20.06.1985
Sameinað þing: 99. fundur, 107. löggjafarþing.
Sjá dálk 6969 í B-deild Alþingistíðinda. (6317)
510. mál, Ríkismat sjávarafurða
Sjútvrh. (Halldór Ásgrímsson):
Herra forseti. Ég hef ekki séð þessa grg. Sigurðar Líndals prófessors og veit ekki fyrir hvern hún er unnin en það má heita nokkuð furðulegt að prófessorinn skuli semja slíka grg. án þess að hafa samband við viðkomandi rn. eða leita upplýsinga hjá því. Það eru kannske þau vinnubrögð sem prófessorinn vill varast, en ég bendi á að mér finnst ekki nægilega vönduð vinnubrögð hjá prófessorum við Háskóla Íslands. Vegna þess að prófessorinn er að senda Alþingi kveðjur sínar væri kannske rétt að senda viðkomandi prófessor þau skilaboð að það væri e. t. v. rétt — og vandaðri vinnubrögð — að hann leitaði upplýsinga hjá viðkomandi rn., en mér er ekki kunnugt um að hann hafi gert það.
Svo ég víki að fsp. sem hv. fimm þm. bera fram vil ég sem svar við fyrstu spurningunni taka fram eftirfarandi: Meginreglan í öllum viðskiptum er sú að standist söluvara ekki þær gæðakröfur sem áskildar voru í samningum milli kaupanda og seljanda er það seljandinn sem ber ábyrgð á því. Breytir engu í því efni þótt opinber aðili eða aðili löggiltur af hinu opinbera hafi lagt mat á hina seldu vöru. Hafa gengið í Hæstarétti dómar sem staðfesta þessa meginreglu, enda þótt þeir hafi ekki fjallað um mat á fiski. Í samræmi við þessa meginreglu hafa þau mistök sem orðið hafa á útflutningsmati á undanförnum árum verið borin af sölusamtökunum. Þau hafa síðan skipt kostnaði af mistökunum niður á framleiðendur eftir því sem hægt hefur verið að heimfæra mistökin á framleiðanda. Dæmi um mistök eru saltfiskfarmar sem sendir voru til Portúgals þar sem endurflokka þurfti sjö til átta farma. Framleiðslueftirlit sjávarafurða bar enga fjárhagslega ábyrgð í þessu tilfelli. Opinbert mat leysir því ekki framleiðendur eða seljendur sjávarafurða undan þeirri grundvallarskyldu að þurfa að standa við gerða samninga og bera ábyrgð á afleiðingum þess ef það tekst ekki. Um fjárhagslega ábyrgð er því almennt ekki að ræða.
Hitt er svo annað mál að megintilgangur laga nr. 53/1984, um Ríkismat sjávarafurða, er að stuðla að bættu hráefni og vörugæðum. Ber Ríkismat sjávarafurða og aðrir þeir aðilar sem mat annast skv. þeim lögum að sjálfsögðu stjórnarfarslega og siðferðilega ábyrgð á því að þeim markmiðum sé náð. Í því sambandi er rétt að líta á verkaskiptingu milli aðila. Fyrsta málsgr. 14. gr. laga nr. 53/1984, um Ríkismat sjávarafurða, hljóðar svo:
„Afurðadeild annast yfirmat á öllum fiskafurðum til útflutnings. Enn fremur annast afurðadeild mat á afurðum og eftirlit með þeim á öllum stigum vinnslu og þar til þeim er skipað út að svo miklu leyti sem það er nauðsynlegt og ekki hefur verið falið öðrum aðilum sem Ríkismat sjávarafurða samþykkir.“
Í leyfisbréfi frá sjútvrn. til Sölusambands ísl. fiskframleiðenda dags. 27. mars 1985 segir, með leyfi forseta:
„Að fenginni umsögn Ríkismats sjávarafurða í bréfi dags. 22. mars 1985 og með skírskotun til 2., 14., 18. og 19. gr. laga nr. 53 30. maí 1984, um Ríkismat sjávarafurða, og ákvæði reglugerðar nr. 137 15. mars 1985, um fyrirkomulag mats og eftirlits á sjávarafurðum til útflutnings, veitir sjútvrn. hér með sölusambandi ísl. fiskframleiðenda, Reykjavík, leyfi til þess að framkvæma eftirlit og mat á öllum söltuðum sjávarafurðum öðrum en söltuðum hrognum og saltaðri síld er SÍF hefur til umboðssölu á erlendum mörkuðum.“
Í sama bréfi er kveðið á um að Sölusamband ísl. fiskframleiðenda starfræki eftirlitsdeild með þeim fjölda löggiltra matsmanna sem að dómi Ríkismats sjávarafurða er nægur til þess að framkvæma eftirlit það og mat á söltuðum sjávarafurðum sem hingað til hefur verið framkvæmt af Ríkismati sjávarafurða. Skv. þessu tel ég að verði mistök í útflutningsmati, „úttektarmati“, Þá hafi þau orðið á verksviði eftirlitsdeildar sölusamtakanna og siðferðileg ábyrgð á þeim er því sölusamtakanna. Eftirlitsdeildir SH og SÍS hafa ekki fengið bréf eins og SÍF frá okkur, það er rétt að taka það fram.
Í samræmi við 3. málsgr. 16. gr. laga um Ríkismatið er Ríkismati sjávarafurða heimilt að svipta framleiðanda vinnsluleyfi sýni hann vítaverða meðferð á hráefni eða komi alvarlegir gallar í ljós á afurðum hans. Hafi hins vegar verið óskað yfirmats frá Ríkismati sjávarafurða og slíkt yfirmat hafi farið fram á þeim afurðum sem fluttar eru út og þær standast síðan ekki gæðakröfur sem til afurðanna eru gerðar, þá er gjört að Ríkismati sjávarafurða hafi orðið á mistök á verksviði sínu.
Að því er varðar 2. fsp., hvernig það samrýmist ákvæði 18. gr. laga um Ríkismat sjávarafurða, nr. 53/1984, að fá Sölusambandi ísl. fiskframleiðenda í hendur yfirmat á saltfiski, verð ég að fara aðeins yfir sögu mála, þótt mér sé ljóst að tími er naumur.
Það mun hafa verið árið 1942 að Sölumiðstöð hraðfrystihúsanna og útflutningsdeild Sambands ísl. samvinnufélaga réðu sameiginlegan starfsmann til þess að annast leiðbeiningar og aðstoð við frystihúsaeigendur og verkstjóra þeirra. Þetta var upphafið af eftirlitsdeildum SH og SÍS, þar sem nú starfa u. þ. b. 40 manns. Eftirlitsdeildir þessar hafa á þessu tímabili annast vinnsluleiðbeiningar, þar með talið pökkunarleiðbeiningar, og skoðun afurða bæði í vinnslu og fullfrágenginna afurða og gera það enn. Til fróðleiks má geta þess að SH er nú með í framleiðslu 200–300 mismunandi pakkningar. Oft hefur verið bent á að samtök frystihúsaeigenda og frystar afurðir séu til fyrirmyndar og erlendir aðilar vitni oft í ágæti þess fyrirkomulags sem Íslendingar hafi komið sér upp í framleiðslu og sölu frystiafurða.
Það var því eðlilegt að áframhald yrði á þessari þróun og þess mætti vænta að aðrar greinar útflutnings gætu einnig sótt þangað fyrirmynd. Þeim sem til þekkja er að sjálfsögðu vel ljóst að eftirlitsmenn frystihúsanna eru starfsmenn þeirra og þiggja laun fyrir störf sín hjá fyrirtækjunum. Enn fremur er vel kunnugt að eftirlitsmenn, síðar eftirlitsdeildir SH og SÍS, hafa annast úttekt afurða og vinnsluskoðun frá upphafi starfseminnar, ýmist í samstarfi við hið opinbera mat eða sjálfstætt. Þá hafa SH og SÍS gefið út pökkunarfyrirmæli, ákveðið umbúðir og frágang þeirra eftir því sem aðstæður og óskir kaupenda hafa verið hverju sinni. Þeir geta að sjálfsögðu gert sér betur grein fyrir þessum málum en opinber matsstofnun sem ekki er í sambandi við kaupendur. Þetta hefur einnig gefist mætavel, enda vandséð að matsstofnun eigi að skipta sér af því hvort fiski er t. d. pakkað í 5 lbs. pakkningu eða 10 lbs. Varla getur það haft áhrif á gæði afurða. Að sjálfsögðu hefur hin opinbera matsstofnun fylgst með vinnslu frystra afurða ásamt ýmsum öðrum þáttum í starfsemi frystihúsanna. Hafi eftirlitsmenn sölusamtakanna eða yfirmatsmenn orðið varir við vafasamar afurðir eða gallaðar hafa þeir óskað eftir yfirmati. Það hafa viðkomandi deildarstjórar vanalega framkvæmt. Yfirmat er þá úrskurður um réttmæti niðurstöðu úttektar eftirlitsmanna, eða í sumum tilfellum niðurstöður úttektar yfirfiskmatsmanna á viðkomandi landssvæðum.
Í þessu ljósi er rétt að rifja aðeins upp sögu að því er saltfiskinn varðar. Fram til ársins 1973 skipaði hið opinbera mat saltfiskmatsmenn til starfa. Þeir voru að vísu launaðir af fiskeigendum, ef svo má að orði kveða, á meðan á mati stóð. En fiskeigendur gátu engu ráðið um það hvaða matsmenn þeir fengu hverju sinni þegar metið var. Deildarstjóri stjórnaði þessu mati, fylgdist með störfum matsmanna og leiðbeindi þeim. Kæmi ágreiningur upp var kallað til yfirmat sem deildarstjóri framkvæmdi. Á þessum árum tíðkaðist ekki eiginleg úttekt afurða, nema þá helst er kaupendur komu sjálfir og skoðuðu fiskinn, tóku hann út, eins og kallað er. Þetta breyttist með reglugerð þeirri sem gefin var út 1973. Fiskkaupendur fengu þá heimild til að ráða sjálfir matsmenn til starfa. Við það fjölgaði matsmönnum mjög og mörgum fannst slakna á matinu. Þegar svo var komið að verkendur gátu látið meta á ýmsum tímum og þegar þeim hentaði var erfitt að fylgjast með matsstörfum. Því var horfið að því ráði að láta fara fram úttekt, þ. e. skoðun, áður en fiski væri skipað út. Fyrir kemur að ágreiningur verður um niðurstöður þessara úttekta. (Forseti hringir.) Herra forseti, hér er um mjög yfirgripsmikla fsp. að ræða og ég get að sjálfsögðu frestað því að svara henni. En ég verð að svara því máli sem til mín hefur verið beint. Ég vildi biðja hæstv. forseta um ráðleggingar í þeim efnum.