19.04.1988
Neðri deild: 78. fundur, 110. löggjafarþing.
Sjá dálk 6607 í B-deild Alþingistíðinda. (4574)
271. mál, framhaldsskólar
Óli Þ. Guðbjartsson:
Hæstv. forseti. Borgaraflokkurinn á ekki fulltrúa í menntmn. þessarar hv. deildar. Þess vegna hafa flokkssystkini mín ekki tekið beinan þátt í því starfi sem hér hefur verið unnið frá því að þetta mál var rætt við 1. umr. að öðru leyti en því að nokkurt samstarf mun hafa verið með menntamálanefndum beggja deilda um frv. og þar eigum við fulltrúa borgaraflokksmenn.
Annars vildi ég segja það hér í upphafi sem ég hef líklega fram tekið af minni hálfu við 1. umr. að þetta mál, frv. til laga um framhaldsskóla, er búið að bíða lengi eftir því að Alþingi tæki ákvörðun í þessu efni, afgreiði málið sem lög, kannski allt frá árinu 1974, frá því að grunnskólalögin voru samþykkt hér örlagaríka nótt. Þá fóru menn í beinu framhaldi að hugsa til þessarar löggjafar.
Ég tek eftir því að í nál. fyrri minni hl. menntmn. er aðeins minnst á að það sé ekki að öllu leyti slæmt að svo lengi hafi verið beðið eftir þessari löggjöf, ýmiss konar gróður hafi vaxið í skjóli þess frjálsræðis sem af því hefur leitt og það kann vel að vera. Hins vegar held ég að ekki fari á milli mála að það er orðið meira en tímabært að löggjöfin líti dagsins ljós. Þess vegna vil ég í upphafi orða minna við þessa umræðu leggja á það þunga áherslu að þessari hv. deild og síðan hv. Ed. auðnist nú að afgreiða þetta mál sem lög eins og þm. best telja því fyrir komið.
Við 1. umr. mun ég hafa lýst fylgi mínu að meginstofni við það frv. sem þá var lagt fram. Ég hef ekki hvikað frá þeirri skoðun enda þótt hér sé um svo viðamikið mál að ræða að fram koma mörg viðhorf að heita má varðandi nánast hverja grein. Þetta er svo yfirgripsmikið mál og kemur svo víða við að hægt er að líta á þessi mál frá mörgum sjónarhornum.
Mér verður fyrst fyrir að líta á brtt. sem lagðar hafa verið fram úr þremur áttum. Ég held að það væri ágætt verklag af minni hálfu að geta fyrst þeirra brtt. sem seinast voru fram lagðar, þ.e. á þskj. 864 frá Ragnari Arnalds af hálfu Alþb. Þar sýnist mér að að stofni til sé lagt út frá frv. sem þeir alþýðubandalagsmenn lögðu fram hér í haust og var að mörgu leyti hin merkasta smíð.
Ég vil geta skoðunar minnar á brtt. Ragnars Arnalds varðandi 3. gr. frv. um kostnaðarskipti við stofnkostnað. Þar leggur hann til að kostnaðarskipti verði 80% af ríkis hálfu, 20% af hálfu sveitarfélaga. Ég fyrir minn hlut get fallist á þau kostnaðarskipti sem frv. gerir ráð fyrir og það koma ekki fram brtt. frá öðrum aðilum um það atriði en Ragnari Arnalds. Ég fellst á þetta vegna þess að þar sem unnið hefur verið á undanförnum árum og raunar áratugum í þessa átt hefur verið miðað við þessi kostnaðarskipti og sveitarfélögin eru farin að una sæmilega við þau.
Ég vil þó ekki láta undir höfuð leggjast að geta annars sem veldur fylgi mínu við þessi kostnaðarskipti. Það er vísbendingin sem mér finnst koma fram af hálfu núv. hæstv. ríkisstjórnar um stofnkostnaðarskipti við skólabyggingar almennt í landinu. Það er vitað að af hálfu stjórnvalda hafa þær tillögur legið í loftinu að kostnaðarskiptum verði breytt hvað grunnskólann varðar, sem nú eru skv. lögum 50 á móti 50, en að þau verði 100% á sveitarfélögum. Ég er mjög andsnúinn þeirri stefnu og tel að með þessum kostnaðarskiptum hvað framhaldsskólann varðar sé í rauninni verið að varða veginn á þann veg að það sé að vænta breytinga af hálfu þessarar hæstv. ríkisstjórnar í þessu efni og þá í rétta átt.
Að öðru leyti vildi ég segja þetta um brtt. Ragnars Arnalds: Þar er um nokkra nýskipan fræðsluumdæmanna að ræða, einkum verulega nýskipan fræðsluráðanna og kjörs til þeirra og verksvið. Hér er um mjög róttæka breytingu að ræða. Enda þótt ég telji vissulega tímabært að einhver álíka lausn verði fundin á ýmsum sviðum í samskiptum ríkis og sveitarfélaga og þarna er lagt til tel ég hæpið að þessarar lausnar sé leitað hvað framhaldsskólann varðar einn sér og sérstaklega. Ég óttast að hér verði um of mikið bákn að ræða sem þó tæki til fremur fárra stofnana.
Hins vegar eru í brtt. Ragnars Arnalds mörg jákvæð atriði eins og eðlilegt er í jafnviðamikilli meðferð á málinu. Ég minni t.d. á það sem hann segir í 20. gr.: „Nám í framhaldsskólum skal hlíta lágmarkssamræmingu.“ Hann talar um lágmarksnámsframboð og það tel ég af hinu góða.
Ég minni líka á hugmyndir hans um fjarkennslu sem hann lagði áherslu á í máli sínu áðan og ekki síst hugmyndir hans um eftirlit með árangri í starfi framhaldsskólans. Það hefur vissulega skort á það eftirlit, a.m.k. jákvætt, virkt eftirlit af hálfu ráðuneytisins.
En ég ætla þá að snúa mér að fáeinum öðrum brtt. og vil fyrst koma að brtt. við 2. gr. frv. sem er um hlutverk framhaldsskólans og ákaflega mikinn kjarna í þessu máli öllu. Þeir sem skólastarfið vinna bíða sjálfsagt ekki sérstaklega eftir þeirri stefnumörkun sem þarna kemur fram. Ég býst við að það séu frekar ýmis praktískari atriði, eins og t.d. kostnaðarskipti og önnur slík, sem heitar brenna á mönnum en þessi. Engu að síður er hér um grundvallaratriði að ræða sem alveg er þess virði að fjalla nánar um.
Í frv. eins og það var lagt fram við 1. umr. segir í 2. gr., með leyfi hæstv. forseta: „Hlutverk framhaldsskóla er eftirfarandi: Að búa nemendur undir nám í sérskólum og á háskólastigi með því að veita þeim þekkingu og þjálfun í vinnubrögðum. Að búa nemendur undir störf í atvinnulífinu með sérnámi er veitir starfsréttindi. Að búa nemendur undir líf og starf í lýðræðissamfélagi með því að veita þeim almenna menntun og efla með þeim félagsþroska.“
Mér finnst brtt. meiri hl. menntmn. varðandi þessa grein ekki til bóta, sérstaklega að einu leyti. Það er fellt niður eitt það atriði sem mér finnst skipta verulegu máli varðandi hlutverk framhaldsskólans, þ.e. að efla með nemendum félagsþroska. Þetta atriði er ekki að finna í brtt. meiri hl. Það finnst mér miður. Hins vegar er brtt. eins og hún hljóðar hjá fulltrúa Kvennalistans sé bæði betur orðuð og þar komist öll þau atriði til skila sem máli skipta í þessu sambandi. Þess vegna finnst mér sú útfærsla betri.
Annað atriði sem ég vildi vekja máls á er varðandi 3. gr. frv. Þar sýnist mér að meiri hl. menntmn. leggi til leið sem er kunn úr grunnskólalögunum. Önnur greinin er um byggingarframkvæmdir og það er sérstaklega 4. mgr. þar sem verið er að fjalla um. Ég get fyrir minn hlut alveg fallist á þessa brtt. meiri hl. menntmn. og ég þykist tala þar af nokkurri reynslu. Sú leið sem þar er valin hefur verið útfærð í grunnskólalögunum og, að ég held, gefist að flestu leyti vel. Tillagan hljóðar svo, með leyfi forseta:
„Kostnaður við byggingarframkvæmdir og stofnbúnað framhaldsskóla skiptist þannig að ríkissjóður greiðir 60% áætlaðs kostnaðar skv. viðmiðunarreglum“ - Þetta er alveg eins og í frv. í byrjun. Síðan segir: "... þegar sveitarfélag eða sveitarfélög annast ráðningu hönnuða og verkframkvæmd. Hlutur sveitarfélags eða sveitarfélaga er þá sá hluti kostnaðar sem ríkissjóður greiðir ekki. Þegar ríkissjóður ber ábyrgð á hönnun verks og stjórnar framkvæmdum án íhlutunar sveitarfélags eða sveitarfélaga greiðir sveitarfélag eða sveitarfélög 40% miðað við normkostnað en ríkissjóður hinn hlutann.“ Þarna er um að ræða svipaða leið og hefur verið farin varðandi grunnskólann og ég held að það sé til bóta.
Þá vildi ég næst víkja máli mínu að brtt. meiri hl. menntmn. við 7. gr. frv. Þar er um það að ræða að frv. gerir ráð fyrir skólanefndum sem í sitja 3–5 menn. Hér er lagt til að þeir verði fimm. Út af fyrir sig hef ég ekkert við það að athuga. En síðan segir í tillögu meiri hl., með leyfi hæstv forseta:
„Skulu fjórir tilnefndir af hlutaðeigandi sveitarfélagi eða sveitarfélögum. Þegar um er að ræða skóla sem annast starfsmenntun skal af hálfu sveitarstjórna gætt við tilnefningu að fulltrúi viðkomandi starfsgreina eigi sæti í skólanefnd.“
Ég fæ ekki séð að þetta gangi. Ef hámarksfjöldi er fimm í skólanefndinni, einungis er hægt að kjósa með þessum hætti fjóra, þá er skv. þessari grein þar með verið að hafa jafnframt starfsgreinar að hámarki fjórar og það náttúrlega gengur ekki. Þarna held ég að hljóti að þurfa að athuga málið eitthvað nánar nema þá að ég skilji ekki tillgr. rétt.
Fjórða atriðið sem ég vildi færa hér í tal er tillaga fyrri minni hl. eða brtt. Kvennalistans raunar - þetta er borið fram af fjórum fulltrúum Kvennalistans -varðandi 9. gr. frv. Þar er fjallað um skólaráð og hlutverk þess. Mér sýnist á öllu að í þessari útfærslu varðandi 9. gr. hjá fulltrúum Kvennalistans sé í rauninni tekið á málum mjög svipað og hefur orðið í raun víða um land. Þess vegna langar mig til að lesa, með leyfi hæstv. forseta, tillgr. eins og hún er í útfærslu Kvennalistans:
„Greinin orðist svo:
Skólameistari stjórnar daglegum rekstri og starfi framhaldsskóla og gætir þess að starfsemi hans sé í samræmi við lög, reglugerðir, námsskrá og önnur gildandi fyrirmæli á hverjum tíma. Skólaráð skal starfa við hvern framhaldsskóla. Skólameistari er oddviti skólaráðs sem auk hans skal skipað fulltrúum kennara og nemenda svo og aðstoðarskólameistara, starfi hann við skólann. Skólaráð, deildarstjórar skólans og skólameistari marka stefnu í skólahaldi og ákveða námsframboð með samþykki skólanefndar og menntmrn."
Þessi seinasta grein er í rauninni kjarninn í tillögunni. Þarna finnst mér vera um að ræða leið um innra starf skólans sem er farsæl og ekki sé til bóta að færa þetta jafnmikið í hendur skólanefndar og mér sýnist að frv. geri ráð fyrir.
Hins vegar er önnur tillaga af hálfu Kvennalistans um 12. gr. frv. Ég er sammála fyrri hluta en allsendis ósammála og andstæður seinni hluta þeirrar greinar. Sá hluti hljóðar svo, með leyfi hæstv. forseta:
„Menntmrh. setur eða skipar skólameistara framhaldsskóla að fengnum tillögum hlutaðeigandi skólaráðs. Menntmrh. setur eða skipar fasta kennara að fengnum tillögum skólaráðs og skólameistara viðkomandi skóla.“
Þarna er ég á öndverðri skoðun. Að afmunstra skólanefndina með þessum hætti er að minni hyggju ekki sú leið sem farsælust er. Ég vil treysta rétt skólaráðsins og ekki síst nemenda um umfjöllun alls í innra starfi, en ekki að láta skólaráðið taka við hlutverki skólanefndanna að öðru leyti.
Þá vildi ég næst fjalla lítillega um eitt atriði í tillögum meiri hl. hv. menntmn. Þar er um að ræða a-lið í brtt. við þessa sömu grein, 9. gr. Þar segir, með leyfi hæstv. forseta:
„Skólameistari stjórnar daglegum rekstri og starfi framhaldsskóla og gætir þess að starfsemi hans sé í samræmi við lög, reglugerðir, námsskrá og önnur gildandi fyrirmæli á hverjum tíma og ber ábyrgð á að fylgt sé fjárhagsáætlun skólans.“
Það er þetta atriði, hæstv. forseti, þetta orðalag „ber ábyrgð á“. Það kann að vera að vegna þess hve fræðslustjóramálið úr Norðurl. e. er ferskt í minni gjaldi ég varhug við þessu orðalagi. Nú er það svo að embættismaðurinn skólameistari er fráleitt sá aðili sem hefur úrslitaáhrif um fjárhagsáætlun. Ég er sammála því að honum ber að sjá um framkvæmd fjárhagsáætlunarinnar. En að hann einn sem embættismaður eigi að bera ábyrgð á framkvæmdinni, það finnst mér of sterklega til orða tekið. Mér fyndist frekar koma til greina „sér um“ eða eitthvað í þá veru.
Þá kem ég hér næst að 13. gr. frv. og brtt. meiri hl. hv. menntmn. við þá grein. Ég gerði þetta atriði að umtalsefni í máli mínu við 1. umr. og ég vil lýsa sérstakri ánægju minni yfir því að meiri hl. menntmn. hefur tekið til greina þá skoðun sem ég setti þar fram. Þar segir, með leyfi hæstv. forseta:
„Menntamálaráðuneytið setur skólameisturum og kennurum erindisbréf. Reglur um störf annars starfsfólks setur skólanefnd.“
Þetta er háttur sem ég tel réttan og eðlilegan. Ég er það mikill miðstýringarmaður að ég tel að þarna eigi að vera verulegt samræmi á sem nánast ráðuneytið eitt er fært um að framkvæma.
Á sama hátt er ég ekki sammála brtt. Kvennalistans um þetta efni þar sem er aðeins um að ræða að ráðuneytið setji skólameisturum erindisbréf.
Varðandi 30. gr. í frv. kemur meiri hl. menntmn. með brtt. sem ég fellst á. Það kom raunar fram í máli hv. 18. þm. Reykv. fyrr við umræðuna að fulltrúi Kvennalistans er sama sinnis um það að útfærslan varðandi kennsluaðstöðu fatlaðra er eitt merkasta nýmælið í þeirri löggjöf sem hér er í burðarlið. Ég tel að því beri sérstaklega að fagna.
Ég hef orðið þess nokkuð var í störfum mínum áður að viðhorf til þess hvernig taka á á störfum og starfsaðstöðu fatlaðra í skólum hér á landi hefur verið að breytast undanfarin ár og mjög til batnaðar. Ég get ekki látið hjá líða að segja ykkur aðeins frá dæmi sem ég varð var við í mínu fyrra starfi fyrir fáum árum. Þar var um að ræða nemanda sem kom í skóla til okkar, venjulegan grunnskóla, efri hlutann. Það hefði sjálfsagt þótt tíðindum sæta fyrir fáum árum ef slíkt hefði gerst. Nú varð ég þess var fyrir fáum dögum að einmitt þessi sami nemandi - og ég hika ekki við að fullyrða að það var vegna þess hvernig á málum var tekið eða hvernig viðhorf höfðu breyst - hefur öðlast þann þroska að hann getur séð sér farborða sem hann hefði vafalítið ekki náð ef tískan að þessu leyti hefði ekki breyst til batnaðar og starfsviðhorfin. Þess vegna held ég að það verði alls ekki of mikil áhersla á það lögð að hinir fötluðu eigi sannarlega að fá starfsaðstöðu eins og aðrir og ekki síðri hvar sem er í okkar skólakerfi.
7. atriðið sem ég vildi leggja áherslu á varðar 32. gr. frv. Ég vildi raunar spyrja fulltrúa meiri hl. menntmn. sem að vísu eru ekki hér staddir, en þá vil ég spyrja hæstv. menntmrh. hvort brtt. er rétt skilin hjá mér. Brtt. meiri hl. nefndarinnar hljóðar svo, með leyfi hæstv. forseta:
„Ríkissjóður greiðir skv. lögum þessum rekstrarkostnað þeirra framhaldsskóla sem ríkið rekur nú eitt sér eða í samstarfi við sveitarfélög, svo og þeirra skóla sem stofnaðir verða skv. ákvörðun Alþingis.
Við þetta hef ég ekkert sérstakt að athuga annað en það að ég skil svo að skv. þessari brtt. sé felldur niður seinni hluti þessarar mgr. sem fyrst er í 32. gr. og hljóðar svo: „Hver skóli er sjálfstæð rekstrareining og hefur sérgreinda fjárveitingu á fjárlögum.“ Ef þessi skilningur er réttur vildi ég spyrja: Hver er ástæðan til þessarar breytingar? Hver er tilgangurinn með henni?
Í lokum brtt. meiri hl. menntmn. segir þar sem talað er um ákvæði til bráðabirgða, með leyfi forseta:
„Þrátt fyrir ákvæði 3. gr. þessara laga um kostnaðarskiptingu við byggingarframkvæmdir skulu gerðir samningar um byggingarframkvæmdir halda gildi sínu.“
Þetta tel ég að mörgu leyti eðlilegt og styð þetta. En mér finnst þó ekki koma nægilega fram hvað átt er við með „gerðir samningar“. Eru það einungis byggingarsamningar? Ég ímynda mér að þarna sé um að ræða tilvik eins og á Egilsstöðum, Ísafirði og Akureyri þar sem ríkið hefur sjálfsagt tekið á sig allmiklar skuldbindingar sem þá væntanlega héldu áfram, viðkomandi byggðarlögum sérstaklega til hagsbóta. Ég vildi gjarnan fá að vita um þetta atriði örlítið nánar.
Ein er sú brtt. af hálfu fulltrúa Kvennalistans sem ég vil lýsa sérstöku fylgi mínu við. Það er ný grein aftan við 32. gr. sem orðast svo, með leyfi hæstv. forseta:
„Mötuneyti skulu rekin við alla framhaldsskóla. Nemendur bera sjálfir kostnað vegna hráefnis. Launakostnaður starfsfólks mötuneyta greiðist úr ríkissjóði.“
Ég lagði á þetta áherslu, ef ég man rétt, við 1. umr. og ég vil gera það enn og lýsa sérstöku fylgi mínu við baráttu fulltrúa Kvennalistans fyrir þessu atriði í nefndinni. Ég trúi því vart að ekki myndist þingmeirihluti fyrir því að ná þessu réttlætismáli inn. Ég vil a.m.k. leggja á það sérstaka áherslu.
Það kom fram í máli fulltrúa Alþb. í menntmn., hv. 4. þm. Norðurl. v., viss ótti varðandi aðstöðu minni skólanna í sambandi við reksturinn. Ég lét þess getið ef ég man rétt við 1. umr. og ég er enn þeirrar skoðunar að 34. gr. sé það rúm að þessu leyti - og ég hef síðan athugað það nokkuð - að þessi viðmiðun sem þar er fjallað um í frv., að við ákvörðun fjárveitingar til kennslu í framhaldsskólum skuli miða við grunntöluna 1,7 til 2,0 kennslustundir á viku á hvern nemanda í fullu bóknámi eftir stærð og gerð skóla, sé að flestra áliti eðlileg viðmiðun sem grunnatriði. En síðan segir hér, með leyfi hæstv. forseta: „Þessu til viðbótar skal koma sá stundafjöldi sem nauðsynlegur er til að halda megi uppi kennslu í viðurkenndu verknámi og sérnámi er krefst skiptingar nemenda í smáa námshópa. Þurfi að taka tillit til sérstakra aðstæðna skal veitt sérgreint framlag til að mæta þeirri þörf.“ Þetta atriði tel ég það skýrt að það eigi að vera nægilegt ef fram gengur.
Ég vil svo, herra forseti, um leið og ég lýk máli mínu, leggja á það áherslu að það sem mestu skiptir er ekki hin smærri atriði sem menn greinir á um hér, heldur hitt, að koma þessari löggjöf fram. Ég vænti þess fastlega að þessi deild og líka hin efri og hæstv. menntmrh. beri gæfu til að svo verði.