26.10.1987
Neðri deild: 6. fundur, 110. löggjafarþing.
Sjá dálk 368 í B-deild Alþingistíðinda. (284)

47. mál, Húsnæðisstofnun ríkisins

Alexander Stefánsson:

Herra forseti. Ég leyfi mér að vekja athygli hv. þingdeildar á óvenjulegri málsmeðferð sem hér hefur komið fram. Hæstv. félmrh. byrjar fyrstu ræðu sína sem ráðherra fyrir stóru máli með árásum á samstarfsflokkana hér á hv. Alþingi. Ég hélt satt að segja undir ræðu hennar að málið sem hér er lagt fram væri búið að vera til umræðu á Alþingi. Ég held að miklu hyggilegra væri í þessu tilfelli að ræða aðeins efnislega slíkt stjfrv. og biðja a.m.k. með vægilegum orðum um stuðning hv. þm. fyrir málinu.

Þingflokkur Framsfl. féllst á að hæstv. félmrh. legði þetta frv. á þskj. 47, um breyt. á l. um Húsnæðisstofnun ríkisins, fram hér á Alþingi án skuldbindinga um að samþykkja frv. eins og það liggur hér fyrir. Munu þm. flokksins vinna að því í meðferð Alþingis að ef breyting verður gerð á lögum um Húsnæðisstofnun ríkisins þá verði það í samræmi við það sem er grundvöllur núgildandi laga, samkomulag aðila vinnumarkaðar um fjármagn lífeyrissjóðanna í landinu. Ef það samkomulag er rofið brestur undirstaða byggingarsjóðanna. Það hljóta allir að skilja. Þetta virðist hins vegar hæstv. félmrh. ekki skilja og kom það best fram í þeirri kröfu hæstv. ráðherra að sett yrðu bráðabirgðalög í haust, vægast sagt flausturslegar hugmyndir en sem betur fer voru þær kæfðar í fæðingu áður en slys hlaust af.

Þetta frv. hæstv. ráðherra er vanhugsað spor aftur á bak. Vegna þeirrar umræðu í fjölmiðlum undanfarið um þetta frv. og stöðu húsnæðismála almennt tel ég rétt við 1. umr. þessa frv. á þskj. 47 að vekja athygli á örfáum atriðum um sérkennileg vinnubrögð hæstv. félmrh. sem skýra um leið þá tortryggni og andstöðu sem komið hefur fram við frv. hæstv. ráðherra.

Í fyrsta lagi: Hæstv. ráðherra leitaði ekki formlega eftir samkomulagi við aðila vinnumarkaðarins um væntanlegar lagabreytingar, enda þótt yfirlýsingar fyrrv. ríkisstjórnar væru ótvíræðar að lagabreytingar væru gerðar í samráði við þessa aðila ef þær þyrftu fram að koma.

Í öðru lagi: Ekki var leitað samráðs við lífeyrissjóðina í landinu sem fjármögnun laganna byggist á, en skilyrði þeirra var jafn réttur lífeyrissjóðsfélaga til lána.

Í þriðja lagi: Stjórnarflokkarnir voru ekki hafðir með í ráðum né beðnir um að skipa fulltrúa í vinnuhóp eða nefnd til að fjalla um hvort gera þyrfti breytingar og þá hvernig. Það hefur ávallt verið föst venja að fulltrúar stjórnarflokka í ríkisstjórn í það minnsta fjölluðu sameiginlega um hugsanlegar breytingar á lögum.

Í fjórða lagi kemur hæstv. félmrh. í sjónvarp, Stöð 2, og lýsir yfir að ef einstaka þm. stjórnarflokka ætli að standa gegn tillögum sínum muni hæstv. ráðherra krefjast þess að foringjar flokkanna sjái um framgang frv. Mér er spurn: Er slíkur hroki líklegur til að greiða fyrir framgangi mála á hv. Alþingi?

Eins og hv. alþm. vita voru lög nr. 54/1986, um Húsnæðisstofnun ríkisins, byggð á víðtæku samkomulagi aðila vinnumarkaðarins og ríkisstjórnar í febrúarsamningnum 1986. Sérstök húsnæðisnefnd aðila vinnumarkaðarins og ríkisstjórnarinnar undir forsæti hagsýslustjóra, Hallgríms Snorrasonar, samdi lögin og mótaði framgang þeirra með Húsnæðisstofnun og félmrn.

Eitt meginatriði laganna byggist á samræmdri þátttöku allra lífeyrissjóða landsins um að leggja til 55% af ráðstöfunarfé lífeyrissjóðanna sem gengur beint til Byggingarsjóðs ríkisins og Byggingarsjóðs verkamanna. Lánsréttur einstaklinga byggist á að viðkomandi hafi greitt í lífeyrissjóði samfellt í 20 mánuði og að viðkomandi lífeyrissjóður hafi keypt skuldabréf af byggingarsjóði samkvæmt samningi þar um. Umsækjandi um lán þarf að gera grein fyrir efnahagsaðstæðum sínum og áformum um byggingu eða kaup á húsnæði svo hægt sé að meta lánsrétt hans og möguleika til að standa undir fjárfestingum og lánum. Forgang til lána hafa þeir sem eru að byggja eða kaupa í fyrsta sinn og þeir sem af fjölskylduástæðum þurfa að stækka við sig húsnæði eða flytjast til milli svæða. Hámarksstærð íbúðar má vera 180 fermetrar. Þeir sem byggja stærra fá ekki lán. Lánsloforð frá Húsnæðisstofnun eru verðtryggð sem er algjört nýmæli. Þessi nýju lög hafa í för með sér stórhækkun lána, í allt að 70% kostnaðar við húsnæði, var áður 13%, komst síðast í 29% og lánstími er 40 ár.

Eins og áður sagði byggjast þessi nýju lög á samkomulagi aðila vinnumarkaðarins og ríkisstjórnar um lögbundið framlag lífeyrissjóðanna til að fjármagna kerfið. Við afgreiðslu málsins hér á hv. Alþingi var samstaða um meginstefnu þessara laga og fagnað samkomulagi og frumkvæði aðila vinnumarkaðarins og þátttöku lífeyrissjóðanna. Það vakti að vísu talsverða athygli að fulltrúar Alþfl. á hv. Alþingi undir forustu núverandi hæstv. félmrh. töluðu gegn gildi þess að aðilar vinnumarkaðarins ættu að hafa bein áhrif á þessi mál. „Þeir væru aðilar úti í bæ," eins og einn hv. þm. þeirra sagði. Þessi ummæli eru öll í þingtíðindum og bera vitni um að Alþfl. vildi ekki afskipti aðila vinnumarkaðarins í mikilvægum þjóðmálum, það skýrir e.t.v. að hluta til hvers vegna hæstv. félmrh. vildi ekki fá þessa sömu aðila til að vinna að tillögum um breytingar á frv. eða fá álit þeirra sem fylgiskjal með frv.

Fyrir þinglok á þessu ári var gerð leiðrétting á lögunum varðandi aðgengi námsfólks að lánum. Krafa um greiðslu til lífeyrissjóða var stytt í 20 mánuði frá gildandi lögum sem var nauðsynleg leiðrétting fyrir marga. En þessi breyting var gerð í samráði við laganefnd aðila ríkisstjórnar og vinnumarkaðar. Við það tækifæri var því lýst yfir af fyrrv. félmrh. í nafni ríkisstjórnarinnar að breytingar á lögunum yrðu ekki gerðar nema í fullu samráði við aðila vinnumarkaðarins og lífeyrissjóðina sem leggja til meiri hluta fjármagns byggingarsjóðanna. Ég tel að samkomulagið við aðila vinnumarkaðarins um fjármagn lífeyrissjóða marki tímamót í þessum málum sem ekki má eyðileggja með flausturslegum aðgerðum, allra síst stjórnvalda.

Jafnframt var þessi samningur til að stórefla lífeyrissjóðina og ná fram því markmiði, sem eldri lög gerðu þó ráð fyrir en náðist ekki í framkvæmd fyrr en nú, að allir greiddu iðgjald til lífeyrissjóða, en það er eitt mikilvægasta öryggisatriði fyrir landsmenn og e.t.v. lykillinn að einum Lífeyrissjóði fyrir alla landsmenn. Fjármagn lífeyrissjóða stóreykst með hverju ári, langt umfram það sem menn höfðu áætlað, og þar með fjármagn byggingarsjóðanna ef ótímabær lagasetning kemur ekki í veg fyrir þá jákvæðu þróun.

Ég vek athygli á því að þessi lög hafa nú verið í gildi í aðeins rúmt ár. Þjóðin tók þessum nýju lögum um Húsnæðisstofnun ríkisins vel, ekki síst unga fólkið í landinu. Ákveðnir aðilar hófu skipulagðan skæruhernað gegn þessum lögum, reyndu með hávaða að gera þau tortryggileg, gáfu sér eigin reikniforsendur, kerfið var fyrir fram sprungið og ónothæft. Hvernig túlkar hæstv. félmrh. að Húsnæðisstofnun skuli geta viðstöðulaust afgreitt lán samkvæmt þessu nýja kerfi? T.d. voru afgreidd lán í september sl. fyrir 500 millj. kr. á einum mánuði. Er það vitni um ónothæft kerfi? Og hvað skyldi allur sá fjöldi, þúsundir, segja um þessar afgreiðslur? Hefur ekki verið staðið við útgefin verðtryggð loforð? En þessi ofsafulli áróður hafði þær afleiðingar að ótrúlegur fjöldi umsókna barst um þessi nýju lán, jafnvel frá fólki sem viðurkennir að hafa ekki í hyggju að skipta um íbúðir fyrr en síðar en tók trúanlegan áróðurinn og vildi tryggja sér lánsrétt. Þessi umsóknafjöldi í upphafi þýðir lengri biðtíma en gert var ráð fyrir við gerð laganna en þýðir alls ekki hrun kerfisins ef rétt er á málum haldið.

Áróðursmeistararnir sem nú fara með þennan mikilvæga málaflokk, sem ekki vildu viðurkenna réttmæti þess að semja við aðila vinnumarkaðarins um fjárstreymi frá lífeyrissjóðum, sbr. ræður þeirra á Alþingi og í fjölmiðlum, standa nú frammi fyrir vanda í ákvarðanatöku. Ætla þeir að eyðileggja grundvöll lánaréttar einstaklinga sem byggist á aðild að lífeyrissjóði og samningi við viðkomandi lífeyrissjóði um 55% af ráðstöfunarfé sjóðsins gegn láni til sjóðsfélaga? Hvaðan á fjármagnið að koma ef lífeyrissjóðirnir kaupa ekki skuldabréf Húsnæðisstofnunar? Vilja menn taka upp skömmtunarkerfi eftir einhvers konar efnahagsmati stjórnenda Húsnæðisstofnunar ríkisins með alls konar vottorðakerfi?

Ég tel ástæðu til að lesa upp úr lokaskýrslu húsnæðisnefndar fyrrv. ríkisstjórnar og aðila vinnumarkaðarins undir forsæti Hallgríms Snorrasonar frá því í mars sl., með leyfi forseta. Þar segir m.a., og ég tel það mikilvægt innlegg í umræður um þessi mál:

„Það skiptir meginmáli í allri þessari umræðu að lánshlutarnir voru áður óverðtryggðir en eru nú fullverðtryggðir þannig að það skiptir miklu minna máli þótt lán dragist í núverandi kerfi heldur en í því gamla.“

Niðurstöður þessarar nefndar, sem kemur fram í forsendum húsnæðisnefndarinnar og líklegri framvindu, má líklega draga saman í nokkrum meginatriðum:

Í fyrsta lagi að eftirspurn eftir lánum til kaupa á nýjum íbúðum sé minni en nefndin reiknaði með en eftirspurn eftir lánum til kaupa á notuðum íbúðum sé meiri. Jafnframt kann útstreymi vegna lána til þeirra sem fóru á milli kerfa að hafa verið heldur vanmetið.

Í öðru lagi: Á móti þessu kemur að fé til ráðstöfunar til þeirra útlána sem hér er um að ræða verður sennilega nokkru meira að raungildi en nefndin reiknaði með vegna aukningar á ráðstöfunarfé lífeyrissjóða umfram forsendur nefndarinnar.

Í þriðja lagi: Ráðstöfunarféð ætti því í reynd að duga til að unnt sé að hefja afgreiðslu a.m.k. jafnmargra lána á árinu 1987 og nefndin reiknaði með.

Ég vil skjóta því inn í að þetta hefur meira en fyllilega staðist.

Í fjórða lagi: Bið eftir lánum er ekki lengri en nefndin reiknaði með og er enn sem komið er ekki lengri en í eldra kerfinu.

Í fimmta lagi: Engin þau sjónarmið eða atvik hafa komið fram sem raska upphaflegum hugmyndum um að skynsamlegt sé að kerfið komi að fullu til framkvæmda smám saman og að ekki skuli látið undan ýtrustu útlánaeftirspurn í upphafi.

Í sjötta lagi: Enn sem komið er virðist því hæpið að ástæða sé til að veita meira fé til kerfisins en þegar er áformað á þessu ári.

Á hinn bóginn sýnist ýmislegt benda til að menn hafi vanmetið eðlilega viðleitni fólks til að nýta sér niðurgreitt fjármagn og að rétt hefði verið að setja ákveðnar takmarkanir við lánsrétt þeirra sem ættu íbúð eða íbúðir fyrir. Í þessu ljósi væri e.t.v. athugandi að endurskoða lögin. Og þar eru settar fram þrjár ábendingar sem nefndin setti fram að lokum:

Í fyrsta lagi að til greina komi að kveða á um að þeir eigi alls ekki rétt á láni sem eigi tvær eða fleiri íbúðir fyrir.

Í öðru lagi: Kveðið verði á um að eigi umsækjandi eða maki hans íbúð fyrir skuli því aðeins veita honum lán að hann sé að skipta um íbúð og staðfesti það með yfirlýsingu.

Í þriðja lagi: Þegar í hlut á fólk sem á alveg fullnægjandi húsnæði en vill minnka við sig verði húsnæðismálastjórn heimilað að stytta lánstíma og taka markaðsvexti af lánum.

Þessa sjálfsögðu breytingu samkvæmt þessum lið er hægt að gera án lagabreytinga og hefur Húsnæðisstofnun ríkisins haft það til meðferðar frá því í byrjun þessa árs með því að setja upp nýjan lánaflokk sem láni eldra fólki til að skipta um húsnæði með hæfilegum lánstíma. Þetta er sem sagt mögulegt í núgildandi lögum. Ég vona að Húsnæðisstofnun sjái um að þetta nái fram að ganga núna næstu vikur.

Herra forseti. Ég treysti því að á Alþingi sé vilji til að treysta og efla húsnæðiskerfið í landinu, sníða af því augljósa agnúa án þess að skapa hættu á að fjárstreymi til byggingarsjóðanna sé í hættu, hafa lánareglur frjálslegar og aðgengilegar gegn ákveðnum skilyrðum sem umsækjandi um lán veit fyrir fram. Ráðgjafarstofnun í húsnæðiskerfinu þarf að vera öflug. Stofnun hennar er eitt það besta sem var framkvæmt á síðustu árum, eins og nýju lögin gera ráð fyrir, og hennar hlutverk er að leiðbeina og meta lánshæfni. Félagslega kerfið þarf að efla þannig að það veiti þeim sem ekki hafa möguleika á eignakerfinu fullt öryggi til húsnæðis í verkamannabústöðum, leiguíbúðum sveitarfélaga eða samtaka aldraðra, öryrkja eða námsmanna og í byggingarsamvinnufélögum. Tryggt verði að landsbyggðin njóti jafnréttis í þessum málum. En jöfn þróun í húsnæðismálum er skynsamlegasta leiðin. Við eigum að vita hvaða aukning nýbygginga er hæfileg hér á landi miðað við mannfjöldaþróun. Þjóðin í heild hefur ekki efni á ofþenslu á þessu sviði. Hjá nágrannaþjóðum okkar hafa orðið mörg slys í byggingarframkvæmdum, sem ættu að vera okkur víti til varnaðar, þar sem víða standa þúsundir íbúða í ýmsum hverfum alveg auðar.

Það þarf að leggja meira starf í upplýsingar um þetta mál. Í núgildandi lögum eru fjölmörg atriði — og ég vek sérstaka athygli á því — sem ekki er farið að framkvæma enn en geta haft mikla þýðingu í meðferð þessara mála. Upphrópanir á gefnum forsendum, sem menn gefa sér í flýti eða vegna andstöðu við gildandi lög, leysa ekki vanda á neinu sviði, síst í húsnæðismálum.

Þar sem ég á sæti í þeirri nefnd sem fær þetta frv. hæstv. félmrh. til meðferðar ætla ég ekki að ræða það efnislega grein fyrir grein umfram það sem tengja má því sem ég hef áður sagt. Ég mun ræða einstakar greinar og koma með nýjar tillögur í nefndarstarfinu. Ég miða afstöðu mína sterklega við samninga við lífeyrissjóðina, hvaða áhrif slík lagabreyting hefur á fjárstreymið til byggingarsjóðanna. Mér er tjáð að aðeins örfáir lífeyrissjóðir vilji undirrita samninga við húsnæðismálastjórn, þrátt fyrir það samkomulag sem gert var við ríkisstjórnina fyrir nokkru, vegna þessa frv. og viðhorfs hæstv. ráðherra. Þetta er alvarlegt ástand ef rétt reynist. Og hvernig ætla hæstv. ráðherra og ríkisstjórn að bregðast við því ef lífeyrissjóðirnir neita að gera samninga við Húsnæðisstofnun ríkisins?

Ég get ekki séð rökin fyrir misháum vöxtum innan hvers lánaflokks. Ég dreg í efa að slíkt sé framkvæmanlegt eða skynsamlegt. Mín skoðun er sú að niðurgreiðslur á vöxtum í húsnæðiskerfinu eigi að vera gegnum tekjuskattskerfið eða sérstakur húsnæðisafsláttur sem t.d. þeir sem eru að byggja eða kaupa í fyrsta sinn og þeir sem þurfa að stækka við sig húsnæði fái endurgreitt í staðgreiðslukerfinu eða með öðrum hætti. Ég veit ekki betur en að þetta sé í meðferð hjá ríkisstjórninni. Tölulegar upplýsingar ættu að liggja fyrir og hljóta að liggja fyrir um hve mikið fjármagn þarf í þessu skyni. Með þessum hætti fengju þeir niðurgreiðslu vaxta sem mest þurfa á því að halda. En auðvitað er það vonlaust mál að svo mikill vaxtamunur eins og nú er geti verið við lýði lengur.

Í frv. er gert ráð fyrir reglugerðarsetningu án þess að nægjanlega sé gerð grein fyrir því hvernig. Og vald ráðherra er allt of mikið. Það er raunar allt galopið. Lögin eiga að vera sem mest afdráttarlaus.

Ég tel að frv. hafi ekki fengið rétta umfjöllun hjá Húsnæðisstofnun ríkisins. Húsnæðismálastjórn fjallaði nokkuð um setningu bráðabirgðalaga og klofnaði í afstöðu sinni til málsins. Þau rök eru raunar opinber skjöl. Með leyfi hæstv. forseta sé ég ástæðu til að lesa örlítið úr bókun sem minni hluti þeirra sem greiddu atkvæði í húsnæðismálastjórn lét bóka á fundi stjórnarinnar. Þar stendur, eftir að þessi minni hluti er búinn að lýsa andstöðu sinni við frv. sem þá var bráðabirgðalög en er að efni til að mestu óbreytt í þessu frv.:

„Meginrök okkar fyrir þessu eru eftirfarandi“, segir minni hlutinn:

„1. Samkvæmt niðurstöðum athugana, sem gerðar hafa verið, er ljóst að breytingar þessar hafa í raun hverfandi lítil áhrif á biðtíma þeirra umsækjenda sem þegar hafa lagt inn umsóknir til Húsnæðisstofnunar og eftir er að svara. Jafnframt sýnir lausleg athugun að ef núgildandi lögum og reglugerðum yrði framfylgt að fullu mætti jafnvel ná fram enn meiri styttingu á biðtíma þeirra sem eru að eignast sína fyrstu íbúð en með ofangreindri tillögu.

2. Á þessu stigi ríkir fullkomin óvissa um hvernig háttað verði fyrirkomulagi og framkvæmd ákvæðis í 1. gr. tillagnanna varðandi heimild húsnæðismálastjórnar að skerða eða synja um lán vegna fullnægjandi íbúðareignar og/eða efnahagsaðstæðna umsækjenda. Vegna þessarar óvissu er eins líklegt að þetta ákvæði komi þeim til góða sem síst skyldi og öfugt. Við teljum varasamt að hverfa aftur til fyrri afgreiðsluhátta með því að auka völd húsnæðismálastjórnar varðandi afgreiðslu einstakra lána frá stofnuninni og teljum að slíkt gæti skapað mikla óvissu fyrir hinn almenna húsbyggjanda og íbúðarkaupanda.

3. Í ljósi ofangreindra atriða og þess að undirbúningstími þessara tillagna hefur verið allt of naumur og fáir um fjallað er ljóst að of mikil áhætta er tekin með því að setja bráðabirgðalög um þessi atriði núna. Flausturslegar ákvarðanir í þessu máli geta leitt til að áhrif breytinganna verði þveröfug miðað við það sem þeim var ætlað.“

Raunar bókaði hluti af meiri hlutanum, sem var fjórir gegn þremur, að þessar lagabreytingar fælu ekki í sér neina meiri háttar lausn á fjárhagsvanda þessa kerfis eða meðferð til lausnar.

Ég tek það fram og ég hef vissu fyrir því að húsnæðismálastjórn hefur ekki tekið afstöðu til þess frv. sem liggur á borðum hv. þm. En vegna þess sem kom fram í ræðu hæstv. ráðherra áðan tek ég fram að ég er fylgjandi því að takmarka eða synja um lán til þeirra sem eiga tvær íbúðir eða fleiri. Um það atriði eru held ég flestir sammála. En ég tek fram að vegna þessa hefur verið haldið uppi miklum áróðri í þjóðfélaginu um að það væri alveg óskaplegt sem hefði skeð. Hinn mikli fjöldi ríkra manna, sem eiga fjölda íbúða fyrir, hafi mokað til sín lánum. Þess vegna varð ég undrandi þegar ég fékk staðfestingu á því frá húsnæðismálastjórn að af þeim 10 000 umsóknum sem búið er að fara yfir eru aðeins 40 manns sem eiga fleiri en eina íbúð. Þetta segir okkur að þó það sé sjálfsagt að taka skýrt fram í lögunum að slíkir aðilar eigi ekki að fá aðgang að kerfinu, er það dæmi um hvernig hægt er að blása upp áróðri um það sem er raunverulega lítið brot af málinu eða sem svarar 0,4% af þeim sem hafa sótt um lán og ekki nema 0,3% af væntanlegum heildarútlánum. En auðvitað er ég samt sem áður sammála því að slíka agnúa þarf að sníða af þeim lögum sem við vinnum eftir.

Herra forseti. Ég skal ekki hafa um þetta langt mál. Ég geri ráð fyrir því að þetta frv. fái umfjöllun eins og önnur stjfrv. þó það sé með óvenjulegum hætti lagt fram, fyrsta þingmál hæstv. ráðherra. En ég vil að lokum taka fram, og ég tel mig tala þar fyrir þm. Framsfl. í heild, að við viljum efla og treysta húsnæðiskerfið, en við viljum vanda alla lagasetningu og skoða vel ýmsa þætti sem miða að því að gera þetta mikilvæga lánakerfi aðgengilegt og skiljanlegt fyrir lántakendur og þjóðina í heild og hafa sem víðtækast samráð eða samstöðu við aðila vinnumarkaðarins og stjórnmálasamtök á hv. Alþingi. Þetta er ekki mál eins ráðherra heldur allrar þjóðarinnar. Við viljum öryggi í þessu máli.