31.08.1915
Neðri deild: 47. fundur, 26. löggjafarþing.
Sjá dálk 1592 í B-deild Alþingistíðinda. (2352)

129. mál, útflutningsgjald

Flutnm. (Sveinn Björnsson):

Fyrstu daga þingsins vakti jeg eftirtekt háttv. deildar á því, að hjer væri dýrtíð í landinu, vegna afleiðinga Norðurálfuófriðarins. Jeg skyldi menn svo, sem þeir vildu kannast við, að þetta væri rjett. Því orðalaust var samþykt hjer í deildinni tillaga um að skipa nefnd, til að koma fram með tillögur um það, á hvern hátt spornað skyldi við þeim afleiðingum. Í þeirri nefnd kom til orða að leggja ófriðarskatt á gróða þann, er einstakir menn hafa haft af ófriðnum. En það hafði þá ekki fylgi í nefndinni. Og tillaga nefndarinnar um að heimila stjórninni ráðstafanir, sem trygt gætu að menn fengju kjöt og fisk við sæmilegu verði, fjekk svo lítinn byr hjer í þinginu, að mig stórfurðaði á. En við því verður ekkert gjört.

Eftir það áleit jeg þýðingarlítið, að einhver einn þingmaður bæri fram frv. um þetta efni. Gjörði ráð fyrir, að kosin yrði Velferðarnefnd, eins og nú er orðið, og hún mundi láta sig málið skifta, eins og frumv. þetta og ber með sjer.

Síðan hafa verið afgreidd lög, sem heimila stjórninni að verja um 1 miljón króna til kaupa á nauðsynjavöru í samráðum við Velferðarnefnd þá, er jeg mintist á.

Sú nefnd var kosin fyrir 1% viku síðan, og hefir þegar gjört ráðstafanir til að tryggja landinu birgðir af kornvörum, kolum og steinolíu.

En jafnframt tók nefndin til íhugunar dýrtíðarmálið. Hefir það verið rætt á mörgum fundum í nefndinni í síðastliðinni viku. Hafa skoðanir í nefndinni verið nokkuð skiftar. Þó held jeg, að jeg megi fullyrða, að allir hafi verið á því máli, 1) að dýrtíð væri í landinu, og 2) að leggja bæri á hinn óvenjumikla gróða einstakra manna á íslenskum afurðum einhvern skatt til tekjuauka landssjóði, vegna ráðstafana þeirra, sem gjöra þarf út af hinu óvenjulega ástandi.

Það fyrsta, sem háttv. deildarmenn nú þurfa að gjöra sjer ljóst, er þetta:

1. Er það rjett, að veruleg dýrtíð sje í landinu?

2. Hver brögð eru að þessari dýrtíð?

3. Hafa þá ekki jafnframt hækkað tekjur manna að sama skapi?

Þessum spurningum skal jeg nú leitast við að svara.

Hagstofan hefir aflað sjer skýrslu um útsöluverð á ýmsum nauðsynjavörum hjer í bænum síðan í júlí í fyrra. Hefir hún safnað skýrslum þessum á hverjum þriggja mánaða fresti. Hefi jeg fengið þaðan yfirlit um vöruhækkun hjer í bænum, frá því í júlí 1914, til þessa tíma. Þess skal þó getið, að enn vantaði skýrslur frá nokkrum kaupmönnum um vöruverðið nú. Skýrslur þessar eru að vísu að eins um vöruverð í Reykjavík; til annarra skýrsla hefir eigi náðst. En í þeim felast þó talsverðar upplýsingar. Eftir þessum skýrslum skal jeg nú nefna verðhækkun á nokkrum nauðsynjavörum:

1914

1915

Verðh.

au.

Rúgmjöl

pr.

kg.

Flórmjöl

—

Hveiti

—

Bankab.mjöl

—

Hrísgrjón

—

Hafragrjón

—

Baunir hálfar

—

103

Kartöflur

—

Kandís

—

Hvítas. meðalt.

—

Púðursykur

—

Kaffi óbrent

—

1,65

1,69

2½

Kaffibætir

—

1,01

Smjörlíki

—

1,07

1,23

Palmin

—

1,25

1,66

Nýr fiskur

—

Saltfiskur

—

12½

Trosfiskur

—

Steinolía

—

Kol (ofnkol)

pr.

skpd.

4,60

8,20

3,60

Meðaltal 37%

Samkvæmt þessu hafa vörur þessar hækkað að meðaltali um nær 40 af hundraði. Auk þess má gjöra ráð fyrir, að sauðakjöt hækki í verði um 50–60 af hundraði. Enn fremur hafa hækkað mjög í verði ýmsar aðrar nauðsynjar, svo sem skófatnaður, vefnaðarvörur o. fl.

Með þessu er þá svarað 2 fyrstu spurningunum. Hjer í landinu er dýrtíð. Vörur hafa hækkað á síðastliðnu ári um 40% eða meira.

Um 3. spurninguna er þetta að segja: Tekjur þeirra, sem sjálfir framleiða eða kosta framleiðslu, hafa aukist mjög mikið, hjá allflestum mun meira en nemur verðhækkun á erlendum nauðsynjum, sem þeir þurfa að nota. Tekjur óbreyttra verkamanna hafa aukist lítils háttar, en ekki nærri svo, að nemi verðhækkun á þeim erlendum nauðsynjum, er þeir þurfa. T. d. hafa verkamenn hjer í Reykjavík fengið kaup sitt hækkað úr 35 aurum upp í 40 aura, að deginum til, eða um rúma 14 af hundraði. Flestir handiðnamenn munu ekki hafa fengið kaup sitt hækkað; þó eru hjer undantekningar; en sú hækkun mun nema lítilræði einu. Þeir kaupstaðabúar, sem stunda sumarvinnu í sveit, munu hafa fengið nokkuð hærra kaup en í fyrra, að minsta kosti hjer sunnan lands, en vinnuna hafa þeir styttri tíma en venja hefir verið. Bændur t. d. nú þegar farnir að senda frá sjer kaupafólk. — Loks eru þeir starfsmenn þess opinbera, sem föst laun hafa. Þeir hafa enn enga launahækkun fengið, til að standa á móti dýrtíðinni.

Þannig er þá ástandið í landinu.

Allar nauðsynjar hafa hækkað í verði um 40% eða meira, síðan stríðið hófst. En tekjur fjölda manna, sjerstaklega verkamanna, handiðnaðarmanna og fastlaunaðra starfsmanna, hafa annaðhvort ekkert hækkað, eða þá svo lítið, að mjög skamt hrekkur, til að standa straum af auknum útgjöldum vegna dýrtíðarinnar.

Ef nú er ekkert gjört af hálfu löggjafarvaldsins, hljóta afleiðingarnar að verða þær, að þeir, sem ekki hafa haft meiri tekjur en svo, að þeir hafa rjett að eins fleytt sjer fram, án nokkurs óhófs, munaðar eða eyðslu til annars en hins allra nauðsynlegasta, verða annaðhvort að svelta eða fara á sveitina. Og þegar á það er litið, hve stór hópur manna á hjer í hlut, þá getur engum dulist, að hjer er um að ræða, hvort hægt sje að afstýra þjóðarógæfu.

Til framkvæmda í þessu efni þarf peninga í landssjóð umfram venjulegar tekjur. Auðvitað hljóta þó að verða takmörk sett við því, hve miklu fje er hægt að verja til dýrtíðarhjálpar.

Hið fyrsta, sem varð að snúa sjer að, var þá þetta, að benda á leið til að útvega landssjóði auknar tekjur. Að því stefnir frumvarpið, sem hjer liggur fyrir. Jeg skal geta þess, að ráðherra og allir nefndarmenn í Velferðarnefndinni voru á einu máli um það, að teknanna bæri að afla með útflutningsgjaldi. En skoðanir skiftust um það, hvort leggja ætti gjaldið á vörurnar eftir þyngd eða verðmæti. Meðflutningsmaður minn, háttv. þm. N.-Ísf. (Sk. Th.), hallast að síðarnefndu leiðinni. Enn fremur skal þess getið, að nefndarmenn vilja eigi telja sig bundna við gjaldhæðina á hverri vörutegund, eins og hún er tiltekin í frumvarpinu.

Til skýringar á 2. gr. frumv. skal þess getið, að útflutningsgjaldið fimmfaldað mundi nema því, sem hjer segir:

Á þurkuðum saltfiski kr. 1,60 á skpd.

— blautum saltf. kr. 1,10–1,65 — —

— sundmaga kr. 1,50 –50kg.

— hrognum — 0,75 – tn.

Ef miðað er við það, hve mikið var flutt út árið 1912, þá mundi þetta gjald og gjaldhækkun, sem frumv. fer fram á, gefa landssjóði þessar tekjur hjer um bil á ári:

Fiskur 200 þús. kr. } Sjávar-

Lýsi 190 — —} útvegur

Síld 60 — —} 450 þús. kr.

Saltkjöt 190 — —}

Ull 185 — —} Land-

Gærur 25 — —} búnaður

Hross 22 — —} 439 þús. kr.

Sauðkindur 17 — —}

Tekjurnar yrðu af þessu gjaldi alls 889 þús. krónur.

Með þessu móti skiftist gjaldið nokkuð jafnt á landbúnaðinn og sjávarútveginn. Jeg tel líklegt, að ýmsum muni þó þykja gjaldið koma of þungt á landbúnaðinn. Jeg hefi persónulega enga löngun til að íþyngja landbúnaðinum á neinn hátt. Mjer eru fyllilega ljós sannindin í máltækinu: »Bóndi er bústólpi og bú er landstólpi«. En hins vegar vildi jeg gjarna sýna einu sinni með tölum, hvernig kæmi niður jafnt gjald á sjávarútveg og sveitabúskap. Hingað til hefir sjávarútvegurinn þó borið meiri hluta gjalda í landssjóð, og ekkert útflutningsgjald verið á sveitaafurðum. Eins og kunnugt er, lifir 1/8 landsbúa á sjávarútveg en 1/3 á landbúnaði.

Þessa upphæð tel jeg kleift að útvega landssjóði, sem aukatekjur til ráðstafana út af hinu óvenjulega ástandi.

Nú segja menn auðvitað, að þetta komi of seint fram; mikið af vörum þessa árs sje þegar útflutt, og verði, þegar lögin gangi í gildi.

Jeg skal fúslega játa það, að frumv. kemur of seint fram. Það hefði átt að koma í þingbyrjun. En ástæðurnar eru þær þar til, að háttv. þm. mun eigi hafa verið ljóst talsvert fram eftir þingi, að hjer væri þörf neinna ráðstafana, og auk þess mun fleirum hafa farið sem mjer, að annirnar hafa verið svo miklar daglega, að tími hefir verið af skornum skamti til að hugsa um þetta mál. En það þurfti og þarf að vissu leyti enn rækilega umhugsun.

Það er og rjett, að talsvert af afurðum, aðallega ull, fiski, lýsi og síld er þegar flutt út, og því komið undan gjaldinu. En við þessu er ekki gott að gjöra; en jeg hygg, að svo muni fara, að þótt það verð, sem nú er á þessum afurðum, haldist eigi fram á næsta sumar — en jeg tel allar líkur fyrir því — þá mundi gjald þetta þó lenda á þeim, sem grætt hafa á þeim afurðum, sem tollaðar eru, og því koma rjett niður, þótt það komi eftir á, þ. e. næsta ár. Það mundi verka líkt og tekjuskattur, sem er, eins og kunnugt er, lagður á tekjur þær, er gjaldendur hafa haft 1–2 árum áður en skattinn á að greiða. Og til þess að sporna við, að menn nú flýti sjer að flytja út vörurnar, til að komast hjá gjaldinu, er það ráð, að flyta frv. gegn um þingið með afbrigðum frá þingsköpunum og fá það staðfest símleiðis. Þá mun þó nást útflutningsgjald af allmiklum hluta þessa árs útflutnings.

Það skal tekið fram, að það er hugsun nefndarinnar, að nota eigi allar tekjurnar, sem af gjaldi þessu fást til dýrtíðarhjálpar í einhverju formi, heldur gjörir hún ráð fyrir talsverðum afgangi sem sje varasjóður landssjóðs, ef reglulegar tekjur hrökkva eigi fyrir gjöldum, eða ef fyrir koma einhver ófyrirsjáanleg útgjöld, sem ávalt má gjöra ráð fyrir að orðið geti á þessum tímum.

Jeg skal eigi fara út í það nú, hvort alment sje heppilegt, að auka tekjur landssjóðs með útflutningsgjaldi. Það tel jeg ekki. En hjer er að eins um bráðabirgðaráðstöfun að ræða, ráðstöfun, sem að eins á að gilda meðan hið óvenjulega (abnorma) ástand, sem nú er, helst.

Það hafa orðið nokkuð skiftar skoðanir í nefndinni og utan þings um það, á hvern hátt hjálpað skuli við afleiðingum dýrtíðarinnar.

Þrjár stefnur hafa aðallega komið fram.

Ein er sú, sem fram kemur í frumv. þeim, sem háttv. 5. kgk. þm. (G. B.) hefir borið fram í háttv. Ed. Hann vill lækka kaffi og sykurtoll og ljetta af vörutolli á kornvörum. Jeg get ekki fyrir mitt leyti fallist á þessa leið. Fyrst er það, að mjer finst það eigi vera hjálp, sem nógu mikið munar um.

Þótt afnuminn væri allur kaffitollur, allur sykurtollur og allur korntollur, væru það ekki nema 20–25 krónur á hvert 5 manna heimili í landinu. Allur korntollur á landinu nemur að eins 20 þús. kr. En frumv. háttv. 5. kgk. þm. (G. B.) fer miklu skemra en þetta; lækkun hans nemur um 15 kr. á 5 manna heimili. Auk þess er hætt við, að þessi afljettir lenti meira í vasa kaupmannanna en í vasa einstaklingsins. Og undir öllum kringumstæðum mundi það ekki koma að gagni nú á þessum vetri. Því víða um land hafa menn þegar fengið vetrarbirgðir sínar af þessum vörum, eða fá um þessar mundir, og hafa því greitt tollinn, þegar þessi lög ganga í gildi.

Þá er sú leið, að landssjóður kaupi birgðir af nauðsynjavöru handa landsmönnum, og selji þeim svo við lágu verði. Við þetta er það að athuga, að til slíkra birgðakaupa þyrfti, ef nokkurt gagn ætti að verða af, meira fje en landssjóður gæti haft handbært. Fyrirskipanir og útbúnað þyrfti, sem mjög erfitt væri að koma í verk. Auk þess mundi slík ráðstöfun trufla mjög alla verslun í landinu, koma hart við kaupmenn og kaupfjelög, sem hafa birgt sig að vörum, og ekki átt sjer neins ills von, að verða svo ef til vill að liggja með birgðir sínar vaxtalaust og undir skemdum. Af þessu gæti leitt tjón, sem næmi meiru en vöruverðmuninum hjá landssjóðsversluninni.

Loks hefi jeg bent á leið þá, er kemur fram í frumv. því, sem kemur til umr. næst á dagskránni (dýrtíðarhjálp), að hjálpa þeim, sem dýrtíðin kemur harðast við, til þess að standast hana, með beinni peningahjálp.

Þessa leið fer og annað frumv., sem Velferðarnefndin ber fram í samráði við stjórnina, eða fyrir hennar hönd, og útbýtt hefir verið hjer í deildinni. Það nær eingöngu til lágt launaðra opinberra starfsmanna, og er þannig í samræmi við vilja meiri hl. þingmanna, sem fram kom á prívatfundi þingmanna fyrir nokkrum dögum.

En jeg vil eigi láta þar staðar numið. Jeg lít svo á, að þegar það er viðurkent, að í landinu sje dýrtíð, svo til vandræða horfir — og fram hjá því verður eigi komist, að svo sje — þá beri landinu fyrst og fremst að bæta úr bölinu fyrir verkamennina á sínu heimili, en jafnframt verður að hugsa um hina, sem í sömu bágindunum eru staddir, þótt þeir sjeu eigi beint verkamenn landsins. Því tel jeg óhjákvæmilegt, að veita almenna dýrtíðarhjálp.

Jeg skal geta þess, til þess að fyrirbyggja allan misskilning, að frumv. um dýrtíðarhjálp er, eins og það ber með sjer, frá mjer einum, á ábyrgð mín eins, en ekki ráðherra, eða meðnefndarmanna minna.

Það skal fúslega játað, að frumvarp þetta er mjög víðtækt, ef til vill víðtækara en ástæða er til. Enda er jeg fús til þess að ganga að því, að það sje takmarkað. T. d. látið ná eingöngu til sjávarþema og kauptúna, og þá jafnframt ljett að einhverju gjaldinu, sem lagt er á búnaðarafurðir. Útbýting falin bæjar- og sveitarstjórnum að einhverju leyti, eða því um líkt.

En jeg held fast við, að það fari í rjetta átt. Enda er það í samræmi við þær leiðir, sem ýmsar aðrar þjóðir hafa tekið upp, þjóðir, sem á þessum tíma eiga í höggi við sama óvininn sem vjer, dýrtíðina. Þetta verður og notadrýgsta hjálpin.

Jeg vil leyfa mjer að skýra frá lauslegri áætlun, sem jeg hefi gjört, um það, hvern kostnað frumv. mitt mundi hafa í för með sjer. Til venjulegs 5 manna heimilis (maður, kona og 3 börn) mundi hjálpin verða 80 krónur. Samkvæmt síðasta manntali var meðalheimili í kauptúnum 5 manna, í sveitum 6 manna. Eftir því ættu að vera á öllu landinu:

Í kauptúnum um 6000 heimili.

— sveitum . . — 9500 —

Þegar nú eru taldir frá þeir heimilisframfærendur, sem hafa meiri tekjur en 2000 krónur, og allir þeir, sem ekkert heimili hafa fram að færa — en ætlast er til að undanþiggja þá dýrtíðarhjálpinni — þá ætla jeg, að heimilin, sem hjálpina fá, svari því, sem væri í kauptúnum 4500, í sveitum 5000. Meðal heimili í kauptúni fái 80 kr. hjálp, í sveitum 40 krónur. Verður þá dæmið þannig:

Í kauptúnum:

4500 fjölsk. X 80 kr. = kr. 360,000.

í sveitum:

6000 fjölsk. X 40 kr. = kr. 240,000.

Samtals kr. 600,000, sem hjálpin, samkvæmt mínu frumv., kostar.

Þetta er auðvitað lausleg áætlun, en væntanlega geta menn þó af henni gjört sjer hugmynd um það, hve mikið hjálpin kostar. Jeg skal að eins geta þess í þessu sambandi, að dýrtíðarhjálpin til lágt launaðra starfsmanna hins opinbera, samkvæmt frumvarpinu, sem útbýtt var í gær, mun áætluð að kosta hjer um bil 20 þús. kr.

Hjálp sú, sem gjört er ráð fyrir, er lítil á hvert heimili, minni en jeg hefði viljað. En jeg hefi eigi sjeð mjer fært, að stinga upp á hærri hjálp, vegna þess, hve aðalupphæðin verður há. Það er samt trú mín, að hjálp þessi muni koma hávaðanum að notum. Þótt hún nemi ekki nærri allri verðhækkuninni, sem orðið hefir á nauðsynjum hvers heimilis síðan í fyrra, þá er bæði þess að gæta, að margir hafa fengið einhverja lítils háttar kauphækkun, og svo hins, að þótt hjálpin sje ekki fullkomin, þá getur hún oft bjargað yfir örðugasta hjallann.

Jeg skal taka dæmi um, hve mikið af verðhækkun frá því í fyrra má borga með um 80 krónum.

Verðhækkun

Á Rúgmjöli 100 kg. kr. 14,00

— Hveiti 50 — — 6,50

— Hrísgrjónum 50 — — 3,50

— Hafragrjónum 50 — — 7,00

— Kartöflum 100 — — 2,00

— Hvítasykri 100 — — 13,00

— Kaffi 50 — — 2,00

— Kaffibætir 50 — — 2,00

— Smjörlíki 50 — — 8,00

— Fiski 100 — — 2,00

— Trosfiski 50 — — 3,50

— Steinolíu 100 — — 2,00

— Kolum 5 skpd. — 18,00

Kr. 83,50

Þannig horfir þá málið við:

1. Allar nauðsynjar hafa á síðast liðnu ári hækkað um 40% eða meira.

2. Kaup alls almennings, sem ekki framleiðir sjálfur, hefir annað hvort ekkert hækkað, eða þá um lítilræði eitt.

3. Framleiðendur hafa grætt stórkostlega um fram tilkostnað sinn við framleiðsluna, án nokkurrar sjerstakrar vinnu eða fyrirhafnar, svo mjög, að þá munar ekkert um, að missa af dálitlu af gróða sínum, til að hjálpa hinum til að standast dýrtíðina.

Löggjafarþingið situr á ráðstefnu, og er þetta alt kunnugt. Og það getur bætt úr þessu. Hverja aðferð skuli hafa, má deila um. Aðferðin er eigi mjer nje öðrum kappsmál.

Nú vil jeg spyrja:

Getum vjer skilist á þessu þingi, án þess að leysa úr þessu vandamáli, því langstærsta og alvarlegasta, sem fyrir þinginu hefir legið?

Getum vjer það samviskunnar vegna?

Getum vjer það skyldunnar vegna?

Getum vjer það sóma þingsins vegna?

Getum vjer það vegna vélferðar þjóðarinnar?

Mitt svar er nei við öllum spurningunum. Jeg vona, að svar hins háa Alþingis verði hið sama, er það tekur mál þessi til rólegrar, en fljótrar yfirvegunar og ályktana.

129. mál, útflutningsgjald

Þingfundir og mál

Leita á vefnum