19.04.1909
Neðri deild: -1. fundur, 21. löggjafarþing.
Sjá dálk 1620 í B-deild Alþingistíðinda. (2189)
73. mál, hæstiréttur
Flutningsmaður (Jón Þorkelsson):
Eg veit ekki nema það verði enn þá misklíð um það, hvort þetta mál komi í bága við stjórnarskrána. En málið um afnám hins danska hæstaréttar hér á landi er sama sem krafa um stofnun hæstaréttar hér á landi. Mál þetta hefir tvisvar áður verið hér fyrir alþingi. Í fyrra skiftið árið 1885, þá borið fram af okkar minnisstæða gamla þinghöfðingja Benedikt sýslumanni Sveinssyni. Bar hann það fyrst fram sem einföld lög, en þáverandi forseti eg ætla það væri Grímur Thomsen neitaði að taka það til umræðu, af því það færi fram á breyting á stjórnarskránni. Bar hann það þá fram aftur sem breyting á stjórnarskrá landsins. Þann veg fór um málið á þingi. Árið 1891 bar sami maður málið aftur fram, með hinum núverandi þm. N.-Ísf. (Sk. Th.) og þá sem einföld lög og taldi forseti sá, sem þá var, séra Þórarinn Böðvarsson, það lögmætt, og því var hlýtt. Bæði hann og Benedikt Sveinsson skoðuðu það svo, að stöðulögin væru ekki gild hér á landi, og því gæti þetta mál á engan veg komið í bága við stjórnarskrána.
Frumvarp þetta ber fingraför eins af okkar lærðustu lögfræðingum, en þarf þó sjálfsagt eigi að síður athugunar við, því að málið er stórt og mikilsvert. Enda þótt eg búist ekki við, að mál þetta verði útkljáð á þessu þingi, þá gæti þó á þessu stigi málsins kannske átt við að benda í örfáum dráttum á það, hvernig dómsmálum landsins hefir verið háttað á undanförnum öldum. Í fyrnsku voru hér að eins 2 dómstólar: héraðsdómar, og voru þeir háðir á vorþingum, undir umsjón goðanna, en hæstiréttur voru þá fjórðungsdómarnir á alþingi. En til þess að dómur gæti þar fram farið, varð hann að vera uppkveðinn einum rómi, og fór því oft svo, að ekki var hægt að fá dóm á málum sínum. Ekki þurfti nema einn mann til þess að gera ágreining, og þá varð engu dómsorði á lokið. Þetta leiddi til þess, að árið 1004 var stofnaður á alþingi hinn svo nefndi Fimtardómur, sem Njála segir oss, að Njáll hafi látið stofna. Í þeim dómi réði afl atkvæða, og gat því aldrei farið svo, að eigi yrði dómur upp kveðinn. Frá 1004 og til 1271, að Járnsíða var leidd í lög, var Fimtardómur hæstiréttur hér á landi. Eftir Járnsíðu er ekki að sjá að hægt væri að skjóta máli af landi burt, en eftir Jónsbók skyldi það af hverju máli hafa, sem lögmaður og lögréttumenn urðu ásáttir, en yrði ágreiningur var málinu til konungs skotið. En lögmannsúrskurð mátti enginn rjúfa, og ekki einu sinni konungur sjálfur, nema með beztu manna ráði. Konungur var því eftir Jónsbók æzti dómandi. En eftir því, sem tímar liðu, tók hið norska ríkisráð, eftir því sem það magnaðist og yfirgangur á réttindi vor jókst einnig að dæma í ýmsum íslenzkum málum, sem vitanlega var löglaust að öðru leyti en því að konungur var forseti ríkisráðsins. Stóð svo þar til árið 1537, að ríkisráð Norðmanna var lagt niður, og norsk mál lögð undir danska ríkisráðið. Árið 1563 kom konungsbréf hingað út um stofnun yfirréttar hér á landi. Ber einn af lögfræðisrithöfundum Dana nú mikið mál í það, að þessi skipun hafi verið gerð að vilja landsmanna, þeir hafi kært yfir því, hversu lögmennirnir væru ranglátir í dómum sínum. En bæði er þetta ólíklegt, því að þetta var bein skerðing á dómsvaldi lögmanna og lögréttunnar, dómsvaldi landsmanna sjálfra, en er þetta rangt sagt. Svo stóð á um þessar mundir, að kaupmaður sá var í Vestmanneyjum, er hét Simon Surbek. Hann var danskur að uppruna og lítt þektur. Þá var lögmaður sunnan- og austan, Páll Vigfússon á Hlíðarenda, sá hinn sami maður, sem árið 1551 setti sig einarðlegast á móti eiðum þeim, er Otti Stígsson kúgaði landsmenn þá til að sverja, og er ekki ólíklegt, að hann hafi einnig átt drjúgan þátt í því, að Otti Stígsson, sjálfur hirðstjóri landsins, sver þess eið á sama þinginu að halda hvern mann við lög og rétt, ríkan sem fátækan, eftir því sem Noregskonungar hafa oss játað, og samþykt hefir verið millum náðugasta herra konungsins og þegnanna að halda.
Lögmaður hafði verið eitthvað harðleikinn við þennan Simon Surbek árið 1562, og hafði maður þessi kært það til konungs. Er og ekki ósennilegt, að konungi hafi verið kunnugt um framkomu lögmannsins við eiðatökurnar 1557. En víst er það, að lögmanni var stefnt utan til þess að standa fyrir máli sínu. Það var þess vegna danskur maður en ekki Íslendingar , sem kærði yfir ranglátum dómum lögmanna, og varð til þess, að yfirdómur var stofnaður hér á landi 1563. Íslendingar sintu lítið þessum yfirdómi, og er það svo að sjá, sem konungi hafi líkað miður, því árið 1593 endurnýjaði konungur skipun sína um yfirdóm hér á landi, og mælir svo fyrir, að hann skuli verða að verki. En þó er svo að sjá, sem engir eða fáir hafi skotið málum sínum til yfirdómsins á fyrri hluta 17. aldar. Árið 1661 verður, eins og flestum er kunnugt, sú breyting á með einvaldsstjórninni, að hæstiréttur er skipaður í Danmörku, en ekki var þó þeirri fyrirskipan þinglýst hér á landi, og á 17. öld er ekki hægt að sjá, að hérlendir menn hafi skotið þangað málum sínum að neinu ráði. En á 18. öldinni á dögum þeirra Páls Vídalíns, Odds Sigurðssonar og Jóns biskups Vídalíns þá var eins og menn vita róstusamt mjög í landinu fóru menn að nota þennan dómstól töluvert, og úr því síðan nokkuð jafnan alt til vorra daga, er nú lifum.
En auk þess fengu Íslendingar stundum að kenna á hinum svonefndu kommissions-dómum. Þeir voru skipaðir yfir alla aðra dóma og dómara. Voru þeir háðir hér á landi, hæði þegar Frederik Friis og Jörgen Vind voru sendir hingað 1618, til að dæma um mál þeirra Odds biskups og Herluffs Daae og mörg önnur mál, og þóttust menn þá ná lítt íslenzkum lögum á alþingi, Þá voru þeir Árni Magnússon og Páll Vídalín skipaðir hér kommissions-dómarar 1703 um als konar málefni landsmanna. En jafnan voru dómar þessir illa þokkaðir og þóttu stundum grípa freklega fram fyrir hendur á sönnu réttarfari landsins, enda hefir þeim lítt verið að mæta síðan. Síðan á 18. öld hefir hæstiréttur Dana einnig verið hæstiréttur hér á landi. Og eftir ákvæðum stöðulaganna er það, að hæstiréttur Dana skuli vera æzti dómstóll í íslenzkum málum, og að því búum vér nú.
Eg vonast til þess, að hin háttv. deild kjósi nefnd í málið; enda þótt eg búist ekki við því, að málið verði útrætt á þessu þingi, þá er mál þetta svo stórt og mikilsvert, að það er sjálfsagt, að mönnum gefist kostur á því að athuga það vel og vandlega, og býst eg þá við, að allir verði á eitt sáttir um gagnsemi þess. Það er einn af hinum miklu þáttum sjálfstæðis vors, sem oss ríður á, að megi leika í vorum eigin höndum, en ekki annara.