar á grundvelli þess að það sem væri að gerast fengi að njóta þess að vera gagnrýnt og að menn fengju að heyra fleiri sjónarmið.
Á þeim forsendum að með opinni umræðu um þessi mál á einhverjum vettvangi væri líklegt að menn gerðu betri samninga, höfðum við Alþfl.-menn gagnrýnt þau vinnubrögð sem viðhöfð hafa verið. Auðvitað ræður hæstv. iðnrh. því hvort hann hefur samráð við stjórnarandstöðuna. Eins og hann tók fram, þegar hann svaraði fyrstu spurningu hv. þm. Hjörleifs Guttormssonar, treysti hann alls ekki Alþb. En leyndin og lekinn, sem hefur hvílt yfir þessu máli annars vegar og verið ástundað að hinu leytinu, er hreint ekki til fyrirmyndar og vissulega gagnrýnivert.
Varðandi skattamálin sagði hæstv. ráðh. að nú hefði svo gott boð borist, sem væri dómsígildi, að hann vildi gjarnan fá réttarsátt, hvað svo sem hann kynni að hafa hugsað fyrr eða ættað sér. Eitt grundvallaratriði, sem ágreiningur er um varðandi skattamálin, er spurningin um hvort gilda skuli ákvæði aðalkjarasamnings um viðskipti milli óháðra aðila eða viðaukasamnings um bestu kjör. Það er skoðun okkar Alþfl.-manna að úr þessu hefði verið rétt að fá skorið með gerð af einum eða öðrum hætti. Við vorum sammála þeirri málsmeðferð sem hæstv. iðnrh. valdi í upphafi í þessum efnum vegna þess að við töldum nauðsynlegt og rétt að úr þessu yrði skorið. Nú hangir þetta í lausu lofti. Nú verður ekki úr þessu skorið. Nú verður gert um það einhvers konar samkomulag hvað sé hið rétta í þessum efnum. Það er hinn varasami þáttur þessa máls.
Um peningaupphæð fram eða til baka geta menn auðvitað deilt, hvort 100 millj. plús eða mínus, sem hafa flogið fyrir að væru á prikinu, séu góð upphæð eða slæm, of há eða lág, hvort hún sé nægilega gott boð peningalega séð. Um það geta menn vissulega deilt. En það var þetta ágreiningsefni sem var eðlilegt og rétt og sjálfsagt að fá úr skorið af óháðum aðila og ég harma að það skuli nú að líkindum vera fyrir bí vegna þeirrar stefnu sem málið hefur tekið.
Menn hafa veitt því athygli að gengið er frá samningum í orkumálunum án þess að gengið sé frá skattamálunum. Manni þykir það ákaflega einkennilegt að þegar íslenska ríkið stendur í samningum fyrir sig skuli tekjustofn sem varðar það sjálft lenda aftur undan og verða einhvers konar skiptimynt eða afgangur. Skattamálin eru vissulega lægri fjárhæðir, eins og kom fram hjá hæstv. iðnrh., en það mál þarf vitaskuld að útkljá ekkert síður en önnur, og mér leikur forvitni á að vita hversu hamingjusamur hæstv. fjmrh. er yfir því að láta skattamálin lenda aftur undan með þeim hætti sem hér hefur gerst. Það er leitt að hæstv. fjmrh. skuli ekki vera mættur hér til þess að tjá viðhorf sín í þeim efnum. En kannske gefst seinna tækifæri til þess að heyra hans álit á þeim efnum.
Þótt ekkert hafi mátt birta hefur samt eitthvað verið birt um þennan samning og þar á meðal hefur verið birt og kom fram í ræðu hæstv. iðnrh. að orkuverðið ætti að vera á bilinu 121/2 til 181/2 millidalir og hvar orkuverð lenti á því bili væri háð verði á áli. Jafnframt sagði hæstv. iðnrh. áðan að aðrir, sem við ættum eftir að semja við um kaup á orku, yrðu vitaskuld að borga fullt kostnaðarverð orkunnar. Það er ekki talið undir 18 millidölum núna — eða hvað er það ráðh.? (Iðnrh.: 18–20.) 18–20. Þessi samningur, sem sagður er vera á bilinu 121/2 til 181/2 mill, nær ekki því verði sem nýjum aðilum er ætlað að greiða. Það skulum við hafa í huga.
Ég er ekki að gera lítið úr því að það sé verulegur áfangi að koma verðinu úr 6 til 61/2 millidal upp í 121/2 til 13, en ég verð að láta þá skoðun í ljós, og mun rekja það nánar hér á eftir, að sá samningur sem hér er gerður hljóði upp á rúmlega 13 mill, 13 1/2 mill að raungildi miðað við verðlag núna og hann muni haldast einhvers staðar á því róli að raungildi sem er þá a.m.k. 5 millidölum fyrir neðan kostnaðarverð þeirrar orku sem við ætlum að selja öðrum. (lðnrh.: Úr nýjum virkjunum.) Úr nýjum virkjunum. Það vekur þá spurningu hvort það sé sérstök ástæða til þess að hver sá aðili sem komi nýr greiði hærra verði fyrir orkuna en þeir sem fyrir eru. Þetta leiðir til þess að við verðum með margs konar samninga um orkuverð. Við höfum þegar ýmsa samninga um orkuverð. Við höfum eina tegund af samningi í Grundartanga, aðra tegund við ÍSAL, væntanlega þá þriðju tegund á Reyðarfirði. Allt verður þetta mismunandi og mun skapa ákveðna tortryggni og togstreitu sem getur skapað erfiðleika í framtíðinni.
Ég bendi á þetta vegna þess að augljóst er að hér verður misræmi. Sigurinn er ekki unninn heldur er eftir, þrátt fyrir þennan samning, að vinna meira verk því að ekki verður sagt að neitt sérstakt bendi til þess að verksmiðja sem er afskrifuð geti ekki greitt jafnhátt verð og verksmiðja sem er ný.
Þegar ég held því fram að þessi samningur hljóði að líkindum upp á 131/2 mill eða svo að jafnaði, þá er það vegna þess að þessi samningur er ekki verðtryggður. Við höfum lagt áherslu á það Alþfl.-menn, og ég held að ýmsir aðrir hafi lagt áherslu á það að fá verðtryggingarákvæði inn í þennan samning. Þessi samningur er ekki verðtryggður. Hann er ekki bundinn við neina vísitölu verðlags, almenna vísitölu eða orkuverðsvísitölu. Hann á að fylgja álverði. Álverð tekur miklum sveiflum. Það er athyglisvert, þegar maður skoðar spár um hvernig álverð muni þróast, að þegar litið er til fortíðarinnar hefur það sveiflast upp og niður, en þegar spámennirnir spá til framtíðarinnar á það að hækka.
Ég sé enga grundvallarforsendu fyrir því að verðlag á áli muni hækka umfram almenna verðbólgu. Menn tala um að það sé kannske meiri eftirspurn fram undan. Ef
það verður meiri eftirspurn er í fyrsta lagi til þess að taka að það er slaki núna og álverksmiðjurnar geta framleitt meira en þær gera og í annan stað er þetta svo stór atvinnugrein að sé útlit fyrir mikla eftirspurn munu verða reistar fleiri verksmiðjur. Eina orsökin sem gæti legið til þess að álverð hækkaði væri að það væri búist við einhverjum sérstökum breytingum sem gerðu það að verkum að álverð mundi hækka umfram annað verðlag. Þetta leitar síns jafnvægis.
Ég held þess vegna að spár, sem menn hafa undir höndum, séu ekki raunhæfar að því er hækkun álverðsins varðar nema að svo miklu leyti sem þær taka tillit til verðbólgu. Auðvitað getur þá raforkuverðið farið upp í 181/2 mill vegna þessara ákvæða, en ekki að raunvirði og þá þannig að raunvirðið standi nokkurn veginn í stað.
Hitt er svo augljóst, að með því að tengja raforkuverð við álverðið með þessum hætti erum við að gerast þátttakendur í áhættu af rekstri sem við ráðum ekkert yfir. Hæstv. ráðh. sagði áðan að þetta væri auðvitað allt annað og engin áhætta miðað við að eiga fyrirtækið. Vitaskuld má segja að hér sé munur á, en þetta er auðvitað áhætta því að þegar verðið á álinu er á einhverju ákveðnu stigi og fellur síðan lendir Landsvirkjun í því að tekjurnar minnka og hún verður að taka það á sig. Þetta er hlutdeild í áhættunni og undan því verður ekki komist. Kemur auðvitað spánskt fyrir sjónir að núv. hæstv. iðnrh. skuli í hverjum orkuverðssamningnum á fætur öðrum einmitt fara inn á þá braut að taka þátt í áhættunni. Þetta gerðist líka að því er varðaði samninginn á Grundartanga. Þetta kemur spánskt fyrir sjónir vegna þess að þessi sami ráðh. hefur einmitt gert það sérstaklega að umtalsefni að menn ættu ekki að taka áhættu af rekstri eins og þessum.
Herra forseti. Ég skal ekki lengja þessa umr. öllu frekar, en ég vil minna á að á s.l. vetri gerðum við þetta mál að sérstöku umtalsefni í sölum Alþingis. Ég beindi því þá sérstaklega til hæstv. iðnrh. hver stefnan ætti að vera í þeim samningaumleitunum sem væru að fara í gang, hvort stefnan ætti að vera sú að tengja þetta álverði eða öðrum vísitölum, og að því er skattlagninguna varðaði, hvort stefnan ætti að vera sú að tengja þetta frekar afkomu fyrirtækisins eða minna. Ég óskaði eftir því að það færu fram umr. um þetta efni og bauð að taka þátt í slíkum umr. Ég held að það hefði verið hollt fyrir þingið og sérstaklega fyrir iðnrh. ef slíkar umr, hefðu farið fram. En við því var ekki orðið. Og ég ítreka það, sem ég sagði í upphafi, að ég held að það hafi verið til skaða í þessu máli hversu lokað það hefur verið, hver leynd hefur verið látin hvíla yfir því og að ekki hafi verið fundinn umræðuvettvangur, og þá opinn umræðuvettvangur, þar sem menn gætu skipst á skoðunum um þetta efni því það hefði haft áhrif til hins betra. Ég ítreka aftur að auðvitað er það verulegur árangur að hafa hækkað raforkuverðið sem því nemur sem hér hefur gerst eða um nálægt 100%, en við skulum ekkert blekkja okkur á því að hér hafi verið gerðir samningar sem miðað við raunvirði í dag séu í leiðinni upp í 181/2 mill. Það held ég að sé blekking.
Herra forseti. Það er leitt að við skulum ekki hafa aðstöðu til þess að ræða þetta með þeim hætti sem æskilegur væri, nefnilega með þeim hætti að það lægi fyrir hvað ríkisstj. hygðist gera í þessum efnum, og það er enn þá leiðara að það skyldi ekki hafa verið gert í hinni liðnu tíð því ég er sannfærður um að það hefði haft jákvæð áhrif að því er niðurstöður samninganna varðaði.