04.11.1987
Sameinað þing: 13. fundur, 110. löggjafarþing.
Sjá dálk 721 í B-deild Alþingistíðinda. (444)

1. mál, fjárlög 1988

Ásmundur Stefánsson:

Herra forseti. Það hefur um nokkurn tíma verið lýðnum ljóst að það fjárlagagat sem blasir við gat ekki staðið til langframa. Og nú blasir við í fjárlagafrv. að sú staðreynd er líka orðin ráðamönnum ljós. Það kann kannski sumum að þykja óþarft að draga þetta fram með þessum hætti, en ég held að það sé ákveðin ástæða til vegna þess að fyrir kosningar var ekki að heyra að menn gerðu sér grein fyrir því að þeir ættu við vanda að etja.

Ég minnist þess að fyrir kosningar hélt ég því fram að eftir kosningar yrði gripið til nýrrar skattheimtu. Sú fullyrðing líkaði ekki á öllum bæjum, m.a. fékk ég nokkrar kveðjur í Staksteinum Morgunblaðsins. Ég vil hér, með leyfi forseta, leyfa mér að lesa kafla úr stuttri svargrein sem ég af því tilefni skrifaði í Morgunblaðið:

„Núverandi stjórnarflokkar hafa farið með völd í fjögur ár. Ætlar Morgunblaðið að halda því fram að þeir séu nú skyndilega líklegir til að jafna hallann með niðurskurði? Sé svo tel ég réttmætt að kjósendur fái að vita fyrir kosningar hvað verður skorið niður. Reynslan kennir að opinber útgjöld verða ekki skorin niður um marga milljarða. Fjárlagahallinn stefnir öllum efnahagslegum markmiðum í hættu og honum verður að eyða, alla vega minnka hann verulega. Skattahækkun eftir kosningar blasir því við. Þetta veit Morgunblaðið og þar með talinn höfundur Staksteina. Þetta veit fjmrh. líka. Hvað þeir viðurkenna fyrir kosningar er önnur saga.

Spurningin er því ekki hvort, heldur hvernig staðið verður að skattahækkunum. Viljum við þá leið Alþb. að láta ganga til baka þá skattalækkun fyrirtækja sem sitjandi ríkisstjórn hefur knúið fram með auknum heimildum til að koma gróða undan skattlagningu með því að raða fé í ýmsa sjóði? Þær breytingar eru taldar spara fyrirtækjum um 2 milljarða á þessu ári. Viljum við þá leið Alþb. að ganga rösklega fram gagnvart skattsvikum sem ekki bara valda tekjutapi fyrir ríkissjóð heldur eru eitt alvarlegasta misréttismál í þjóðfélaginu? Það sem flestum svíður þegar þeir borga skattinn sinn er ekki hvað þeir þurfa að borga heldur hitt að horfa á alla þá sem geta allt en greiða ekkert til sameiginlegra þarfa.

Hin skatthækkunaraðferðin sem stjórnarflokkarnir hafa lagt fram tillögur um í tvígang á kjörtímabilinu er að láta söluskattinn ganga í formi virðisaukaskatts yfir allar vörur og þjónustu. Þannig mundu matvörur, sem nú eru undanþegnar, hækka um a.m.k. 20%, sömuleiðis margvísleg menningarstarfsemi og íbúðabyggingar, sem nú eru undanþegnar að hálfu, mundu hækka um 10%. Alþfl. hefur stutt þessar tillögur. Tillögurnar gera að vísu ráð fyrir ýmiss konar uppbótargreiðslum til að vega á móti, svo sem stórkostleg hækkun niðurgreiðslna á landbúnaðarvörum. En hver trúir því að hringlið í tóma ríkiskassanum verði lengi að víkja slíkum tillögum frá?

Ég bendi kjósendum á að kosningar standa m.a. um það hvor skattahækkunarleiðin verður valin eftir kosningar. Ég veit að stjórnarflokkarnir munu ekki játa þessar staðreyndir fyrir kosningar en þeir komu ekki heldur til kjósenda fyrir kosningarnar síðustu og sögðu: Kjósið þið Sjálfstfl., Framsfl. og við skulum sjá til þess að þið missið fjórðu hverja krónu af kaupinu okkar. Þeir bara gengu þannig til verka eftir kosningar.“

Herra forseti. Ég hef lokið þessari tilvitnun, en vil gjarnan halda áfram.

Mér sýnist á öllu að fjárlagafrv. sé að sanna mitt mál. Það hefur verið valin röng leið. Ég er ekki í þeirri sömu aðstöðu og Guðrún Helgadóttir hér áðan að finna ekki stefnu í þessu frv. Mér finnst stefnan blasa við. Mér finnst ég sjá ranga stefnu.

Í haust var tekin ákvörðun, sem náði fram að ganga, að leggja hálfan söluskatt á stóran hluta matvara. 1. nóvember var ætlunin að stíga annað skref og láta söluskattinn ganga yfir þann hlutann sem eftir hafði verið skilinn. Ríkisstjórnin tók þó það mark á mótmælum verkalýðshreyfingarinnar að hún ákvað að fresta framkvæmd þeirra áforma. Hún ákvað að gera það sem ráðherrar hafa kallað að „gefa svigrúm fyrir viðræður“. Ég hef sagt fyrir hönd Alþýðusambandsins: Við viljum ekki matarskattinn. Ég vil endurtaka þá afstöðu hér. Ég tel að rétta næsta skref af hálfu ríkisstjórnarinnar sé að hætta alfarið við þau áform.

Sú ákvörðun að leggja söluskatt á matvörur kann að vera til nokkurrar einföldunar, en hún verður ekki að réttlæti, svo mikið er víst. Það er ljóst að margvíslegar fjölbreytilegar undanþágur valda vandamálum. Ég held satt að segja að þeim sem að málinu standa af hálfu ráðherra sé það jafnljóst og mér að vandamálið liggur ekki í matvörunum. Það liggur á öðrum sviðum. Það liggur fyrst og fremst í margvíslegri þjónustustarfsemi þar sem þeir aðilar sem í hlut eiga hafa kannski aðstöðu til að skammta sér meira, en hve þeir skila miklu af söluskattinum snýr að skattayfirvöldum í öllum þeirra samskiptum.

Ég vil aðeins minna á að þau áform sem uppi voru varðandi 1. nóvember voru áætluð að mundu leiða til 1,3% hækkunar á framfærsluvísitölu og jafnframt þá til um það bil 2% hækkunar á framfærslukostnaði lágtekjuheimila. Áramótaáformin voru á sama hátt áætluð um 2,3% að meðaltali og um 3% útgjaldaauki fyrir heimili lágtekjufólks. Samanlagt erum við þess vegna að tala hér um rúmlega 31/2% að meðaltali eða um 5% fyrir heimili lágtekjufólks.

Það er að vísu af hálfu ríkisstjórnarinnar allrar talað um að aðgerðir geti komið til til að vega hér upp á móti. Þar eru fyrst nefndar niðurgreiðslur. Niðurgreiðslur eiga að draga broddinn úr þeirri hækkun á matvöru sem yfir á að ganga. Ég held að ráðamönnum hljóti að vera það jafnljóst og mér að niðurgreiðslur munu ekki standa til langframa. Við höfum reynsluna af því í gegnum tíðina að til þeirra hefur verið gripið tímabundið. Þær hafa hins vegar aldrei verið varanleg lausn.

Það er líka nefnt að það megi hækka barnabætur og persónuafslátt. Ég kem að því frekar síðar. En ég minni á að slíkar aðgerðir hafa t.d. ekki áhrif á lánskjaravísitöluna þannig að lánin munu eftir sem áður hækka af þeim sökum.

Það er eðlilegt að spurt sé: Eru forsendur fyrir samninga á grundvelli sem þessum? Ég held að það blasi við að það er ærið vafasamt að þeir geti gerst á þeim forsendum sem þarna eru dregnar upp. Fjmrh. tók mjög skýrt fram, forsrh. sömuleiðis, þegar ákvörðun var tekin um það að fresta viðbótarmatarskattinum um síðustu mánaðamót, að sú frestun væri gerð án skilyrða. Ég tel þá yfirlýsingu mjög miklu skipta og ég leyfi mér að vona að næsta skrefið verði að hætta við.

Þessi skattlagning á matvörum er varin með því að þar sé á ferðinni skref að því að taka upp virðisaukaskatt og virðisaukaskattur kalli á að það sé ein og sama prósentan á öllum vörum og allri þjónustu. Hugmyndin um virðisaukaskatt er innflutt frá Efnahagsbandalaginu, að mér skilst upprunnin í Frakklandi. Það er þess vegna athyglisvert að spyrja: Um hvað snýst sú samræming sem er á leiðinni í dag í Efnahagsbandalaginu þar sem þeir eru að leggja drög að því að samræma það fjölbreytta virðisaukakerfi sem þeir búa að? Eru þeir að stefna að einni og sömu prósentunni yfir alla línuna? Svarið er ósköp einfaldlega nei. Í þeim samræmingarhugmyndum sem þar eru uppi er beinlínis við það miðað að það verði ekki sama prósentan yfir alla línuna. Það er beinlínis við það miðað að það verði ein prósenta fyrir nauðsynjar og önnur og hærri fyrir aðrar vörur og þjónustu. Í þessu efni er þess vegna greinilegt að ríkisstjórnin er kaþólskari en páfinn. Hún tekur trúarbrögðin alvarlegar en þeir sem trúarbrögðin boða.

Mig langar aðeins að víkja að þeim orðum hæstv. fjmrh. fyrr í dag að það sé illt í efni ef sveitarfélögin hækki útsvar sitt svo nemi 20% að raunvirði á milli ára. Ég er satt að segja alveg sammála fjmrh. í því efni. Ég held að það skipti miklu þegar staðgreiðslukerfi verður tekið upp, eins og hann réttilega minnti á, að gætt verði ýtrasta aðhalds þannig að kerfið fái fram að ganga á sem mildilegastan hátt. En það er eðlilegt þá um leið að spyrja: Hver er fyrirætlan fjmrh. sjálfs með það sem lýtur að tekjuskatti? Og þá vil ég, með leyfi forseta, fá að lesa hér örstutta tilvitnun í ræðu fjmrh. á bls. 34, en þar segir svo:

„Í fjárlagafrv. er gert ráð fyrir að skattbyrði af tekjuskatti verði áþekk því sem áformað var að hún yrði á árinu 1987 við afgreiðslu fjárlaga fyrir það ár og þegar ákveðnar voru breytingar á tekjuskattslögum.“

Þetta eru ákaflega falleg orð og þeim er snyrtilega raðað saman, en mér sýnist af því sem ég hef heyrt af umræðum í dag að mönnum sé satt að segja ekki fulljóst hvað orðin þýða. Ég brá mér því í dag hér út í horn og ráðfærði mig við þá tæknimenn sem þar sátu til að reyna að komast að því hver merking orðanna væri. Ég mundi í rauninni bara það tvennt að tekjur ríkissjóðs höfðu orðið minni í ár en upphaflega var búist við og ég mundi einnig að tekjur einstaklinganna höfðu orðið allmiklu meiri. Og hver var niðurstaðan? Niðurstaðan var ósköp einfaldlega sú að það sem að væri stefnt í fjárlögum væri um það bil fjórðungshækkun á tekjuskatti, sem sagt að tekjuskattur á næsta ári yrði um fjórðungi hærri en hann er í ár, reiknað sem hlutfall af tekjum.

Hvað er það þá raunverulega sem verið er að bjóða? Það er verið að bjóðast til þess að einhverju leyti að hætta við að hækka samkvæmt fyrstu áformum. Það standa eftir áformin um að hækka söluskattinn. Það er hugsanlegt að þar komi aðgerðir á móti að hluta. Það standa eftir áform um að hækka ekki bara útsvarið eins og fjmrh. minnti á heldur einnig tekjuskattinn og það er hugsanlegt samkvæmt því sem fylgir að það megi nota hluta af söluskattshækkuninni til að milda afleiðingarnar þar af. Hér þarf að mínu viti að tala öðruvísi og það þarf líka að sjá til þess að vinnubrögðin og aðgerðirnar verði með öðrum hætti.

Herra forseti. Ég ætla ekki að fjalla ítarlega um útgjaldahlið frv., en mig langar til að nefna tvö atriði. Í fyrsta lagi er gert ráð fyrir því í frv. að framlagið til Atvinnuleysistryggingasjóðs verði skert. Ég held að það þurfi ekki að rekja þá áherslu sem lögð hefur verið á það af hálfu verkalýðssamtakanna á liðnum árum að tryggja að þar sé staðið að með traustum hætti. Áform af þessu tagi hafa verið uppi áður, voru uppi við undirbúning síðustu fjárlaga, en þau áform voru þá lögð til hliðar og ég treysti því að svo verði einnig að þessu sinni.

Í öðru lagi vil ég nefna framlagið til almenna húsnæðiskerfisins. Ég byrja á því að nefna að framlagið úr ríkissjóði til félagslega kerfisins er á þessum fjárlögum aukið verulega og sú aukning skiptir auðvitað mjög miklu máli því að þar er ástandið erfitt og þar þarf að gera mikið. En almenna kerfið? Þar blasir hins vegar við að skera á fjárveitingu enn frekar niður. Það eru áætlaðar til almenna kerfisins 1150 millj. kr. Af því er áformað að 150 millj. kr. gangi til fólks í greiðsluerfiðleikum, sem sagt ekki til hinna almennu útlána sem kerfinu er ætlað að sinna, þannig að til þeirra standa þá í rauninni aðeins eftir 1000 millj. Það er athygli vert að þessi tala, 1000 millj., er sama tala og hæstv. forsrh. notaði þegar hann var fjmrh. Þá var ekki tekið tillit til verðbólgu frá því sem miðað hafði verið við við undirbúning fjárlagafrv. því að forsrh., sem þá var fjmrh., greip tölu úr skjölum þeirra sem undirbjuggu frv. um húsnæðismál. Þeir höfðu áætlað að a.m.k. þyrfti 1000 millj. í ríkisframlag á ári hverju til að kerfið gengi upp miðað þá við aprílverðlag 1986 og reyndar ekki miðað við þann mikla fjölda umsókna sem síðan kom í ljós að barst kerfinu. Þáv. fjmrh. tók ekki tillit til verðbólgunnar og hann tók ekki tillit til þess að umsóknir voru fleiri en ráð hafði verið fyrir gert. Núv. fjmrh. hegðar sér með sama hætti. Hann tekur mið af sömu krónutölunni greinilega og heldur henni til streitu hvað sem verðbólgu líður, hvað sem sókninni á kerfið líður.

Ég vil bæta því við að 1000 millj. kr. á verðlagi í apríl 1986 eru væntanlega eitthvað yfir hálfur annar milljarður, eitthvað yfir 1500 millj. kr. á komandi ári. Niðurskurðurinn sem við stöndum þarna frammi fyrir er þess vegna í grófum dráttum 1/3. Í reynd er niðurskurðurinn í þessu efni þó stærri því það kemur líka fram í fjárlagafrv. að það er ætlun þeirra sem ráða að taka helminginn af því ríkisframlagi sem ég þarna nefndi, því sem eftir stæði, 500 millj., að láni frá lífeyrissjóðunum, að láni af því fé sem lífeyrissjóðirnir kaupa af Húsnæðisstofnun til að efla það kerfi. Það er sem sagt í stuttu máli ætlunin að tryggja að það fjármagn verði ekki nýtt í húsnæðiskerfinu. Hið raunverulega framlag ríkissjóðs til húsnæðiskerfisins, þess almenna, er þar með orðið 500 millj.

Ég held að það þurfi ekki að rökræða að hér er rangt að staðið. Ég tel það fram, kannski að gefnu tilefni, að ég er ekki í deilu við félmrh. um að það sé rétt að takmarka sókn í lán frá Húsnæðisstofnun þó við deilum þar nokkuð um aðferðir. Þær umræður eiga heima undir öðrum lið. En ég vil leggja áherslu á það og ég held að öllum sé það ljóst að húsnæðiskerfið þarf sitt ríkisframlag. Ég vil kannski sérstaklega minna á að félagslega kerfið getur þá auðveldlega tekið við. Þar eru verkefnin stór og þar er þörfin brýn.

Herra forseti. Ég skal stytta mál mitt. Ég ætla ekki að fara hér í umræðu um kjarasamninga á næsta ári, en ég vil þó leyfa mér að minna á tvennt: Í fyrsta lagi er öllum ljóst, væntanlega líka þeim sem semja fjárlagafrv., að þær forsendur, sem þar eru settar um hækkanir kaups á næsta ári, munu tæpast standast. Ég ætla ekki að fara frekar í rökræður um það efni, en ég held að öllum sé ljóst að það sem í fjárlagafrv. stendur hvað þetta snertir er einföld reiknitala og það þarf að taka tillit til þess þegar frv. er metið.

Í öðru lagi vil ég minna á að þau skattheimtuáform sem nú eru uppi eru ekki í samræmi við yfirlýsingar þær sem stjórnvöld gáfu við gerð kjarasamninga á síðasta ári. Þau áform hljóta að veikja traustið á ríkisstjórninni og þeim áformum þarf að breyta þannig að þau komi ekki til framkvæmda. Þeim þarf að breyta, ekki aðeins til þess að auðvelda kjarasamninga heldur og fyrst og fremst til að vernda hagsmuni þeirra sem minnst hafa.

Ríkisstjórnin viðurkennir að fjárlagagatið þarf að fylla, en hún velur ranga leið til að leysa málið. Ég mælist til þess að úr því verði bætt.