12.12.1986
Sameinað þing: 30. fundur, 109. löggjafarþing.
Sjá dálk 1619 í B-deild Alþingistíðinda. (1381)
1. mál, fjárlög 1987
Sigríður Dúna Kristmundsdóttir:
Herra forseti. Við umræðu um þetta fjórða og væntanlega síðasta fjárlagafrv. þeirrar ríkisstjórnar sem nú situr gefst færi á að meta nokkuð þá fjármálastjórn sem hún hefur sýnt í verki á kjörtímabilinu. Ef við hugum fyrst að því verðmætamati sem legið hefur þessari fjármálastjórn til grundvallar kemur í ljós að þar hafa hin hörðu gildi ráðið. Á kjörtímabilinu hafa framlög til margvíslegra félagslegra og menningarlegra framkvæmda verið skorin við nögl og stundum niður við trog. Má þar nefna framlög til dagvistarmála barna sem farið hafa hríðlækkandi frá ári til árs, framlög til framkvæmdaliðar skóla, heilsugæslustöðva og sjúkrahúsa, framlög til Framkvæmdasjóðs fatlaðra, til þróunarsamvinnu, til listrænnar starfsemi í landinu o.s.frv. Hin hörðu gildi hafa tekið framkvæmdir á borð við flugstöðina á Keflavíkurflugvelli svo að dæmi sé nefnt og byggingu Blönduvirkjunar sem við höfum ekkert með að gera eins og nú stendur, svo að ég taki annað dæmi, fram yfir þá málaflokka sem ég nefndi hér áðan. Árangurinn finna landsmenn margir hverjir áþreifanlega á eigin skinni, t.d. foreldrar og börn, sjúkir og aldraðir svo að ekki sé minnst á fatlaða sem nú huga á sérframboð í næstu alþingiskosningum til að reyna að ná eyrum þeirra sem með fjármálastjórn ríkisins fara. Ekki veit ég hvort þær milljónir sem hæstv. fjmrh. tilkynnti að bæta ætti við þann málaflokk fyrr á þessum fundi breyta þessum fyrirætlunum fatlaðra. En því verðmætamati sem fjárlagafrv. annars byggir á, hinum hörðu gildum, höfum við Kvennalistakonur aldrei viljað una. Við teljum það hvorki horfa til farsældar fyrir landsmenn né vera líklegt til að skila árangri og því mótmælum við því enn á ný við afgreiðslu þessara fjárlaga.
Hitt atriðið, sem vert er að huga að í lok kjörtímabilsins, er hvernig ríkisstjórninni hefur tekist upp með fjármálastjórnina sjálfa. Ekki virðast hin hörðu gildi affarasæl þar því að við blasir að uppsafnaður rekstrarhalli A-hluta ríkissjóðs síðustu tvö árin er hvorki meira né minna en hálfur fimmti milljarður króna. Þar við bætist að áætlaður rekstrarhalli ríkissjóðs er skv. fjárlagafrv. fyrir árið 1987 áætlaður 1,5 milljarðar kr. og þegar er ljóst að þar er um vanáætlun að ræða. Þessi ríkisstjórn mun því skila af sér a.m.k. 6 milljarða skuld til þeirra sem við taka af henni og hvorki getur það talist góð fjármálastjórn né verða nýir vendir öfundsverðir af því hlutverki sínu að eiga að sópa þessum milljörðum þangað sem þeir eiga heima, þ.e. að greiða þá.
Ofan á þetta bætist að ekki hefur dregið úr erlendri lántöku á kjörtímabilinu. Samkvæmt síðasta hefti Hagtalna Seðlabankans hafa löng erlend lán hækka úr 53,9% í 57,8% af vergri þjóðarframleiðslu á síðustu þremur árum og nema heildarskuldir opinberra aðila og lánastofnana nú erlendis rúmum 87 milljörðum kr. Þetta eru ógnvekjandi tölur og sannarlega ekki heiglum hent að taka við fjármálastjórninni úr hendi þeirrar ríkisstjórnar sem nú hefur lagt fyrir okkur fjórða og vonandi síðasta fjárlagafrv. sitt.
Vísast er þetta frv., sem hér er nú til 2. umr., ekki þeirrar gerðar að það muni standast tímans tönn frekar en önnur fjárlagafrv. þessarar ríkisstjórnar. Það má því vera að til lítils sé að flytja brtt. við það. Þó höfum við Kvennalistakonur ekki getað setið hjá aðgerðarlausar og horft á þjóðþurftarmálin skorin niður við nögl. Því flytjum við allnokkrar brtt. við þetta fjárlagafrv. og ég vil taka fram að tillögur eru aðeins gerðar um albrýnustu málin. Það er fjöldamargt fleira sem við hefðum viljað sjá ofar á listanum í þessu frv., en því verða ekki gerð tæmandi skil nú.
Ég mæli við þessa umræðu fyrst fyrir brtt. á þskj. 292 sem bornar eru fram af þingkonum Kvennalistans. Þær eru tvær og sú fyrri varðar hækkun á framlagi ríkisins til byggingar dagvistarheimila fyrir börn úr þeim 20 millj. kr. sem er að finna í fjárlagafrv. og er smánarleg upphæð í 173 millj. 440 þús. kr. sem er sú lágmarksupphæð sem þarf til að mæta brýnustu þörfum sveitarfélaganna í þessum málaflokki. Af þessum 173 millj. 440 þús. eru 159 millj. 855 þús. sem þegar eru gjaldfallnar á ríkið vegna framkvæmda við dagvistarheimili fyrir börn á undanförnum árum. Og þær 13 millj. 585 þús. sem þá eru eftir eru nákvæmlega það sem þarf til að byrja framkvæmdir við þau dagvistarheimili sem ríkið hefur þegar sjálft lagt blessun sína yfir. Það er því ljóst að þessi upphæð, 173 millj. 440 þús., er algert lágmark eigi ríkið að standa við undirskrifaðar skuldbindingar sínar og að þær 43 millj. 195 þús. sem fjvn. leggur til að varið verði til þessa málaflokks duga þar engan veginn til, eru reyndar aðeins eins og upp í nös á ketti. Í þessum málaflokki er þörfin knýjandi og sívaxandi, ekki síst vegna þess að framlög til dagvistarheimila barna hafa lækkað umtalsvert að raungildi á síðustu þremur árum. Og þótt miðað sé við aðra brýna málaflokka hefur þessi verið skorinn hvað grimmdarlegast niður á undanförnum árum.
Þær 173 millj. 440 þús. sem við leggjum til að veitt verði á næsta ári til byggingar dagvistarheimila fyrir börn eru því algert lágmark og svara því miður engan veginn óskum sveitarfélaganna í þessum efnum. Ég er hér með bréf frá borgarstjóranum í Reykjavík, dags. 12. nóv. s.l., þar sem þess er farið á leit að fjárveitingar ríkissjóðs til framkvæmda við barnaheimili á vegum Reykjavíkurborgar einnar verði samtals 58 millj. 893 þús. kr. á næsta ári að viðbættum verðbótum. Það er því deginum ljósara að rausn fjvn., 43 millj. 195 þús. til þessa málaflokks, nægir ekki einu sinni til að fullnægja þeim lágmarksþörfum sem Reykjavíkurborg hefur í þessum málum, hvað þá þörfum landsins alls eins og henni er ætlað að gera.
Ég las það reyndar í blöðunum í dag að nú er nýlokið skoðanakönnun hjá Félagsvísindastofnun m.a. um hvaða málaflokka menn telji brýnasta í ríkisfjármálum og hvar þurfi helst að taka hendinni til. Samkvæmt þessari skoðanakönnun telja 60% aðspurðra að brýna nauðsyn beri til að efla dagvistarþjónustu fyrir börn í landinu. Er þessi málaflokkur í þriðja sæti í könnuninni. Það eru málefni aldraðra og samgöngumál sem eru ein talin brýnni en dagvistarmál barna.
Á 107. löggjafarþingi, þ.e. fyrir tveimur árum, lögðum við Kvennalistakonur fram frv. til l. um átak í dagvistarmálum barna. Þar var gert ráð fyrir að á ári hverju yrði veitt úr ríkissjóði upphæð sem næmi a.m.k. 0,8% af A-hluta fjárlaga til byggingar dagvistarheimila fyrir börn. Miðað við niðurstöðutölu A-hluta fjárlaga árið 1986 hefði í ár verið um að ræða upphæð sem nemur 302 millj. kr. Forsendur þessa frv. voru m.a. þær að við gerð kjarasamninga aðila vinnumarkaðarins árið 1980 gekkst ríkisstjórn Íslands inn á það að þörf fyrir dagvistarþjónustu barna skyldi fullnægt á næstu tíu árum. Með bréfi dags. 26. mars 1981 skipaði menntmrh. nefnd til að gera tíu ára áætlun um uppbyggingu dagvistarheimila í landinu. Nefndin, sem lauk störfum í apríl árið 1982, lagði fram umbeðna áætlun byggða á tveimur mismunandi forsendum fyrir þörf á dagvistarrými og komst að þeirri niðurstöðu að árlega þyrfti að veita úr ríkissjóði 30 millj. kr. miðað við forsendur 1 í könnuninni, 50 millj. kr. miðað við forsendur 2 til að því markmiði í byggingu dagvistarheimila, sem um var samið árið 1980, yrði náð. Tillögur nefndarinnar um upphæð fjárveitinga voru miðaðar við byggingarvísitölu og samkvæmt framreikningi Þjóðhagsstofnunar ættu 30 millj. að vera orðnar nú í desember 1986 142,7 millj. og 50 millj. 237,8 millj. Það er sem sé á bilinu 140-240 millj. kr. sem hefði átt að veita á fjárlögum ársins 1986 til byggingar dagvistarheimila hefði verið staðið við kjarasamningana frá 1980.
Þess í stað höfum við í fjárlagafrv. því sem fyrir okkur liggur upphæð til þessara mála upp á 20 millj. kr. og fjárveitinganefndartillögu upp á 43 millj. 195 þús. kr. Það er sem sagt ekki nóg að tvær ríkisstjórnir hafi þverbrotið það sem um var samið í kjarasamningum árið 1980 heldur hefur í engu verið tekið tillit til þess frv. um átak í dagvistarmálum barna sem á 107. löggjafarþingi var vísað til ríkisstjórnarinnar með því fororði að taka tillit til þessara mála við fjárlagagerð framvegis. Þau tilmæli meiri hluta manna í Ed. Alþingis eru að engu höfð í því fjárlagafrv. sem við ræðum hér og kemur mér ekki á óvart því að sú ríkisstjórn sem nú situr hefur ekki gert annað en að lækka að raungildi framlög til þessara mála jafnt og þétt allan sinn stjórnartíma.
Jafnframt er ljóst að því fer fjarri að þörf fyrir dagvistun barna hafi minnkað á þeim árum sem hér um ræðir. Þvert á móti hefur þörf á dagvistarrými aukist svo umfram framboð sökum núverandi aðstæðna á vinnumarkaði að neyðarástand hefur skapast í þessum efnum.
Við þær aðstæður sem nú ríkja í íslensku efnahagslífi og á vinnumarkaði og þann óheyrilega langa vinnutíma sem flestum vinnufærum Íslendingum er boðið upp á hafa feður og mæður lítinn tíma afgangs fyrir börn sín. Skyldu þeir hv. þm. sem nú ætla að skammta rúmar 40 millj. kr. í þennan málaflokk nokkurn tíma hugsa um það hvar börnin eru á meðan foreldrarnir eru að vinna? Ég held varla.
Ástandið í þessum málum var þannig fyrir rúmu ári að þá var rúm fyrir um 50% barna á landinu á aldrinum 6 mánaða til 5 ára á dagvistarheimilum. Þar af voru rúm 40% barna á þessum aldri á leikskólum sem bjóða aðeins fjögurra stunda fóstrun á dag, en aðeins 9,7% barna, þ.e. innan við 10% þeirra barna sem eru á dagvistaraldri, á dagheimilum. Á skóladagheimilum landsins var rúm fyrir aðeins 2,6% barna á aldrinum 6-11 ára. Á meðan rúmlega 80% kvenna og yfir 90% karla eru úti á vinnumarkaðinum er þetta raunveruleikinn í dagvistarmálum og jafnvel þótt ekki sé tekið mið af núverandi ástandi í kjaramálum, sem kallar foreldra til vinnu utan heimilis án tillits til barna, er það grundvallaratriði í baráttu fyrir jafnri stöðu karla og kvenna á vinnumarkaðnum að öllum foreldrum standi dagvistarþjónusta fyrir börn til boða, að foreldrar geti sjálfir valið hvort börn þeirra sækja dagvistarheimili en að ríkið velji ekki fyrir þá eins og nú er. Því höfum við Kvennalistakonur lagt til á þskj. 292 að sinnt verði lágmarksþörfum sveitarfélaganna um framlög til byggingar dagvistarheimila og þau hækkuð úr þeim 20 millj. kr. sem er að finna í fjárlagafrv. í 173 millj. 440 þús. kr.
Hv. alþm. ætti að vera ljóst að það ástand sem nú ríkir í dagvistarmálum barna getur ekki gengið lengur. Það er ábyrgðarhlutur okkar, sem sitjum á hv. Alþingi, að sjá til þess að hér verði ráðin bót á og aflétt því neyðarástandi sem nú ríkir í þessum málum. Ég skora því á hv. þm. að kanna grannt hug sinn til þessara mála og veita þessu máli liðsinni sitt.
Á þskj. 292 er einnig till. frá þingkonum Kvennalistans um 100% hækkun á framlögum til listrænnar starfsemi í landinu, þ.e. listrænnar starfsemi sem er að finna í lið 02 982 í 4. gr. frv. Þannig er nú málum háttað að það er sárasjaldan sem handhafar framkvæmdavaldsins sjá ástæðu til að nefna listir í þingsölum. Það er þá ekki nema við hátíðleg tækifæri þegar mönnum verður orða vant að gripið er til þess neyðarúrræðis að segja fáein orð um listir. Hér innan þessara veggja fer ekki fram umræða um gildi listrænnar starfsemi fyrir íslenskt þjóðlíf hvað þá heldur umræða um nauðsyn þess að ríkisvaldið styrki slíka starfsemi. Fjárveitingar ríkisins til listrænnar starfsemi koma helst til umræðu þegar skera þarf niður á fjárlögum og er eins og menn haldi að niðurskurður á því sviði breyti einhverju sem máli skiptir um niðurstöður ríkisfjármálanna. Staðreyndin er sú að íslenska ríkið veitir ótrúlega lágum fjárhæðum til listrænnar starfsemi, svo lágum að hliðstæður er varla hægt að finna meðal vestrænna þjóða. Er þá auðvitað miðað við hlutfall af heildarútgjöldum ríkisins. Hins vegar mætti ætla að íslenska ríkið hefði aukið framlög sín til lista í samræmi við þá miklu grósku sem ríkt hefur hér á landi á þessu sviði um árabil. Því er hins vegar ekki að heilsa. Þvert á móti hafa framlög ríkisins, ef eitthvað er, rýrnað og þarf ekki að leita langt til að sjá að listirnar eiga nú mjög erfitt uppdráttar.
Samkvæmt þeim fjárlögum sem nú eru til umræðu ætlar ríkisstjórnin að veita af rausn sinni innan við 1% af heildarútgjöldum ríkisins til listrænnar starfsemi. Þessi lágu framlög um árabil hafa þýtt að íslenskri listastarfsemi er í síauknum mæli haldið uppi af sjálfboðavinnu útpískaðra listamanna sem hafa ofan í sig og á með því að vinna í alls kyns óskyldum störfum, svo sem auglýsingagerð og prófarkalestri svo dæmi séu tekin. Það er varla hægt að búast við að íslenskir listamenn verði til stórræðanna hvað þá heldur samkeppnishæfir á erlendum vettvangi ef svo heldur áfram.
Áhugaleysi stjórnvalda á þessu sviði hefur einnig þær afleiðingar í för með sér að menningarfjandskapur hvers konar og virðingarleysi fyrir gildi listanna og gildi menningar á auðveldara með að ná fótfestu meðal þjóðarinnar en ella væri. Það ætti að vera okkur sem hér sitjum verulegt áhyggjuefni. Ef einhver dirfska býr meðal þeirra hv. þm. sem hér sitja ættu þeir að reyna að byrgja brunninn áður en barnið er dottið ofan í hann og efla þá sjóði sem styrkja skapandi listir og efla þar með frjálsa hugsun og víðsýni meðal þjóðarinnar. Að því miðar sú till. okkar Kvennalistakvenna að auka framlög til ýmiss konar listastarfsemi í landinu, þ.e. liður 02 982, um 100% eða um 74 millj. 446 þús. kr. Teljum við að við minna verði ekki af komist í þessum efnum. Til að setja þessa tölu í talnasamhengi vil ég benda hv. þm. á að 74 millj. kr. eru innan við helmingur þeirrar upphæðar sem ríkið fékk í sinn sjóð á árinu 1985, ég hef því miður ekki nýrri tölur, í söluskatt af bókum. Áætlað er nú að sköpunarstarf rithöfunda einna muni skila ríkinu nálægt 200 millj. kr. í söluskattstekjum á næsta ári þannig að sú fjárhæð sem við leggjum til að renni til listrænnar starfsemi í landinu nær ekki einu sinni þeim tekjum sem ríkið hefur af sköpunarstarfi rithöfunda og þótt ekki sé víðar leitað. Mega menn skilja af þessum orðum mínum að mér finnst till. vera lágmarkstillaga.
Þær fjárveitingar sem nú eru ætlaðar til lista minna frekar á syndakvittanir en mótaða stefnu. Þær endurspegla skilningsleysi stjórnvalda á samfélagslegu gildi listanna og þær opinbera áhugaleysi ráðamanna á því að efla frumlega hugsun meðal landsmanna. Flestum okkar sem hér sitjum er orðið ljóst gildi rannsókna og nýsköpunar í raunvísindum fyrir efnahag þessarar þjóðar, en mönnum virðist enn ekki vera orðið ljóst gildi nýsköpunar í hugvísindum og listum fyrir bæði andlega og efnahagslega velferð þjóðarinnar. Án nýsköpunar á huglæga sviðinu er ekki um að ræða neinar framfarir á því efnahagslega. Við þurfum ekki annað en að líta í sögu vísindanna til að sjá þessa staðreynd blasa við og við þurfum ekki annað en líta til nágrannaþjóðanna til að sjá að stjórnvöld þar hafa á þessari staðreynd þroskaðri skilning en stjórnvöld hér. Það er á ábyrgð stjórnvalda á hverjum tíma að móta mannúðlega stefnu sem hefur þann megintilgang að örva hvern og einn landsmann til skapandi hugsunar og auðvelda fólki þannig að opna hug sinn fyrir nýjum hugmyndum og nýjum sjónarhornum. Slík stefna mundi einnig vera mótvægi við það innihaldslausa fóður sem í síauknum mæli er dengt inn í vitund landsmanna, ungra sem aldinna, með hjálp dagblaðaskrums og gegndarlauss auglýsingafárs í sjónvarpi og hljóðvarpi. Það ætti því að vera hv. þm. metnaðarmál að móta slíka stefnu áður en það verður um seinan. En sem fyrsta skref í þá átt og til að sýna vilja sinn í verki ættum við að sjá til þess að sjóðir til nýsköpunar í listum og vísindum verði efldir svo að um muni. Þegar til lengdar lætur mun slíkt skref efla virðingu þjóðarinnar fyrir listum og vísindum og einnig fyrir þeim stjórnvöldum sem landinu ráða.
Ég vil einnig láta það koma fram að mér er kunnugt um að hæstv. menntmrh., sem því miður er víðsfjarri þessa stundina, hefur stunið þungan á hverjum listamannafundinum á fætur öðrum og barmað sér sárlega yfir því að fá ekki það fé sem hann gjarnan vildi til listrænnar starfsemi í landinu. „Það er fjmrh. sem segir nei“, segir hæstv. menntmrh. Nú hefur hæstv. menntmrh. fyrir framan sig, eða réttara sagt hann mun hafa það þegar að atkvæðagreiðslu kemur því hann er ekki viðstaddur nú, till. sem kveður á um 100% aukningu á framlagi til þessarar starfsemi og þegar hún kemur til atkvæðagreiðslu gefst hæstv. menntmrh. tækifæri til að staðreyna orð sín og sýna hug sinn í verki með því að greiða þessari till. atkvæði sitt. (Gripið fram í: En hinir?) Allir hv. þm. fá tækifæri til þess, en ég vísaði sérstaklega til þeirra orða sem mér er kunnugt um að hæstv. menntmrh. hefur haft uppi á fundum með listamönnum á umliðnu ári, að hann hafi þá sérstakt tækifæri nú við afgreiðslu fjárlaga til að staðfesta þau orð. Hug sinn til þessara mála hafa vitaskuld allir hv. þm. tækifæri til að staðfesta með því að greiða till. þessari atkvæði sitt og þá mun koma í ljós hver hugur fylgir máli hjá hv. þm. og hæstv. menntmrh.
Virðulegi forseti. Að lokum vil ég gera málefni Þróunarsamvinnustofnunar Íslands og aðstoðar Íslands við þróunarlöndin að umræðuefni. Í svari við fsp. minni til hæstv. utanrrh. í sameinuðu þingi 25. nóv. s.l. kom fram að hæstv. utanrrh. hefði hug á að fá bætt úr þeim lágu fjárhæðum sem Þróunarsamvinnustofnun Íslands er ætlað í þessu fjárlagafrv. Í sama fyrirspurnatíma kom einnig fram hjá hv. þm. Gunnari G. Schram að Þróunarsamvinnustofnun Íslands þyrfti þrefalda þá upphæð sem henni er ætluð í frv. til þess eins að standa við og framkvæma verkefni sitt á Grænhöfðaeyjum. Enga till. er hins vegar að finna í brtt. fjvn. sem tekur til Þróunarsamvinnustofnunar Íslands né mun stjórn stofnunarinnar hafa gengið á fund fjvn. svo sem vant er með greinargerð um hvað hún þurfi til sinna verka á næsta ári og væri gott ef hægt væri að fá upplýst við þessa umræðu ef hér situr einhver stjórnarmaður í Þróunarsamvinnustofnun Íslands og gæti upplýst hv. þm. um hvers vegna stjórnin brá út af venju sinni þetta árið. Heyrt hef ég að þessi mál muni bíða 3. umr. um fjárlagafrv. og mun ég því gera það einnig og ekki flytja brtt. við þennan lið frv. fyrr en séð verður í hvert far þessi mál skipast. Ég vil aðeins vekja athygli á því að skv. frv. lækka framlög til þróunarsamvinnu Íslendinga enn frá síðasta ári eða úr 0,063% af þjóðarframleiðslu niður í 0,05% og það þrátt fyrir margítrekaða ályktun Alþingis frá því í maí 1985 um stóraukin og reglubundin framlög til þessara mála. Við þetta verður vitaskuld ekki unað og er óþolandi að horfa upp á ályktun Alþingis um þróunarsamvinnu þverbrotna ár eftir ár.
Jafnframt vildi ég fá upplýst hvernig á því stendur að liðurinn Matvæla- og neyðaraðstoð er fallinn út úr frv. Ekki hefur neyðin og matvælaþörfin í heiminum minnkað svo fróðlegt er að vita hverjar ástæðurnar eru. En ég sé að hér er ekki um auðuga bekki að gresja hvað varðar svarendur og mun því láta frekari umræðu um þessi mál bíða að sinni og taka þau upp við 3. umr. frv.