14.11.1984
Neðri deild: 12. fundur, 107. löggjafarþing.
Sjá dálk 1034 í B-deild Alþingistíðinda. (731)
51. mál, endurmat á störfum láglaunahópa
Kristín Halldórsdóttir:
Herra forseti. Það olli nokkrum vonbrigðum að ekki fékkst afgreiðsla þessa máls á síðasta þingi. 1. umr. um það var á margan hátt fróðleg og sýndi að mínu mati — að vísu alls óreyndri hér inni — töluverðan áhuga þm. á því. Þeir virtust telja þetta hið þarfasta mál og nauðsynlegan þátt í því að auðvelda þeim hópum, sem hér um ræðir, leið til bættra lífskjara. Það er hreint og beint mannréttindamál og hreint engin óhófskrafa að hver og einn geti fætt sig og klætt af launum sínum. Þeir sem taldir eru til láglaunahópa eiga jafnan rétt og aðrir á þeim launum fyrir fulla dagvinnu að þeir geti séð fyrir sér og sínum. Þetta virðast því miður ekki allir vilja viðurkenna. Það sýnir ástandið eins og það nú er orðið.
Umræður um launamál hafa nú allra síðustu árin leiðst inn á undarlegar og vafasamar brautir. Nú orðið er naumast litið á tekjur einstaklinga í tengslum við starf þeirra, heldur er sífellt stagast á afkomu fjölskyldna í heild. Það er litið á sameiginlegar tekjur hjóna og ráðstöfunartekjur heimilanna eins og það er kallað. Orsök þessa er að stærstum hluta sú að konur hafa leitað út á vinnumarkaðinn í stórauknum mæli síðustu árin. Þær hafa gert það ýmist viljugar eða nauðugar. Konur hafa í vaxandi mæli menntað sig til ákveðinna starfa og ætti ekki að þurfa að færa rök í mörgum liðum fyrir því að bæði þeim sjálfum og þjóðfélaginu er nauðsynlegt og einnig ákjósanlegt að sú menntun nýtist.
Þær konur eru því miður einnig fjölmargar sem hafa ekkert val um það hvort vinnuframlag þeirra á sér stað inni á heimilinu eða úti á hinum launaða vinnumarkaði. Vegna þeirrar láglaunastefnu, sem rekin er í landinu, hafa konur í sívaxandi mæli orðið að taka þátt í öflun heimilisteknanna og ekki þarf að tíunda aðstæður einstæðra foreldra.
En svo gerist það sem verra er, að farið er að réttlæta lág laun einstaklinga með því að yfirleitt séu nú tveir um að afla heimilisteknanna. Þar erum við komin inn á afar varasama braut og bið ég hv. þm. að gaumgæfa þetta vandlega, því hvar gæti ekki slíkt endað? Innan tíðar gæti farið svo að hjón treystu sér ekki í barneignir því heimilistekjurnar dygðu ekki til framfærslu barna. Yrði þá líklega stutt í það að stjórnvöld og atvinnurekendur héldu því fram að fólk þyrfti ekki hærri laun vegna þess að það hefði ekki fyrir börnum að sjá. Svona geta neyðarráðstafanir fólks leitt til enn meiri neyðar þess, þ.e. neyðarráðstafanir þeirra eru notaðar gegn þeim.
Heimilistekjur gefa hugsanlega einhverja mynd af ástandi á íslenskum heimilum en varast ber að draga slíka viðmiðun inn í umræður um launamál. Konur, sem að stærstum hluta fylla hóp hinna lægst launuðu, verða að eiga von um betri kjör og möguleika á að breyta þeim. Það er í raun ekki gerlegt og þaðan af síður réttlátt að meta vinnuframlag einstaklings til lágra launa vegna hárra launa makans. Sú er samt sem áður raunin. Allt of margir eru þeirrar skoðunar að tekjur kvenna beri að meta með hliðsjón af því að þær séu yfirleitt ekki megintekjustofn heimilisins. Þetta er alrangur hugsunarháttur. Tekjur sambýlisaðila eiga ekki að koma þessu máli við. Heimilisaðstæður eru hverfular, traustustu heimili leysast upp, hjónaböndum er slitið, makar falla frá. Hvaða gildi hafa þá fjölskyldutekjur? Þegar slíkar breytingar kollvarpa tekjuöflun heimilisins blasir fátæktin við og þá eru það næstum alltaf konurnar sem verða verst úti.
Hið brothætta afkomuöryggi kvenna verður að styrkja og það gerum við fyrst og fremst með því að styrkja stöðu láglaunahópanna, meta störf þeirra að verðleikum, endurmeta störf þeirra, eins og gert er ráð fyrir í því frv. sem hér til umr. Auðvitað á ríkisvaldið að létta undir með þeim sem þyngstar byrðar bera með barnabótum, mæðralaunum og t.d. neikvæðum tekjuskatti. En engar slíkar leiðréttingar geta breytt þeirri gömlu og sjálfsögðu kröfu að laun eigi að nægja til framfærslu og að enginn þurfi að svelta sem vinnur fulla vinnu. Úrræði, eins og upp voru talin hér áðan, eiga að minnka vandann, ekki auka hann, þ.e. aðstoð ríkisvalds í formi barnabóta, mæðralauna o. s. frv. á ekki að verða atvinnurekendum afsökun fyrir lélegum launum starfsmanna sinna. Ríkisvaldið, atvinnurekendur og verkalýðsforustan hafa ýmist með aðgerðum eða aðgerðaleysi komið láglaunafólki í hræðilega aðstöðu. Þar hefur ekkert lagast undanfarna áratugi og bólar því miður ekki á breytingum. Þeir sem betur mega sín í þessu þjóðfélagi bera þunga ábyrgð. Þeir hafa aldrei viljað slaka á eigin kröfum svo að hægt væri að bæta laun láglaunafólksins hlutfallslega meira. Láglaunafólkið situr alltaf eftir þegar meðal- og hátekjufólkið stendur upp frá samningaborðinu. Skv. frv., sem hér er til umr., á sérstök láglaunanefnd m.a. að skilgreina hvað er láglaunahópur og hverjir skipa slíka hópa.
Ég trúi því að niðurstöður slíkrar nefndar yrðu þessum hópum styrkur í baráttu þeirra fyrir bættum kjörum. Sjálfsagt höfum við öll á takteinum einhverjar skilgreiningar á því hverjir tilheyri láglaunahópum, misjafnleg a vel grundaðar. Sjálf er ég ekki í vafa um að mikill meiri hluti þeirra sem skipa láglaunahópana eru konur. Mörgum finnst e.t.v. við konurnar setja of ákveðið jafnaðarmerki á milli láglaunahópa og kvenna. Þeirra sjónarmiða gætti hjá sumum þeim sem tóku þátt í umræðu um þetta frv. á síðasta þingi. Það er þó svo ótal margt sem styður þessar fullyrðingar okkar og ég er a.m.k. ekkert hrædd um að karlarnir sitji eftir þótt sjónum sé sérstaklega beint að konum í þessu sambandi.
Í síðasta hefti tímaritsins Veru, 4. hefti 1984, er fjallað um kjör kvenna á vinnumarkaðnum og er þar ýmsar athyglisverðar upplýsingar að finna. Þar er m.a. rætt við sex konur í jafnmörgum stéttarfélögum sem öll hafa konur í meiri hluta innan sinna vébanda. Þessar konur fella þunga áfellisdóma yfir þeim sem ráða ferðinni, t.d. í samningum. Mig langar til að vitna hér að nokkru til orða þessara kvenna. Fyrst er hér rætt við Guðlaugu Pétursdóttur, félaga í Sókn. Félagafjöldi þar er á milli fjögur og fimm þúsund, karlar eru um 12 talsins, hitt eru allt saman konur. Guðlaug segir hér á einum stað, með leyfi virðulegs forseta:
„Við á mínum aldri höfum þurft að hlusta á það að við værum ekkert að vinna til að sjá fyrir heimilinu, heldur bara svona fyrir okkur. Eins og okkar vinna væri minna virði. Þetta er að breytast, en það er líka af því að nú verða allir að vinna úti til að sjá fyrir sér. En störf kvenna eru svo vanmetin, sem sést t.d. af því að þegar konur komast í meiri hluta í einhverri starfsstétt þá verður starfið láglaunastarf. Mér finnst að það skipti ekki máli hvert starfið er. Ef það er vel og samviskusamlega unnið, þá er það virðingarvert starf.“
Matthildur Björnsdóttir er félagi í Sambandi íslenskra bankamanna. Þar er hlutfall kynjanna að konur eru 68%, karlar 32%. Hins vegar er mismunur á meðallaunum kvenna án starfsaldursálags og karla án starfsaldursálags 19.1% körlum í vil. Matthildur segir hér, með leyfi forseta:
„Vinnuveitendur og þessir herramenn, sem semja fyrir okkur, eru úr tengslum við fólkið sjálft. Þeir eru á góðum launum en ættu að prófa að lifa af mínum, svo ekki sé minnst á laun iðnverkakonu. Það er þjóðarskömm að ætla manneskju að lifa á 12–13 þús. kr. á mánuði. Að mínu mati ættu lágmarkslaun að vera á bilinu 25–30 þús.,kr. á mánuði. Og réttast væri að hver einasta kona færi til síns atvinnurekanda og legði spilin á borðið fyrir hann og segði: „Svona mikið fæ ég í laun og þetta á ég eftir þegar búið er að draga af mér. Treystir þú þér til að lifa af þessu?“ “
Og á öðrum stað segir hún:
„Við þurfum hugarfarsbreytingu. Karlar eru ekki bara fyrirvinnur, konur eru það líka og eiga að líta á sig sem slíkar. Ef ég væri í sambúð eða gift kærði ég mig ekki um að vera sett á óæðri bás. Ég vildi vera jafngild fyrirvinna og maðurinn minn.“
Í VR er félagafjöldi u.þ.b. 6500, 2/3 eru konur og 1/3 karlar. Mismunur á greiddum meðallaunum kvenna og karla er 18% körlum í vil. Guðfinna Friðriksdóttir og Kristín systir hennar eru hér til viðtals í Veru og segja m.a., með leyfi forseta:
„Karlmenn í VR eru að öllum jafnaði mun betur borgaðir en konur. Samkvæmt samningum og lögum á að greiða sömu laun fyrir sömu vinnu. En það er staðreynd að karlmenn hafa alltaf yfirhöndina. Atvinnurekendur yfirborga karlmönnum vegna þess að þeir eru taldir stabílli vinnukraftur og auk þess þykir þeim ekki bjóðandi upp á annað. Á vinnustöðum eins og t.d. stórmörkuðum, þar sem nær öllum konum er borgað eftir töxtum, eru karlar miklu frekar yfirborgaðir. Þessu er komið við á ýmsan hátt. Það er t.d. skellt á karlmanninn einhverjum titli sem tryggir honum þá hærri laun en konunni sem stendur við hlið hans og gerir nákvæmlega sama starfið. Önnur aðferð hefur verið að láta karlmenn inn á hærri starfsaldurstaxta en konur. Þetta fer auðvitað ósköp leynt og sérstaklega af hendi þeirra aðila sem hlut eiga að máli.“
Það er einnig talað hér við Guðbjörgu Ársælsdóttur sem er í BSRB þar sem 61.4% eru konur og 38.6% karlar. Hins vegar er þar ekki að finna upplýsingar um mismun á meðallaunum karla og kvenna. En hún segir hér í niðurlagi viðtals síns, með leyfi forseta:
„Það er komið mikið af ungum, vel menntuðum konum út á vinnumarkaðinn sem stefna hátt. En þó reka þær sig á veggi á ólíklegustu stöðum, t.d. hjá yngri karlmönnum í yfirmannsstöðum. Viðhorfið hefur ekki breyst mikið þar. Auðvitað þurfa þær tíma til að vinna sig upp og sanna ágæti sitt en það er staðreynd að það er erfiðara fyrir vel menntaða konu að vinna sig upp en jafnmenntaðan karlmann.“
Hér er einnig viðtal við Sigurbjörgu Sveinsdóttur í Iðju, þar sem konur eru 57% en karlar 43% og mismunur á greiddum meðallaunum er 17.9% körlum í vil. Hún segir hér m.a., með leyfi forseta:
„Launin hjá okkur iðnverkakonum í dag eru svo lág að það er ekki lengur hægt að tala um að maður lifi af þeim. Vandamálið er orðið að skrimta og komast af til næstu mánaðamóta. Sjálf er ég betur stödd en margar aðrar konur vegna þess að ég er gift og börn mín eru uppkomin. Þær konur sem eru verst staddar eru einstæðar mæður en þær eru margar í Iðju. Sumar þeirra neyðast til að afla aukatekna annars staðar til þess að ná endum saman. Mér er t.d. kunnugt um konu sem er ein með þrjá unglinga í heimili og til þess að framfleyta sér og þeim neyðist hún til þess að vinna aukalega 12–15 kvöld í mánuði á skyndibitastað í bænum. Það er óhætt að segja að slíkri vinnu er ekki á bætandi eftir daglanga slítandi bónusvinnu.
Iðnaður er um þessar mundir mjög vel í stakk búinn til þess að borga betur en gert er. Það eru að vísu iðnrekendur sem eru tilbúnir til þess að borga betur, en Vinnuveitendasambandið heldur öllu í greipum sér.“
Loks er hér viðtal við Báru Óskarsdóttur í Verkakvennafélaginu Framsókn þar sem eru tæplega 4 þús. konur og einn karl. Hún segir hér m.a., með leyfi forseta:
„Ég hef oft brotið heilann um það hvers vegna konur eru svona lágt launaðar. Það er eins og konur séu ekki meðvitaðar um að þær séu sjálfstæðir einstaklingar sem eigi að geta lifað af launum sínum. Margar giftar konur eru sofandi á verðinum. Þær hrista bara hausinn og segja: „Svona hefur þetta alltaf verið.“ Þær líta líka flestar fyrst og fremst á sig sem húsmæður sem skreppa út á vinnumarkaðinn til að hjálpa svolítið til, og meta sig ekki til hærri launa. Þótt það sé kaldhæðnislegt að segja það, þá er eins og þær þyrftu að missa eiginmanninn og standa uppi einar. Þá fengju þær skell og færu kannske að gera eitthvað í málunum. Ef við stæðum allar saman hefðum við gott vopn í höndunum til þess að krefjast launahækkunar.“
Þessi kona fellir ekki aðeins áfellisdóma yfir atvinnurekendum og verkalýðsleiðtogum, heldur yfir konunum sjálfum og er vafalaust nokkuð til í því.
Herra forseti. Það væri freistandi að vitna frekar í þessar ágætu konur, sem Vera ræðir hér við, en ég vil nú ekki reyna allt of mikið á þolinmæði hv. þm. En hér er að lokum blaðagrein, sem nefnist Konur í ánauð, og mig langaði til þess að vitna örlitið í hana og skal nú skýra það betur að lestri loknum. Hér stendur, með leyfi forseta:
„Stundum erum við að furða okkur á fréttum utan úr heimi, þar sem menn, bara vegna þess að þeir eru svartir, fá lægri laun fyrir vinnu sína en hvítir menn og fólk er undirokað og kúgað einungis vegna litarháttar, og við erum harmi lostin yfir óréttlætinu og mannvonskunni. En um leið og við erum svo samúðarrík og full skilnings yfir fjarlæg höf og heimsálfur finnst okkur ekkert við það að athuga þó að hér hjá okkur sjálfum sé það sama uppi á teningnum þó í annarri mynd sé — að vísu ekki vegna litarháttar heldur kyns. Og þó framgangsmátinn á kúguninni sé kannske raffíneraðri hérna er það stigsmunur en ekki eðlis. Í báðum tilfellum eru það ekki vinnuafköstin eða vinnugæðin sem lögð eru til grundvallar, heldur gamlir fordómar. Það jaðrar við þrælahald hvernig búið er að konum í atvinnu- og launamálum. Konur sem fara út á íslenska vinnumarkaðinn fá yfirleitt miklu.lægri laun fyrir vinnu sína en karlar þótt um sams konar eða hliðstæð störf sé að ræða, einungis vegna þess að þær eru konur og verða þær þannig að gjalda kyns síns. Og vaninn hefur sljóvgað svo siðgæðisvitund fólks að því finnst ekki mikið við þetta að athuga. M.a.s. fjölda manns finnst þetta sjálfsagt. Að vísu er jafnlaunasamþykktin á döfinni og á að ganga í gildi í þessum mánuði, ef ég man rétt. En það er ekki nóg ef ekkert verður meira að gert. Það eru um þrettán ár liðin síðan það urðu lög á Íslandi að starfskonur ríkisins fengju sömu atvinnu- og launaréttindi og karlar. Þau lög hafa verið sniðgengin til þessa. Og svo er hefðin á undirokun og kúgun kvenna rík að sjálft ríkið skirrist ekki við að brjóta landslög og stinga árlega í ríkiskassann stórfúlgum sem það dregur vísvitandi af vinnulaunum starfskvenna sinna.
Það er eftirtektarvert að flestar launamálanefndir eru skipaðar nær eingöngu körlum þótt þær eigi að meira eða minna leyti að fjalla um launakjör kvenna. Þannig eru það t.d. 17 karlar sem skrifa undir kjarasamninga Verkamannafélags Reykjavíkur, þar af sex fyrir hönd félagsins sjálfs, en engin kona.“
Og á öðrum stað í þessari grein segir:
„Konur hafa mikið langlundargeð. Það virðist vera kominn tími til þess að þær hristi af sér helsið og taki launa- og atvinnumál í sínar eigin hendur og fari sjálfar að setjast að samningaborðinu þegar launamál þeirra eru á dagskrá. Ég vil skora á konur innan hinna ýmsu stéttarfélaga að vera vel á verði í þessum málum og koma á öflugu samstarfi sín á milli í stéttarfélögunum og krefjast þess að gömlu vinnusamningarnir verði endurskoðaðir og ógiltir í því formi sem þeir eru og nýir samningar gerðir í anda og samræmi við jafnlaunasamþykktina. Sömu laun fyrir sömu vinnu, sem er siðferðisleg skylda þeirra sem um þessi mál fjalla, og þar verði ekki kvikað um hársbreidd.
Það er nú mikil vakningaralda meðal íslenskra kvenna um að láta ekki halda áfram að hlunnfara sig.í starfs- og launamálum. Konur í öllum stéttum og flokkum þjóðfélagsins munu sameinast um að hafa vakandi auga með hverjum nýjum kjarasamningi sem kann að verða gerður fyrir kvenna hönd og fylgja því fast eftir að hlutur kvenna verði ekki fyrir borð borinn. Um það mál munu allar konur á Íslandi standa samhuga um. Það er búið að berjast of mikið og of lengi fyrir jafnlaunasamþykktinni til þess að konur taki því þegjandi og möglunarlaust að hún verði virt að vettugi.“
Á þessa leið skrifar Hulda Bjarnadóttir skrifstofustúlka í grein sem birtist í Þjóðviljanum 9. mars 1958, þ.e. fyrir hartnær 27 árum. því miður hefur ekki meira gerst á þessum árafjölda en svo að þessi grein hefði að miklu leyti a.m.k. getað verið skrifuð á því herrans ári 1984. Það er sannarlega umhugsunarvert.
Herra forseti. Ég vil láta í ljós einlæga ósk okkar fulltrúa Kvennalistans, sem eru meðflm. að þessu frv. sem hv. þm. Jóhanna Sigurðardóttir er 1. flm. að, að þetta frv. hljóti ekki sömu örlög og á síðasta þingi heldur fáist afgreitt úr n. og hljóti samþykkt þingsins. Þótt þar með sé ekki björninn unninn lítum við á þetta mál sem skref á leið til bættra kjara þess fólks sem hér um ræðir. Það er þingi og þjóð til skammar að gera ekki eitthvað í þessum málum sem til úrbóta gæti talist.