05.05.1909
Efri deild: -1. fundur, 21. löggjafarþing.
Sjá dálk 312 í B-deild Alþingistíðinda. (113)
5. mál, samband Danmerkur og Íslands
Jens Pálsson:
Eg sé af breyt.till. minnihlutans, að hann vill bjarga frumvarpi millilandanefndarinnar með því, að smella inn í það á stöku stað orðinu »ríki« í staðinn fyrir »land«. En frumv. verður ekki bjargað við, né það bætt til neinnar hlítar með því, að breyta til um þessi orð.
Það er ekkert aðalatriði, hvort Ísland er nefnt »land« eða »ríki« í sambandslögunum, heldur er hitt aðalatriðið og mergurinn málsins, hvílíkt »land« eða »ríki« það verður eftir sáttmálanum, því lög þessi eru í eðli sínu og að efni til »sáttmáli«, hve sjálfstætt og fullveðja land eða ríki það verður, þegar frumv. er orðið að fullgildum lögum. Hinar miklu og ítarlegu umræður um frumv. þetta bæði í blöðunum og á mannfundum hafa yfirleitt um það snúist, hvert og hvílíkt sambandið yrði milli Íslands og Danmerkur, ef frumv. millilandanefndarinnar gengi fram, að öllu efni þess óbreyttu.
En þegar dæma á um frumvarpið að þessu leyti, um kosti þess og ókosti fyrir land vort og þjóð, þá skýrist málið ekki til nokkurs gagns með hinum margtuggnu skilgreiningum, þessum lærdómslegu skilgreiningum milli konungssambands og málefnasambands o. s. frv. Hverju slíku sambandi getur verið margvíslega fyrir komið og háttað, og skal eg ekki fara frekara út í þá sálma.
En til þess bað eg mér hljóðs, þótt mér sé sakir kvefs og hæsi örðugt um að tala, að eg vildi gera grein fyrir mótatkvæði mínu gegn frv. millilandanefndarinnar, gera grein fyrir því, hví mér þykir frágangssök að greiða því atkvæði mitt. Það er af því, að sambandi því, sem þar er í boði, milli Íslands og Danmerkur, er svo háttað, að Ísland og Danmörk verða í reyndinni einn »rikisorganisme«. Ísland verður ekkert annað en samgróinn hluti af »det samlede danske Rige«. Enda hafa nú Danir sjálfir, eða Dr. Kn. Berlín fyrir hönd dönsku nefndarmannanna og í þeirra nafni, kveðið upp úr með það, að sú væri meiningin. Þegar eg talaði um »ríkisorganisme«, þá meinti eg það, að sambandið á milli landanna yrði svo náið, svo lífrænt samband, eins og sambandið milli ýmsra hluta þess líkama, sem sama taugakerfi liggur um og sama blóðrás. Þess vegna liggur í frumvarpinu hrein og bein »innlimun«, »inkorporation«, í Danmörku. Ísland gæti eftir því aldrei orðið sérstakt ríki, nema Danir vildu svo vera láta, og það vildu þeir líklega aldrei. Þetta er agnúinn mikli á frumvarpinu, agnúinn, sem gerir það ótækt fyrir Ísland. Að hafa öðruvísi lagað málefnasamband við Dani, þannig að við semdum við þá um að reka fyrir okkur sum mál á meðan hagkvæmt þykir og báðir koma sér saman, á móti því er ekkert að hafa. slíkt samband getur gefist vel, á meðan bróðurþel helzt á milli þjóðanna og þær vilja vinna saman.
Öll mál, sem Ísland varða, eru okkar mál. Við eigum ekkert mál sameiginlegt við Dani, annað en konung og það sem þar að lýtur. Að eiga að slá því föstu, að sum af okkar eigin málum, og það ekki lítilfjörlegri mál en utanríkismálin, skuli hér eftir vera óuppsegjanleg sameiginleg mál okkar og Dana, að eiga að slá því föstu, er ægilegt, það er betra að hugsa sig vel um og lengur en enn hefir gefist kostur á, áður en jafn ægilegt spor er stigið.
Hermál viðurkenni eg ekki að vér höfum nokkur né eigum að hafa. Hin umræddu hermál eru aldönsk og oss með öllu óviðkomandi mál.
Að hafa hermál sameiginleg með Dönum, er að minni hyggju svo hættulegt, að eg gæti aldrei greitt atkvæði með því. Þá værum við orðnir opinbert hervarnarríki, samgróið Danmörku. Af því leiðir, að ef eitthvert annað stærra herríki slær herhrammi sínum á Danmörku, þá getur það með sama rétti teygt herklær sínar til Íslands, og tekið það herskildi, og Íslendingar gætu ekkert á móti haft, þar sem landið væri innlimað í Danmörku.
Hvað snertir utanríkismálin, að fela þau Dönum, til óuppsegjanlegrar meðferðar, hefi eg tekið fram, að það sé svo stórt og alvarlegt mál, að eg skil ekki, hvernig nokkur Íslendingur getur gengið inn á slíkt, óaðþrengdur og ótilneyddur. Það getur enginn tölum talið, hve mikils virði þjóðinni kann að verða sjálfstæði í þeim málum með tímanum, þegar henni vex fiskur um hrygg. Slíkt málefnasamband er ósamrýmanlegt sögulegum, lagalegum, þjóðernislegum og siðferðislegum rétti Íslands til þess að verða fullveðja ríki.
Það er þetta sem vér höldum fram, meiri hlutinn hér á þingi, að slíkt málefnasamband sé afar óaðgengilegt fyrir Ísland. Að mínum skilningi er það svo mikill neyðarkostur fyrir oss, að eg skil ekki, hvernig menn geta látið tilleiðast, að gína við slíku boði, ótilneyddir, undir eins eftir eina mishepnaða tilraun til að fá betri kosti. Það hefir verið talið frv. til gildis, að sambandið, sem það innifelur í sér, myndaðist, ef fram gengi frumvarpið, með fullu samningsfrelsi af vorri hálfu eins og Dana. En það samningsfrelsi, sem er í því fólgið, að afsala sér réttinum til að ráða sínum eigin málum, það samningsfrelsi met eg ekki mikils.
Því hefir verið haldið fram, að Danir færu með hervarnir og utanríkismál í umboði okkar, það sé fullskýrt tekið fram í frumvarpinu. Það er dáfallegt umboð, sem aldrei má af þeim taka, nema með þeirra samþykki, hvað fegnir sem við vildum, og hvað sárlega sem við þyrftum þess með.
Það er sama, hvað fært er fram til varnar þessu frumvarpi. Það hefir verið sýnt með rökum, að það er frumvarp til innlimunar, sem ekki verður forsvarað fyrir dómi sögunnar.
Eg skrifaði upp sumt af því, sem háttv. 5. kgk. þm. tók fram í ræðu sinni.
Eitt var það, að það hefði ekki verið nein ástæða til að láta nýjar kosningar fara fram, áður en sambandslaganefndin var skipuð. Háttv. 5. kgk. þm. þarf miklar ástæður. Engin ástæða! Hvílík fjarmæli! Skal eg nú sýna, að ástæðurnar voru margar og mikilvægar fyrir hendi til þess.
Það kom fram almenn krafa frá þjóðinni um nýjar kosningar, bæði í meiri hluta blaðanna, frá þingmálafundum og frá fjölmennum fundi, þar sem mættir voru fulltrúar frá nálega öllum héruðum landsins. Líka var stjórninni kunnugt um það, að það var myndaður nýr pólitískur flokkur í landinu, flokkur sem engan fulltrúa hafði á þingi. Þessi flokkur, Landvarnarmannaflokkurinn, var þá orðinn fjölmennur, og hann fær ekki að hafa neinn fulltrúa í nefndinni.
Háttv. 5. kgk. þm gerði lítið úr því, að þjóðin hefði rökstudda skoðun eða ákveðna viljastefnu í þessu mikla máli. Útaf því vil eg minna þm. á það, að 17 fjölmennir þingmálafundir, sem haldnir hafa verið í vetur, hafa allir verið ákveðnir í þeirri kröfu, að öll mál skyldu vera uppsegjanleg, og sumir hafa haldið fram hreinu konungssambandi.
Háttv. sami þm. vítti það, að þetta mál hefði orðið flokksmál og tilfinningamál og hefði verið gert að æsingamáli. Eg mótmæli því, að frumvarpsandstæðingar séu um það sekari en frumvarpsmenn, nema síður sé. Mér finst það engin furða, þó að slíkt mál verði tilfinningamál með fram. En æsingamál hefir það ekki verið. Eg þori að segja það, að íslenzk dómgreind hefir aldrei lagt sig eins í líma til að kryfja til mergjar nokkurt mál annað. Allir gerðu það,
sem þeir gátu, til að gagnrýna málið sem bezt, enda létu menn ekki uppi skoðun sína, fyr en þeir höfðu áttað sig vel. Hitt var eðlilegt, að það yrði hitamál, enda var það jafnt á báðar hliðar. Það var auðvitað ekki síður hitamál hinum flokknum, og þá ekki sízt nefndarmönnunum sjálfum, eftir að þeir komu heim. Það er alkunn staðreynd, að þeir urðu næsta heitir og jafnvel æstir, er þeir tóku að sæta mótmælum.
Háttv. þm. mintist á, að kröfur Jóns Sigurðssonar hafi að sumu leyti farið í líka átt og frumvarpið. Eg ber eins mikla lotningu fyrir því mikilmenni, eins og hver annar. En eg hygg þó, að hann muni ekki fremur en önnur mikilmenni hafa verið undanþeginn því lögmáli, að framþróun hefði getað haft áhrif á skoðanir hans. Hann mundi líklega hafa sett mark sitt hærra nú, en fyrir hálfri öld. Eg vil spyrja háttv. 5. kgk. þm. t. d. hvort hann heldur það, að þeir Brynjólfur Sveinsson og Árni lögmaður Oddsson hefðu ekki andæft í Kópavogi harðlegar og skýrara og sett kröfur sinar og mark hærra, en þeir gerðu, ef þeir hefðu lifað nú á 20. öld. Málin skýrast. Allir eru börn sinnar tíðar og verða fyrir áhrifum af samtíðinni.
Þá minti háttv. þm. á, að sjálfsforræði sérmála vorra stæði á lausum grundvelli, og að það væri kent við Kh.-háskóla (próf. Matzen), að Danir gætu numið stöðulögin úr gildi og kipt grundvellinum undan allri sjálfstjórn landsins. Það er ekkert efamál, að það getur alls ekki komið til slíkrar óhæfu. Stöðulögin eru bindandi fyrir Dani og þeir geta ekki hlaupið frá þeim. Þessi ástæða er því hégómi og síður en svo gild og knýjandi fyrir oss til að ganga að afarkostum.
Þá lagði háttv. þm. áherzlu á það, að frumvarpið um hæstarétt hefði verið svæft hér í deildinni. Þar til er að svara, að þó að við bygðum á tilboði Dana í uppkastinu einhverjar vonir um að hæstiréttur fengist, þá er sú tilslökun frá Dana hálfu bundin því skilyrði, að gjörbreytt verði dómaskipun landsins.
Þá hefir verið minst á Gamla sáttmála og gert lítið úr honum. En eg vil halda því fram, að þjóðernisrétt eigum vér betri og skýlausari en flestar aðrar þjóðir. Sá ættstofn, sem vér erum af komnir, hefir numið landið og bygt það. Vér höfum verndað heimsfræga tungu og verk meistaranna, og höfum geymt söguarfinn dýrmæta. Vér höfum ekki tekið þetta land af neinum. Vér eigum það að guðs og manna lögum.
Háttv. þm. lét liggja orð að því, að við hefðum ekki lagt mikið í sölurnar fyrir þetta land, ekki varið þjóðerni vort og land með vopnum, ekki lagt mikið í sölur í slíku skyni, að minsta kosti ekki úthelt blóði voru. Að undanskildum Jóni Arasyni og sonum hans og mönnum höfum við ekki beint úthelt blóði; en samt sem áður hefir þjóðin orðið mikið að líða af erlendra hendi; og alls óvíst, að við hefðum liðið meira, þótt við hefðum beinlínis barist við útlend völd fyrir frelsi okkar. Háttv. þm. sagði, að persónusamband veitti okkur engan styrk. Þá þykir mér hann gera lítið úr konungi, ef oss er engin stoð að vera þegnar hans.
Sakir lasleika og þreytu og vegna þess, að langt er liðið á kveldið, hleyp eg yfir mörg mótmælaverð umyrði háttv. þm., er eg þó hefi teiknað hjá mér. Á fátt eitt vil eg þó enn minnast.
Hann vildi ekkert úr því gera, hvort sambandið væri nefnt ríkjasamband eða ríkissamband. En hitt vita allir, að það er þýðingarmikið, að hugtök séu nefnd réttu nafni. Rétt heiti og rétt nafn getur eitt út af fyrir sig ætíð haft mikið að segja, og ef um réttindi er að ræða, þá þess fremur. Enn fremur sagði hann, að sá maður væri frjáls, sem ekki hefði öðru bundist en því, sem hann hefði sjálfur skuldbundið sig til. En þá vil eg spyrja: en ef hann hefði skuldbundið sig til að láta af hendi sjálft frelsi sitt og gerzt þræll annars manns æfilangt, væri hann þá samt eftir sem áður frjáls maður ? (L. H. B.: Já). Þá held eg þó að minsta kosti, að það frelsi kæmi honum ekki að miklu gagni. Þm. »citeraði« allmikið prófessor Jellinek. Það er nú ekki nema gott og blessað, að vitna í merka menn máli sínu til stuðnings. En lakast er, þegar þeir eru »citeraðir« bæði með og móti í sama málinu. Slíkum herrum geri eg ekki mikið úr, sem skipa þarf á báða bóga. Hann sagði, að þjóðarviljinn gæti ekki bundið sig um aldur og æfi. Jú, einmitt getur hann það; og það er það, sem honum er ætlað í frumvarpinu, þó svo geti auðvitað einhvern tíma farið, að þeir, sem umráðin fá yfir böndunum, hirði ekki um eða megni ekki að halda böndunum við. Það eru annars ekki svo fáir höfundar og merkismenn, sem »citeraðir« hafa verið í þessu máli. En merkilegast þykir mér, að sá hefir ekki verið nefndur hér, sem líklegastur hefir verið, sá maður, sem var skrifari nefndarinnar, og síðan hefir allmikið skrifað um málið. Eg á við dr. Knud Berlin. Hann hefir einmitt nú gefið skýrar yfirlýsingar í nafni og fyrir hönd dönsku nefndarmannanna um, hvað felist í frv., um þýðinguna á því, hve slæm hún sé o. s. frv., og þessu hefir ekki verið mótmælt. Framsögumaðurinn spurði, til hvers uppkastið væri. Eg sé, satt að segja, ekki til hvers það er, nema til þess að setja á oss danskan undirlægjustimpil. Frumvarp meiri hlutans aftur á móti sýnir
Dönum okkar kærasta markmið, sem vér ætlum í bráð og lengd að stefna að, unz vér höfum náð því. Það er það, sem mest á ríður, að sýna Dönum, að vér álítum rétt vorn lögmætan, og jafnframt skyldu vora gagnvart sjálfum oss, að fara þar á fremstu grös og láta ekki staðar numið, þó einhver mótspyrna verði á leiðinni. Það er um að gera fyrir oss, að vekja Dani til umhugsunar, svo þeir læri að skilja oss betur. Því ef Dönum lærist að skilja oss betur en enn er orðið, þá skilst þeim jafnframt, að engin hætta er fyrir þá að uppfylla óskir vorar; vér verðum hvorki svo fjölmennir eða illviljaðir, að það geti gert þeim neitt mein. Við viljum í bróðerni og með samhug efla sameiginlegan hag ríkisins af fremsta megni og eftir því sem kraftar vorir leyfa, og vera hollir og trúir þegnar konungs vors. Háttv. þm. taldi upp ýmsar ástæður fyrir því, að uppkastinu hefði ekki verið tekið. Eg fer ekki út í að rekja þau ummæli. En eg vil leyfa mér að mótmæla ummælum hans í heild; þau voru ekki rétt, og að sumu leyti niðrandi fyrir dómgreind hinnar íslenzku þjóðar. Enn fremur kom hann fram með getsakir og ákúrur til Þingvallafundarmanna. Slíkt dæmir sig sjálft. Einnig sagði hann, að við hefðum verið óánægðir með stjórnarbreytinguna 1903, þótt við vildum halda í hana nú. En það var einmitt flokkur hans sjálfs, sem hélt því fram þá, að nú væri alt fengið, þótt honum farist nú orð í gagnstæða átt. Svo er þessi spámannlegi mannjöfnuður, sem þm. var með. Eg rýri ekki Hannes Hafstein; það skal vera langt frá mér að gera það. En þessa spá þm. um nýja ráðgjafann met eg að engu. Slík orð eru réttlaus og út í loftið mælt, og alveg ósamboðin greind háttv. þm. Þegar Björn Jónsson er búinn að vera við stjórn i 5 ár eins og hinn, þá getur komið til mála að bera þá saman, en fyr ekki. Annars er þessi spá og þessi samanburður óviðeigandi í alla staði. Slíkt á algjörlega að liggja milli hluta. Eg get lofað svo Olaf kóng, að eg ekki lasti annan. Það er hægt að meta gildi eins manns og kosti hans, án þess á hann að ósekju sé hallað.
Eg get ekki stilt mig um að minnast á, að þeir tveir háttv. kgk. þm., sem hér í deildinni hafa haldið frv. sambandslaganefndarinnar svo einkar kappsamlega fram, voru sjálfir í nefndinni og verja sitt eigið verk þar og fegra það, og fer það að vonum; ekki voru þeir kvaddir á þing af þjóðinni, en féllu við kosningar og voru þá kvaddir af stjórninni, sem hélt frv. kappsamlega að þjóðinni, þrátt fyrir rökstudd og réttmæt mótmæli og tregðu hennar; þeir eru því sannarlega fulltrúar fyrv. stjórnar, en einskis kjördæmis á þessu landi. (L. H. Bjarnason: Eg verð að láta þingmanninn vita, að hann hefir ekkert vit á uppkastinu). Það er meira en yfir mann gangi, að mæta slíkum hroka i sjálfum þingsalnum, og eg lýsi því yfir, að eg beygi mig alls ekki fyrir slíku hátterni.
Háttv. 6. kgk. sagði, að það væri á okkar ábyrgð, hvort við tækjum við frv. eða ekki. Það er rétt; við vitum það. En þegar nú er um það að ræða, hvort oss sé með frumvarpinu boðið að verða fullvalda og sjálfstætt ríki eða ekki, þá er þó að minsta kosti íhugunarvert, hvað hinn aðilinn (Danir) segir um það. Hvar er hans skoðun á frumvarpinu? Hvað segir sá af dönskum mönnum, sem gagnkunnugur er þessu máli og hefir opinberlega og skýlaust lýst yfir, hvað í frv. felist, dr. Knud Berlin? og hvað segir hann um þýðinguna? Eg skal ekki fara fleirum orðum um þessar yfirlýsingar og skýringar dr. Berlins; en það tek eg fram, að mér nægir ekki, að hann sé lauslega vefengdur, eða því slegið út, að ekkert orð hans sé að marka um þessa hluti.
Hvað það atriði snertir, sem nefndarmennirnir fullyrða, að þeim sé kunnugt um, að hverju Danir vilji nú ganga og hverju ekki, og að þeir gangi að breytingartillögum minni hlutans, þá leyfi eg mér að bera brigður á það. Eg trúi því ekki fyr en eg tek á því. Ef þeir þykjast geta fullyrt nokkuð um það, þá hljóta þeir að geta sýnt einhver skilríki. Því leggja þeir þau ekki fram?
Það var eitt atriði í ræðu háttv. þm. Strandamanna, að kröfur þær, sem millilandanefndin gerði í fyrstu fyrir Íslands hönd, hafi að eins verið til málamynda, Þessu er eg eigi samþykkur. Eg þykist þess fullviss, að háttvirtir nefndarmenn hafi haldið fram kröfum sinum einlægni i fyrstu, þó að þeir síðar slægju af þeim og gengju að frumvarpinu. En hinu get eg ekki gleymt, hvernig þeir fluttu málið á eftir fyrir þjóðinni; þar hefir þeim skjátlast mest. Hvað gjörðardómnum viðvíkur, þá hefir háttv. þm. Strandamanna minst á hann.
Læt eg svo staðar numið um mál þetta við þessa umræðu, og læt breytingartillögur minni hlutans liggja milli hluta þangað til við 3. umræðu.