20.11.1984
Efri deild: 16. fundur, 107. löggjafarþing.
Sjá dálk 1129 í B-deild Alþingistíðinda. (798)
143. mál, álbræðsla við Straumsvík
Frsm. 3. minni hl. (Skúli Alexandersson):
Herra forseti. Hinn 5. nóvember 1984 undirritaði hæstv. iðnrh. Sverrir Hermannsson svokallaðan þriðja viðauka við aðalsamning milli ríkisstjórnar Íslands og Swiss Aluminium Ltd. Samningur þessi var kominn hér til umr. í frv.-formi í hv. deild fimmtudaginn 8. nóv. og var vísað til iðnn. deildarinnar samdægurs. Skv. tilmælum ráðh. hafa verið haldnir sameiginlegir fundir iðnn. beggja deilda um málið og hafa þeir fundir verið undir traustri forustu formanns iðnn. Ed., hv. 4. þm. Vestf. Frv. var yfirfarið og rætt mjög ítarlega á þremur sameiginlegum fundum og tveimur sérstökum fundum Ed.-nefndarinnar. Ég tel ástæðu til að taka það fram að formaður fór eftir þeirri ósk hæstv. iðnrh. við 1. umr. frv. í deildinni að takmarka ekki svo tíma þann sem tekinn yrði til meðferðar málsins í iðnaðarnefndum að nefndarfólki gæfist ekki tími til skoðunar á samningunum. Formaður hélt að vísu liði sínu vel að vinnu; kallaði það til starfa kl. 8 og hélt síðan uppi stanslausum umræðum fram yfir kl. 12 fundadagana. Ég þakka formanni iðnn. fyrir stjórn hans á málsmeðferð og öflun upplýsinga í sambandi við nefndarstörfin.
Ég hef ekki talið saman hve fjölmennur sá hópur var sem kom til viðræðna við iðnaðarnefndir. Ætli það hafi ekki verið vel á öðrum tugnum. En það var ánægjulegt að heyra málflutning gesta okkar og verða þess var hvað við eigum góða kunnáttumenn á sviði þessara málefna, orkusölu og álframleiðslu og samningagerð þar að lútandi.
Við lukum nefndarstarfi s.l. miðvikudag. Meiri hl. n. skilaði þá samdægurs nál. þar sem lagt er til að samningurinn verði samþykktur. Ég gerði formanni iðnn. strax grein fyrir því að það mundi taka mig nokkurn tíma að semja nál. Bæði var að miklar upplýsingar komu fram í nefndinni, sem ég taldi mér skylt að koma á framfæri í mínu nál., svo og var fram undan flokksráðsfundur okkar Alþb.-manna sem stóð frá föstudegi til sunnudags. Eftir að ég hafði gengið frá nál. að meginefni taldi ég nauðsynlegt að fara yfir það á fundi í þingflokknum, en eins og allir hv. þm. vita hefur öllum upplýsingum um gang mála í sambandi við samningagerð og aðra meðferð mála verið haldið leyndum fyrir stjórnarandstöðunni og mun ég koma að þeim þætti síðar. Þess vegna taldi ég nauðsynlegt og reyndar sjálfsagt að ræða málið allítarlega í þingflokknum við þessa yfirferð og var það gert í gærkvöld. Það er svo ekki að orðlengja það að forseti hv. Ed. lagði á það mikla áherslu í gær að frv. yrði til umr. í deildinni í dag frekar en að draga það til morguns á venjulegum degi til deildafunda. Ég taldi mig reyndar þurfa daginn í dag til frekari undirbúnings við nál., en með því að halda áfram til kl. að ganga tvö í nótt komst handritið að nál. í vinnslu og þar með var sýnt að ósk virðulegs forseta gat náð fram að ganga hér í Ed. í dag. Frá því að ég skrifaði þetta, sem ég er að lesa upp, hefur reyndar komið í ljós að nál. mitt er ekki komið enn þá og hefur ekki verið dreift hér í Ed. sem mér þykir miður. Ég taldi ekki ástæðu til að óska eftir neinum sérstökum drætti á umr. þrátt fyrir að þannig væri komið málum, en ég vænti þess að stutt sé í að nál. komi á borð hv. þm.
Eins og ég sagði í upphafi taldi ég nauðsynlegt og mér reyndar skylt að láta koma fram í mínu nál. þær upplýsingar sem fram komu á fundum nefndanna um frv., m.a. sem svör við spurningum okkar Alþb.manna í nefndunum, mín og hv. þm. Sveins Jónssonar, svo og annarra nm. Þær upplýsingar voru margháttaðar og eru þeim að sjálfsögðu ekki gerð tæmandi skil í nál., en ég tel að þar komi fram þau aðalatriði sem fram komu í svörum viðmælenda okkar.
Hv. þm. Ragnar Arnalds gerði frv. þessu og viðskiptum okkar við ÍSAL og Alusuisse ítarleg skil í ræðu hér í Ed. við 1. umr. málsins. Ég vísa til þeirrar ræðu nú við 2. umr. og bið hv. þm. að lesa þá ræðu sér til halds og trausts.
Frv. þetta er þriðji viðauki við aðalsamning ríkisstjórnar Íslands og Alusuisse um álverið í Straumsvík, en hann var dags. 28. mars 1966 og staðfestur með lögum nr. 76/1966. Við aðalsamninginn, sem hefur lagagildi, eru tengd tiltekin fskj. sem eru forsendur aðalsamningsins. Með frv. þessu er, auk sjálfs þriðja viðaukasamningsins, lagt til að eftirfarandi fskj. sé breytt:
1. Rafmagnssamningi Landsvirkjunar og ÍSALs.
2. Aðstoðarsamningi milli ÍSALs og Alusuisse.
3. Stofnsamningi ÍSALs.
4. Samþykktum Íslenska álfélagsins hf.
Auk þessara fskj. er lagt fram með frv. þessu skuldbindandi bréf iðnrh. til Alusuisse, dags. 5. nóv. 1984. Þar er að finna ótímabundið loforð um að ríkisstj. muni afhenda Alusuisse bréf þar sem tilgreind verði fyrirhuguð kjör og skilmálar varðandi afhendingu á raforku frá Landsvirkjun til um 40 þús. tonna stækkunar álversins. Er þetta loforðabréf varðandi framhald viðræðna milli Alusuisse og ríkisstj., eins og hin fskj., ein af forsendum þriðja viðaukans.
Krafan um endurskoðun álsamninganna var samþykkt í fyrri ríkisstjórn í des. 1980 að tillögu Hjörleifs Guttormssonar þáv. iðnrh. um leið og varpað var ljósi á skattsvik ÍSALs, sem Alusuisse hafði skipulagt kerfisbundið allt frá árinu 1974 að telja. Allt frá því að álsamningarnir voru endurskoðaðir að hluta til árið 1975 og til haustsins 1980 hafði engin slík krafa um endurskoðun samninganna, þ. á m. um hækkun raforkuverðs, komið fram opinberlega frá öðrum en talsmönnum Alþb.
Fram til stjórnarskipta vorið 1983 fór fram á vegum stjórnvalda afar umfangsmikil athugun á áliðnaði með sérstöku tilliti til álversins í Straumsvík og samningaumleitana við Alusuisse. Þær athuganir voru jafnóðum kynntar fulltrúum þáverandi þingflokka sem allir áttu aðild að álviðræðunefnd sem starfaði á vegum iðnrn.
Núv. ríkisstj. hefur getað byggt á þessum vandaða málatilbúnaði. Sá árangur sem talsmenn hennar telja að felist í fyrirliggjandi samningi er einvörðungu reistur á efnisrökum og sóknarstöðu sem byggð var upp í tíð Hjörleifs Guttormssonar sem iðnrh. Miðað við sterka málefnastöðu af Íslands hálfu verður eftirtekjan ótrúlega rýr í þeim samningi sem hér er leitað eftir að Alþingi staðfesti.
Ekki verður hér rakin saga álmálsins, enda er hún geymd í þskj. og verður eflaust rifjað upp í öðrum umr. Hins vegar verður hér vikið að undirbúningi málsins eins og það er nú lagt fyrir Alþingi.
Samningurinn var þannig lagður fyrir Alþingi að annaðhvort verður að samþykkja hann óbreyttan eða hafna honum alveg. Sú aðferð við löggjafarstörf er ófær og raunar móðgun við Alþingi, nema þm., bæði stjórnarsinnar og þeir sem eru í stjórnarandstöðu, hafi átt þess kost að fylgjast með þróun efnisþátta við samningsgerðina og koma sjónarmiðum sínum á framfæri áður en skrifað er undir. Við undirbúning málsins hefur þess hins vegar verið sérstaklega gætt að þm. stjórnarandstöðunnar fengju þar hvergi nærri að koma. Þeir hafa verið útilokaðir frá samningaumleitunum og upplýsingum og hafa því ekki haft aðstöðu til að leggja neitt til málanna. Slíkt er einsdæmi í þingsögunni varðandi álverið í Straumsvík þar sem blandaðar nefndir þm. og fulltrúar þingflokka hafa ætíð fengið að fylgjast með þróun samningamála, a.m.k. á lokastigum þeirra fyrir framlagningu á Alþingi. Þetta er þeim mun ámælisverðara sem hinni þinglegu meðferð er hraðað með þeirri röksemd að hver dagur eftir 5. nóv. 1984 kosti Landsvirkjun 400 þús. kr. Þessi síðasta samningslota hefur hins vegar staðið í 17 mánuði. Þau vinnubrögð sem hér hafa verið rakin eru ótæk og vís til að leiða til ófarnaðar eins og frv. um breytingar nú ber með sér. Hér á Alþingi verður því að gera þær kröfur að þessi vinnubrögð verði aflögð.
Einkanefnd Sjálfstfl. og Framsfl., sem hefur staðið í viðræðum við Alusuisse, undirbúið samningana í leynd og samið frv., er greinilega óhæf til þessara verka. Það gengur alls ekki að stjórnarandstaðan sé útilokuð frá viðræðum og upplýsingum um gang mála. Hver svo sem niðurstaða verður á Alþingi um þetta frv. verður við framhald viðræðna að opna samninganefnd Íslands vegna þeirra veigamiklu þátta sem enn er ósamið um, þ.e. um skattareglur og stækkun álversins í Straumsvík sem boðuð hefur verið. Iðnrh. hefur lýst því yfir að leyndin yfir þessum samningaviðræðum allt að framlagningu þessa frv. sé viðhöfð að kröfu Alusuisse. Er þá illa komið fullveldi þjóðarinnar þegar ríkisstj. telur sig þurfa að haga samskiptum sínum við Alþingi á þennan hátt að fyrirlagi erlends auðfélags.
Við framlagningu þessa frv. um þriðja viðauka er því haldið fram að í þessari lotu sé verið að leysa raforkuverðið, stækkunina og deilumálin fyrir dómnefndum, en skattamálin fái áframhaldandi meðferð og samningum um þau muni ljúka vorið 1985. Það er mikil fásinna að gera réttarsátt við Alusuisse út af deilumálum og breyta jafnvel tilteknum skattaákvæðum að þeirra ósk, en ljúka ekki um leið heildarsamningum um skattalega meðferð ÍSALs. Það er á allra vitorði að Ísland hefur til þessa haft mjög sterka samningsstöðu þar sem allar horfur voru á að Alusuisse hlyti áfellisdóm fyrir dómnefndum. Sannað var og um leið viðurkennt af Alusuisse að súrálsverðið frá Ástralíu var „hækkað í hafi“ um eigi minni fjárhæðir en fram komu í rannsóknum fyrrv. iðnrh. Hjörleifs Guttormssonar á því atriði. Á síðustu stigum málsmeðferðarinnar í New York, þegar Alusuisse var ljóst að fyrirtækið var með tapaða stöðu, greip auðhringurinn til þess bragðs, til að koma í veg fyrir áfellisdóm, að bjóða svokallaða réttarsátt. Alusuisse bauð fram 100 millj. kr. greiðslu til að forðast dóm. Um þennan þátt væri hægt að segja ýmislegt, en aðstæður leyfa það ekki hér. Lögmenn í dómnefndarmálum létu iðnn. Ed. í té upplýsingar sem trúnaðarmál. Við slíkar aðstæður finnst mér furðulegt að meiri hl. n. skuli draga lögmennina fram sem vitni í nál. sínu og rangfæra einnig niðurstöður þeirra. Það var svo endurtekið af frsm. meiri hl. n. hér við umr.
Á fundi iðnn. Ed. með lögmönnunum kom ekki fram sú sameiginlega skoðun þeirra að dómsáttarféð, 3 millj. dollara, væri viðunandi miðað við stöðu mála. Ríkisstj. gekk að tilboði Alusuisse og eyðilagði þar með sterka samningsstöðu Íslands. Fram hefur komið að ástæðan fyrir þessari ákvörðun sé sú að sáttatilboðinu fylgdi raforkuverðshækkun sem ríkisstj. gat sætt sig við og mat hún stöðuna þannig að lengra yrði' ekki komist í þeim efnum. Þetta var afdrifarík ákvörðun. Einmitt á því augnabliki átti iðnrh. að kanna afstöðu stjórnarandstöðunnar og leita samstöðu innan þingsins um niðurstöðu sem hefði borgið íslenskum hagsmunum. Það var ekki gert. Nú er deginum ljósara að mat iðnrh. og viðræðunefndar ríkisstj. á samningsstöðu Íslands var rangt. Afleiðingar þess eru að Alusuisse er gefinn kostur á að semja sig út úr erfiðri stöðu og jafnframt leyft að fresta samningum um skattamálin til næsta vors, en þá hefur öllum þrýstingi vegna starfa dómnefnda verið aflétt.
En það eru tvær aðrar ástæður fyrir því að hér var rasað um ráð fram. Hin fyrri er sú að tiltekin öfl í báðum stjórnarflokkunum, í viðræðunefnd þeirra máttu ekki til þess hugsa að „hækkun í hafi“ yrði staðfest fyrir dómnefndinni þar sem með því yrði viðurkennt að málatilbúnaður fyrrv. iðnrh. Hjörleifs Guttormssonar á árunum 1980–1983 hefði haft við rök að styðjast og árásir þessara sömu afla á hann vegna þess málatilbúnaðar hafi í raun verið þjónkun við erlenda hagsmuni. Síðari ástæðan er sú að þau öfl í stjórnarflokkunum, sem hafa erlent fjármagn í íslensku atvinnulífi efst á stefnuskrá sinni og vilja öllu fórna til að fá erlenda stóriðju inn í landið, máttu ekki heldur til þess hugsa að „hækkun í hafi“ yrði staðfest fyrir dómnefndinni þar sem með því yrði viðurkennt að hinn erlendi aðili hefði brotið á okkur samninga. Að þeirra mati hefði það haft ófyrirsjáanlegar afleiðingar fyrir tilraunir þessara afla til að lokka hingað nýja aðila í erlenda stóriðju í framtíðinni.
Í öllum þeim breytingum sem gerðar eru á skattaákvæðum aðalsamningsins skv. frv. þessu er farið að óskum og kröfum Alusuisse og öllu breytt í þágu auðhringsins. Þröngar skorður eru m.a. settar við möguleika íslenska ríkisins til að endurskoða ársreikninga ÍSALs, veitt er undanþága frá þeirri grundvallarreglu íslensks skattaréttar að endurákvarða megi skattgreiðslur aftur í tímann og íslenska ríkinu er gert að endurgreiða Alusuisse svonefnda skattinneign frá árinu 1975 sem nemur 4 millj. 81 þús. dollara um leið og endurákvörðun framleiðslugjalds frá 10. febr. 1983 er ógilt. Við framlagningu þessa frv. kemur í ljós að þvert ofan í orð ráðh. hefur skattaákvæðum verið breytt á þann veg að niður er felld samningsbundin skylda Alusuisse til að útvega ÍSAL hráefni með bestu skilmálum og skilyrðum sem fyrir hendi eru. Þessi ákvæði þýddu í raun að Alusuisse skuldbatt sig af skattaástæðum til að útvega ÍSAL aðföng á besta fáanlegu verði (og fær fyrir það þóknun) og að hreinan hagnað ÍSALs skuli reikna út á grundvelli seilingarverðs milli óskyldra aðila.
Strax á árinu 1974, þegar súrálsviðskiptin við Ástralíu hófust, tók Alusuisse að hækka súrálsverðið „í hafi o fara þannig í bág við loforð sín og fyrirmæli samninga. Í skýrslu sinni árið 1975 segir Coopers & Lybrand tæpitungulaust að hráefnisverðið frá Alusuisse sé of hátt og Alusuisse starfi ekki í samræmi við samninga. Þessari skýrslu var stungið undir stól og þm. fengu ekkert um hana að vita þegar þeir samþykktu annan viðauka aðalsamningsins 1975. Þá voru sömu flokkar og nú aðilar að ríkisstj. og Jóhannes Nordal var einnig formaður samninganefndar.
Þegar Hjörleifur Guttormsson varð iðnrh. árið 1980 fékk hann vísbendingar um mikið yfirverð á súráli frá Ástralíu. Flutningsskýrslur voru skoðaðar og kom þá í ljós að innkaupsverð á súráli frá Ástralíu var ranglega gefið þar upp af framkvæmdastjóra ÍSALs. Þá var Ingi R. Helgason hrl. sendur til Ástralíu í því skyni að fá upp rétt útflutningsverð. 8. des. 1980 gaf hann iðnrh. ítarlega skýrslu um ferð sína og það sem hann varð áskynja um í ferðinni um útflutningsverð á því súráli sem ÍSAL fékk frá Ástralíu. Meginniðurstöður Ástralíuferðarinnar voru þær að skv. lögum í Ástralíu verða útflutningsaðilar á súráli, hverjir sem þeir eru, að fá útflutningsleyfi og það er háð því skilyrði að selja súrálið á seilingarverði. Tveir aðilar selja Alusuisse súrálið handa ÍSAL og ekki nákvæmlega á sama verði. Þegar allir súrálsfarmar frá Ástralíu til Íslands á tímabilinu 1974 til miðs árs 1980 voru reiknaðir út varð ljóst að Alusuisse hafði lagt ofan á súrálsverðið frá Ástralíu hvorki meira né minna en 47.5 millj. dollara. Þegar þessi fjárhæð er borin saman við þá fjárhæð sem ÍSAL greiddi Landsvirkjun fyrir raforku á sama tímabili, 42 millj. dollara, sést best hvernig Alusuisse virti þá samninga sem fyrirtækið hafði gert við Íslendinga.
Tölulegar niðurstöður Inga R. Helgasonar voru staðfestar af Coopers & Lybrand áður en iðnrh. birti þær opinberlega. Alusuisse var beðið skýringar á þessu verði og hækkuninni í hafi. Í febr. 1981 var því harðlega neitað af auðhringnum að um nokkurt yfirverð væri að ræða. Alusuisse hélt því fram að sér óvinveittur pólitískur ráðh. væri að reyna að koma óorði á Alusuisse og spilla því góða samkomulagi sem alltaf hefði ríkt milli Íslands og Alusuisse. Þegar litið er til baka vekur furðu hversu margir innlendir aðilar veittust að fyrrv. ráðh., sem í skyldustörfum sínum byggði á raunréttum upplýsingum til að ná fram samningsbundnum rétti, og að nokkrir þm. skyldu fást til að flytja þáltill. um að taka málið úr höndum hans.
Því er haldið fram að skyldur Alusuisse í því efni að útvega ÍSAL aðföng á besta fáanlegu verði skipti ekki máli þar sem skattgjaldið ætti ætíð að meta og ákvarðast af seilingarverðum. Þetta sjónarmið kemur einnig fram í grg. með frv. þessu og er því rétt að minnast á að Jóhann Hafstein þáv. iðnrh. sagði um þetta efni, þegar hann flutti framsögu sína um álsamninginn 1966, með leyfi forseta:
„Öllu mikilvægara er, að í samningum ÍSALs eru strangari ákvæði um skyldur Alusuisse til þess að útvega hráefni til bræðslunnar og selja framleiðslu hennar með hagstæðum kjörum og heimildir fyrir ríkisstj. til þess að láta endurskoða reikningsuppgjör fyrir slík viðskipti. Auk þess er rétt að leggja áherslu á mikilvægi þeirra ákvæða í samningnum á milli Alusuisse og dótturfyrirtækisins, að það er ekki heimilt að breyta þeim samningum án samþykkis ríkisstjórnarinnar ...“
„Því er svo ekki að leyna, að önnur ástæða fyrir þessu formi á skattgreiðslu er sú, að það var talið af sérfræðingum, bæði erlendum og íslenskum, sem við höfum samráð við, að það væri mjög erfitt að fylgjast með skattframtölum slíkra fyrirtækja, sem væru raunverulega hlekkur í langri framleiðslukeðju, sem öll er í höndum sama aðila. Ég get upplýst að bæði Norðmenn, sem við höfum samband við, og eins ensk fyrirtæki töldu, að það væri mikið hagræði og meira öryggi fyrir okkur að hafa skattgjaldið í því formi, sem hér er um að ræða. Sjálfur hef ég heyrt gagnrýnda mjög samninga í sambandi við álbræðsluna í Húsnesi vegna þess, hve Alusuisse hefði þar óbundnar hendur um verð á hráefni verksmiðjunnar og um söluverð á framleiðslu verksmiðjunnar.“
Á framangreindum ákvæðum hafa Íslendingar byggt rétt sinn og ríkisstjórn Íslands sett fram kröfur um aukið skattgjald gagnvart ÍSAL. Upplýst er með óyggjandi tölum að Alusuisse hefur hagrætt verðinu á aðföngum til ÍSALs í því skyni að draga úr sköttum sínum hér á landi. Kröfur ríkisstj. eru rúmlega 10 millj. dollara og nú er það niðurstaða í samningum aðila að lækka þessa fjárhæð ofan í 3 millj. dollara að teknu tilliti til annarra sjónarmiða. Það er pólitísk aðgerð út af fyrir sig og er gagnrýnd hér og þá verður undanlátssemi við hinn erlenda auðhring meiri en tárum taki þegar Alusuisse fær það í kaupbæti að ríkisstj. fellir niður ákvæði aðstoðarsamningsins svo að þau ákvæði séu ekki oftar að þvælast fyrir. Mér er sagt að skv. lögskýringarreglum megi líta á niðurfellingu á tiltekinni skyldu sem heimild og hér sé raunverulega verið að leggja til að lögheimila „hækkun í hafi“.
Virðulegi forseti. Til að stytta ræðu mína vísa ég til væntanlegs nál. míns um þá þætti skattalegrar eftirgjafar sem felast í styttingu fyrningartíma mengunarvarnabúnaðar, um breytingu á reglum á rétti ÍSALs til framlags í varasjóð fyrirtækisins og um endurskoðun ársreikninga ÍSALs. Allar eru þessar breytingar á sömu bókina lærðar á þann veg að láta undan kröfum Alusuisse til fjárhagslegs tjóns eða skerðingar á rétti okkar í viðskiptum við auðhringinn. Ég bendi á að sáttargerðartalan 3 millj. dollara er vísindalega fundin sem vaxtatekjur af skattainneign allan tímann og að sú greiðsla er aðeins millifærsla. Íslenska ríkið skuldar Alusuisse enn þá þær 4 millj. dollara sem það skuldaði fyrirtækinu 1975. Í lok þessarar greinar segir:
„Ef einhverjar eftirstöðvar verða af þessari skattinneign þegar samningur þessi rennur út eða honum er slitið skulu þær greiddar ÍSAL í reiðufé.“
Hér er staðhæft, hvað sem líður tilliti til annarra sjónarmiða í erfiðum samskiptamálum Alusuisse og Íslands, að um er að ræða hrapallega niðurstöðu í skattamáli fullvalda ríkis gagnvart erlendu auðfélagi. Sáttargreiðslan nemur aðeins reiknuðum vöxtum af innistæðu sem í raun var ekki til og fyrir þessa sáttargreiðslu fær auðfélagið mikilvægar breytingar á skattaákvæðum sér í hag, sleppur með lágmarksraforkuverð og eftir eru allir samningar um framtíðarfyrirkomulag skatta.
Eitt þýðingarmesta fskj. með þessu frv. er rafmagnssamningurinn milli Landsvirkjunar og ÍSALs og breytingar þær sem á honum eru gerðar á fskj. A. Stjórn Landsvirkjunar hefur fylgst með þessum breytingum og samþykkt þær fyrir sitt leyti, en ekki einróma því að fulltrúi Alþb. í stjórn Landsvirkjunar, Ólafur Ragnar Grímsson, greiddi atkv. gegn samningnum og lét bóka í fundargerð um afstöðu sína. Sú bókun felur í sér meginafstöðu Alþb. gagnvart rafmagnssamningnum sérstaklega og samhengi hans við önnur atriði samninga Alusuisse og íslenska ríkisins. Bókun Ólafs Ragnars fylgir nál. mínu sem fskj.
Á undanförnum misserum hefur legið fyrir að raforkuverð ÍSALs væri langt undir því sem eðlilegt gæti talist. Réttlætiskrafa Íslendinga um stórhækkun orkuverðsins til álbræðslunnar í Straumsvík hefur m.a. byggst á tilvísun til gjörbreyttra forsendna frá því að rafmagnssamningurinn var gerður 1966 og frá því að hann var endurskoðaður 1975. Þær gjörbreyttu forsendur sem hér um ræðir eru m.a.:
1. Þegar álsamningarnir voru gerðir 1966 var sú skoðun ríkjandi að almennt orkuverð í heiminum mundi fara lækkandi á komandi áratugum vegna tilkomu kjarnorkustöðva. Í stað þess hefur almennt orkuverð í heiminum margfaldast og framleiðslukostnaður í kjarnorkustöðvum reynst miklu hærri en áætlað var.
2. Raforkuverðið til ÍSALs tók í upphafi mið af áætluðum kostnaði við framleiðslu á raforku á Íslandi. Þessi kostnaður hefur reynst miklu hærri en gert var ráð fyrir. Mjög takmörkuð leiðrétting hefur fengist á orkuverðinu til ÍSALs og af þeim sökum hefur almenningur og innlendir atvinnuvegir þurft að bera óeðlilega stóran hluta af kostnaði Landsvirkjunar við framleiðslu raforku. Meðalframleiðslukostnaður Landsvirkjunar á raforku er nú um 20 mill.
3. Raforkuverð til ÍSAI.s var á sínum tíma ákveðið með hliðsjón af því að greiða þyrfti 7% toll af áli sem selt væri á álmörkuðum Vestur-Evrópu. Vegna samninga sem Ísland gerði við Efnahagsbandalagið á fyrri hluta síðasta áratugar hefur ÍSAL nú tollfrjálsan aðgang að einum helsta álmarkaði heimsins. Hér er um að ræða mikla grundvallarbreytingu frá upphaflegum samningsforsendum sem styður enn frekar kröfu Íslendinga um leiðréttingu á raforkuverði til ÍSALs.
4. Raforkuverð til álvera í heiminum hefur stórhækkað á undanförnum árum. sem dæmi má nefna að í Bandaríkjunum, sem er besta dæmið um viðskipti óháðra aðila í orkusölu til áliðnaðar og jafnframt langstærsta álframleiðslusvæði heimsins, hefur raforkuverð til áliðnaðar sexfaldast á s.l. 10 árum, þ.e. hækkað úr um það bil 4 millum 1974 í um það bil 24 mill að meðaltali um síðustu áramót.
Með hliðsjón af framansögðu og öðrum aðstæðum má færa að því ótvíræð rök að raforkuverðið til ÍSALs eigi að hækka að lágmarki í 18–20 mill miðað við núgildandi verðlag. Flest bendir til þess að samningsstaða okkar nú til að knýja fram slíka hækkun hafi verið óvenjusterk. Ástæðan var sú, svo sem ég nefndi hér fyrr í ræðu minni, að Alusuisse vildi ekki að kveðinn yrði upp áfellisdómur í New York um viðskipti þess við ÍSAL á undanförnum árum.
Sá rafmagnssamningur, sem lagt er til að verði gerður með samþykkt þessa frv., er hins vegar algerlega óviðunandi fyrir Íslendinga. Skv. honum verður raforkuverð um 13.7 mill að meðaltali á næstu 5 árum miðað við verðlag 1984 og bjartsýnustu spár um þróun álverðs á tímabilinu. Á næstu 15 árum þar á eftir yrði raforkuverð skv. samningnum að meðaltali um 9 mill miðað við núgildandi verðlag, nema unnt verði að brjóta upp samninginn á grundvelli þeirra mjög svo veiku endurskoðunarákvæða sem í honum eru. Þegar hafðar eru í huga þær miklu breytingar sem Alusuisse hefur fengið í gegn á öðrum sviðum og óvenjusterk samningsstaða okkar vegna réttarhaldanna í New York verður að telja þennan raforkusamning ótrúlega veikan fyrir Landsvirkjun. Í þessu sambandi er rétt að benda á eftirtalin atriði:
1. Raforkusamningurinn gildir í 20 ár og skv. honum yrði meðalraforkuverð á þessu tímabili 10.3 mill miðað við núgildandi verðlag og að ekki verði hægt að endurskoða hann til hækkunar á tímabilinu. Til þess að raforkuverðið gæti talist viðunandi til ÍSALs vantar a.m.k. 80–100% ofan á umsamið verð skv. frv.
2. Í raforkusamningnum eru hámarks- og lágmarksákvæði og eru bæði þessi ákvæði algerlega óverðtryggð. Hámarksákvæðið, sem nú er 18.5 mill, verður komið niður í um það bil 6 mill í lok samningstímabilsins miðað við spár sérfræðinga Landsvirkjunar um verðbólguþróun á næstu árum. Lágmarksverðákvæði sem nú er 12.5 mill verður þá komið niður í um það bil 4 mill. Það verða að teljast meiri háttar afglöp í samningnum að gefa eftir að þessi ákvæði séu verðtryggð, ekki síst þar sem einn helsti ráðgjafi Landsvirkjunar benti sérstaklega á að nauðsynlegt væri að verðtryggja lágmarks- og hámarksákvæðin. Lágmarksákvæðið taldi hann eðlilegt að breyttist í takt við breytingar á framleiðslukostnaði Landsvirkjunar á raforku. Ekkert tillit var tekið til þessara ábendinga.
3. Landsvirkjun eða ÍSAL geta á 5 ára fresti óskað eftir endurskoðun á samningnum. Þar sem Landsvirkjun er fyrirtæki sem hefur stærri hluta tekna sinna frá almenningsveitum og hagar verðlagningu raforkunnar þannig að afkoma fyrirtækisins sé viðunandi á hverjum tíma er ljóst að þessi endurskoðunarákvæði samningsins, eins og þau eru orðuð, eru mjög veik fyrir Landsvirkjun. Endurskoðunarákvæði eitt sér veitir því miður litlar vonir um að unnt verði að leiðrétta raforkuverðið að 5 árum liðnum.
4. Með samningnum er farið inn á þá hættusömu braut að láta raforkuverðið sveiflast með álverði sem að hluta til er meira að segja ákveðið af Alusuisse. Þetta mun valda mikilli óvissu um tekjuöflun Landsvirkjunar á næstu 6 árum og getur leitt til ýmissa vandræða í rekstri fyrirtækisins.
Á það má einnig minna í þessu sambandi að ein höfuðröksemdin fyrir uppbyggingu stóriðju hér á landi hefur verið sú að með stóriðju mætti draga úr þeim óæskilegu sveiflum hjá þjóðarbúinu sem væru svo tíðar hjá okkur í gömlu atvinnuvegunum, landbúnaði og sjávarútvegi. Þessi röksemd hefur nú verið lögð til hliðar sem fleira af því sem ágætast þótti til að mæla stóriðju bót.
5. Með samningnum er Alusuisse veittur forgangsréttur til frekari stóriðju hér á landi. Það verður að teljast furðulegt að ríkisstj., sem boðar markaðshyggju og útboð á öllum sviðum, skuli veita einum aðila slíkan rétt og í svo stóru máli.
Í nál. mínu er gerð ítarleg grein fyrir rafmagnssamningnum almennt og er þar byggt á gögnum og tölulegum staðreyndum sem Finnbogi Jónsson og Ragnar Árnason lögðu fram og upplýstu á fundum iðnn. Allt hnígur það í þær áttir að á annan veg er bent á að Landsvirkjun vanreikni sitt raforkuverð og á hinn veginn að gert sé of mikið úr því verði sem ÍSAL er ætlað að greiða.
Herra forseti. Ég fer nú að stytta mál mitt. Í rafmagnssamningnum er tækifæri til endurskoðunar bundið við í fyrsta lagi teljandi og ófyrirséða breytingu til hins verra sem hafi í för með sér í öðru lagi alvarleg áhrif á efnahagsstöðu Landsvirkjunar eða ÍSALs. Sú líklega þróun raunvirðis raforkuverðsins, sem hv. þm. Magnús H. Magnússon gerði ítarlega grein fyrir í nál. sínu og hér í ræðu sinni áðan, sýnir glöggt þýðingu þess að unnt reynist að endurskoða rafmagnssamninginn á samningstímanum. Í endurskoðunarákvæði því sem í samningnum felst virðist hins vegar ekki vera neitt hald hvað verðrýrnun orkuverðsins snertir.
Fullljóst er að sú raunverðsþróun getur ekki talist ófyrirséð. Þvert á móti hefur Landsvirkjun þegar gert ráð fyrir henni í skýrslum sínum. Þannig virðist því miður augljóst að téð endurskoðunarákvæði er í rauninni afar nálægt því að útiloka endurskoðun á grundvelli verðrýrnunar raforkuverðsins. Að þessu leyti a.m.k. er endurskoðunarákvæðið afturför frá sjónarmiði Íslands þar sem með skírskotun til almenns réttar og jafnræðis aðila er vafalítið unnt að krefjast endurskoðunar núgildandi rafmagnssamnings af þessari ástæðu.
Ósanngirni ákvæðisins verður enn augljósara þegar hugað er að seinna skilyrðinu, alvarlegra áhrifa á efnahagsstöðu aðila. Landsvirkjun er meginstoð í efnahagslífi þjóðarinnar og hefur sem slík ekki verið sett í alvarlega efnahagsstöðu þrátt fyrir allt of lágt raforkuverð til stóriðju. Ósennilegt virðist að viðhorf breytist að þessu leyti. Vegna bókhaldsvenja Alusuisse hefur ÍSAL hins vegar lengi verið í mjög alvarlegri efnahagsstöðu. ÍSAL virðist því geta skírskotað til endurskoðunarréttar í kjölfar hvaða ófyrirséða andstreymis sem er, t.d. ef verkamannalaun á Íslandi hækka verulega, eða ef Landsvirkjun getur ekki staðið við orkuathendingarskilmála. Þrátt fyrir að raforkuverð í Evrópu og Ameríku hækkaði mjög verulega, t.d. tvöfaldaðist, gæti Landsvirkjun hins vegar ekki beðið um endurskoðun. Efnahagsstaða Landsvirkjunar verður nefnilega ekki fyrir áhrifum af slíkri breytingu.
Við þetta bætist að endurskoðunarleiðin er ákaflega torsótt, jafnvel þótt öllum skilyrðum fyrir henni sé fullnægt. Fyrst á sáttanefndaraðili að reyna að ná samkomulagi um það hvort skilyrðin séu raunverulega fyrir hendi. Ef ekki næst samkomulag í sáttanefndinni verður að vísa þeim ágreiningi fyrir gerðardóm sem á að skera úr um hvort skilyrði endurskoðunar séu fyrir hendi. Verði úrskurðurinn jákvæður eiga aðilar enn að reyna að ná samkomulagi um endurskoðun sín á milli. Náist það ekki verður að vísa þeim ágreiningi fyrir nýjan gerðardóm til úrskurðar. Ljóst er, m.a. af upplýsingum iðnrh. um starfshraða gerðardóma og kostnað við slíkan málarekstur, að umrætt endurskoðunarferli gæti bæði orðið langvinnt og kostnaðarsamt. Jafnvel gæti tekið 4–7 ár að fá úrskurð slíks gerðardóms.
Fskj. VI með frv. þessu er bréf sem iðnrh. Sverrir Hermannsson skrifaði Alusuisse 5. nóv. 1984. Þetta bréf er eins og opinn víxill þar sem æðsta stjórnvald iðnaðarmála lýsir því yfir að ríkisstj. muni „afhenda Alusuisse bréf þar sem tilgreind verði fyrirhuguð kjör og skilmálar varðandi raforku frá Landsvirkjun“ til þeirrar stækkunar álversins upp í 40 þús. tonna afkastagetu sem aðilar höfðu samið um að vinna að í bráðabirgðasamningi sínum frá 23. sept. 1983.
Engin gögn eru með þessu fskj. svo að engin tök eru að vita hverju menn eru að lofa. Ég leyfi mér að krefjast þess að stjórnin sendi ekki bréf af þessu tagi fyrr en hún hefur ráðfært sig við alla þingflokka og Landsvirkjun, en upplýst var á fundi iðnn. Ed. að stjórn Landsvirkjunar hefði fyrir sitt leyti hafnað því að senda Alusuisse slíkt bréf þar sem raforkuverð til stækkaðs álvers yrði gefið upp áður en frá samningum um stækkunina yrði gengið að öðru leyti. Þá þarf enn fremur að framkvæma athugun á því hvort þjóðhagslega sé hagkvæmt fyrir Íslendinga að reisa stórvirkjanir til að auka afkastagetu álversins í Straumsvík og kynna þær athuganir áður en bréfið verður sent.
Að lokum leyfi ég mér að benda á að áhættan af fjárfestingu í orkuveri er að sjálfsögðu síst minni en iðjuveri. Sá arður, sem hinir erlendu aðilar fá út úr stækkun álversins, verður því hér eftir sem hingað til fluttur úr landi. Fjárfesting af þessu tagi verður auðvitað útilokandi fyrir önnur framkvæmdaáform í landinu á sviði innlends iðnaðar og alveg sérstaklega varðandi innlenda orkunýtingu.
Þegar á heildina er litið eru raforkusamningurinn og frv. algerlega ófullnægjandi. Ég legg því til að þetta frv. verði fellt.