21.05.1918
Neðri deild: 27. fundur, 29. löggjafarþing.
Sjá dálk 386 í C-deild Alþingistíðinda. (1888)
51. mál, námurekstur landssjóðs á Tjörnesi
Frsm. (Gísli Sveinsson):
Það hafði verið ætlast svo til, eftir dagskrám fundanna hjer áður, að hv. þingdeild og stjórn gengi fyrst í kolavinnu og fengi sjer síðan kalt fossabað. En svo æxlaðist, að baðið varð á undan, svo að fara verður í kolagrafirnar á eftir.
Hv. deildarmenn hafa sjeð þá skýrslu, sem nefndin hefir leyft sjer að gefa um kolanám hæstv. stjórnar á Tjörnesi, á þgskj. 111. Út af þessu ákvað nefndin að koma fram með till. á þgskj. 112, sem hjer liggur fyrir til umr., en þar sem rök fyrir þessari till. eru í skýrslu þeirri, er jeg gat um, verð jeg að fara nokkrum orðum um efni hennar og gefa frekari skýringar um námurekstur stjórnarinnar á þessum stað.
Það er fyrst í fyrravor, að vart verður við það, að landsstjórnin fer að gera gangskör að því að ná í námurjett á Tjörnesi og vinna þar. þess var líka að vænta, að það hefði ekki orðið fyr, því að það er fyrst í fyrra vetur, að skrið kemur á það að vinna kol eða surtarbrand hjer á landi. Að vísu hafði verið unnið áður á nokkrum stöðum, en með misjöfnum árangri. Jeg býst nú við, að sumum þeim, sem um þetta hafa fjallað, og sjerstaklega stjórninni, hafi þótt árennilegt að leggja í kolanám á Tjörnesi, og það er jafnvel skiljanlegt, að ýmsir þingmenn hafi einnig litið svo á, með því að þeir vissu alment ekki nein deili á þeim stöðum, þó að þau hjeruð, sem nær liggja, og þingmenn þaðan, hafi vafalaust verið kunnugri. Þetta pláss er líka svo langt hjeðan, og þekking manna því svo lítil á staðnum, að erfitt var að mynda sjer glöggar skoðanir um fyrirtækið. Jeg geri helst ráð fyrir, að stjórninni hafi kornið til hugar að ráðast í námurekstur þar norður á Tjörnesi vegna þess, að í henni átti nú sæti maður, sem var sjerstaklega kunnugur þar nyrðra, nefnilega hæstv. atvinnumálaráðherra. Þegar skriður kemst á málið, er fyrst farið fram á það, af hálfu landsstjórnarinnar, að þessi náma sje leigð landssjóði til handa og að landssjóður greiði fyrir vist gjald. Það varð svo að samkomulagi, þegar fram í sótti, að miða skyldi við það, sem upp væri tekið, og virðist það alls ekki óeðlilegt. Var svo ákveðið í fyrstu, að leigan skyldi verða með þeim kjörum, að landssjóður borgaði kr. 3,50 fyrir hverja smálest kola, sem flutt væri í burtu; það er í rauninni afskaplega hátt, svo óheyrilega hátt, að ekki kæmi til mála, að gengið hefði verið að því, nema af því að komið var út í þessa vandræðatíð, sem staðið hefir nú alllengi, eins og kunnugt er. Það er sárt til þess að vita, að það kemur hjer þegar fram, sem gengið hefir reyndar um landið alt, að fleiri eða færri einstaklingar og fjelög reyna að nota sjer vandræðin til þess að græða á þeim, græða fje af öðrum landsmönnum eða úr landssjóði, því að eins og allir skilja, kostaði það Tjörneshrepp ekkert meira að leyfa vinnu þarna, þó að dýrtíð væri um land alt. Nú, en þetta var nú ákveðið, og veit jeg ekki, hvort það var af því, að þeir, sem fyrir landsstjórn rjeðu, hafi ekki sjeð sjer annað fært en að ganga að þeim afarkostum, sem boðnir voru, eða að þeir hafa verið sem blindandi um þessi mál. En ef litið er á, hvernig þetta kemur nú út, þá væri þó landssjóður nú betur stæður, með þessari afarháu leigu, heldur en raun varð á síðar. Menn geta nú nokkuð getið sjer til um það strax, því að eins og menn sjá af skýrslunni, er búið að taka upp rúm 1.400 smálestir af kolum 9. mars, en ekki burt flutt nema rúmt 1.000. Þegar þess er gætt, að að eins er goldið fyrir það, sem í burt er flutt, þá er það ekki ýkjamikið, nálægt 4.000 krónum, en ef alt hefði verið flutt í burtu, er þó kostnaðurinn ekki orðinn meiri en sem svarar 5.000 kr., fyrir ótakmörkuð umráð og afnot. En svo gerist það, að þessum leigumála er alls ekki haldið, og hefir nefndin ekki getað sjeð, hvernig á því stóð; þá er ráðist í það fyrir landssjóðs hönd að kaupa námuna. þetta var á miðju sumri fyrra árs, og, eins og gefur að skilja, þá ekki fengin nein reynsla fyrir því, að hve miklu haldi þessi kol komi, eða vinsla námunnar, nje heldur, hvort nokkuð verulegt sje þarna af kol- eða surtarbrandslögum. Samt sem áður er ráðist í það, og náman keypt fyrir 16.000 kr.; þá er búið að gjalda yfir 2.000 kr. fyrir þessa námu í leigu; hefir því verið gefið fyrir hana, eins og kunnugt er, 18.000 kr. rúmar.
Jeg skal að eins benda á það hjer, að eins og skýrslan ber með sjer, hefir sá orðrómur leikið á, að hreppurinn, sem seldi landssjóði þetta, hafi fengið keypt meira en rjettindin, sem sje jörðina líka, en það vitum við nefndarmenn ekki, því að engin skýrsla er um það, en það er víst, að þegar hreppurinn er nýbúinn að kaupa jörðina eða rjettinn, selur hann námurjettindin fyrir miklu meira en hann hefir gefið fyrir. Einstaklingar og fjelög reyna sem mest að ná sjer niðri á landssjóði, eins og jeg gat um, og landsstjórnin gengur á lagið. Hingað suður kemur fulltrúi hreppsins, sem var í öllum þessum samningum, og hjer í bænum er gefið afsal fyrir námunni. Þessi fulltrúi hefir, að því er upplýst er, fengið borgun hjá landssjóði, og jeg geri ráð fyrir, að í þeirri borgun hafi verið innifalin ferð hans hingað.
Maður hlýtur að furða sig á því, hvað hreppurinn hafi verið kræfur og haft upp úr þessu, að hann skuli fá borgun fyrir þetta ómak sitt, fyrir það, að láta manninn koma hingað, svo að hreppurinn gæti grætt á landinu; því að fyrir það hefir maðurinn fengið borgun, borgun, sem hann að sjálfsögðu átti að fá hjá hreppnum.
Nú, þegar landssjóður er búinn að leigja þessi rjettindi, var ekki annað að gera en að ráðast í kolavinslu, því að meiningin hefir náttúrlega verið að hafa þessa námu til frambúðar og láta vinna í henni. Þessi vinna stóð nú frá því í maí í fyrra og áfram út sumarið og yfir veturinn, og stendur, eins og kunnugt er, að einhverju leyti enn þá. En það er um þessa vinnu að segja, að margt er þar „skrítið í Harmoníu“. Það kann nú að vera, að landsstjórnin, sem situr hjer suður í Reykjavík, geti ekki haft nákvæmt eftirlit með vinnu norður á Tjörnesi, og þess vegna rjeð hún sjer til aðstoðar ýmsa menn þar nyrðra. Þessir menn voru, fyrir utan sýslumanninn þar í sýslunni, verkstjórar, sem komu hjeðan að sunnan, og svo einn ráðsmaður, og allir þurfa þeir að fá sitt kaup. Embættismaðurinn þar í sýslunni hefir nú vist ekki fengið ýkjamikla borgun, en þó vafalaust haft ýms óþægindi af þessu og orðið að láta vinna fyrir sig. Afgreiðslan gekk þar að ýmsu leyti tregt, þó að þar væru aðrir, eigi láglaunaðir, embættismenn til aðstoðar. Þar voru, eins og getið er um í skýrslunni, tveir verkstjórar, og hafði annar þeirra, að því er virðist, aðalverkstjórnina á hendi. Þegar maður lítur á, hvernig kjör hann hefir haft, verður maður í rauninni dálítið hissa; það er að vísu svo, að þessi maður var að einhverju leyti vanur verkstjóri áður, þó mjer sje óljóst, hvers konar verkstjórastörfum hann hafi gegnt, en eitthvað mun hann hafa unnið hjá vegamálastjóra landsins. Hann er sagður duglegur maður, ef því er að skifta, en við námurekstur hafði hann ekkert fengist, nema hvað hann hafði farið í Dufansdalsnámuna, að jeg hygg, og unnið þar eitthvað. Kjör þau, er hann fær hjá landssjóði, virðast allálitleg, sem sje 15 krónur á dag, og verðlaun af kolum, sem upp eru tekin, og alt frítt. Þegar menn líta á þetta, er þessi verkamaður að minsta kosti eins vel launaður og ráðherrar landsins. Það getur vel verið, að það þyki ekki mikil laun nú á tímum, en þó má benda á, að það þykir samt, enn sem komið er, talsvert ábyrgðarmeira að vera ráðherra í landi hjer en verkstjóri norður á Tjörnesi.
Til samanburðar á þeim framkvæmdum, er jeg hefi nú lýst í ræðu minni, skal jeg benda á, að þarna við hliðina á landssjóðsvinnunni í Tungunámunni, var annar námurekstur, sem þá var rekinn, og er þar enn þá allmikill kolagröftur; það var námurekstur Þorsteins kaupm. Jónssonar frá Seyðisfirði, í Hringversnámu. Það var þar rjett við hliðina, og hagaði þar mjög líkt til í þeirri námu, sem Þorsteinn ljet vinna í; hann hafði verkstjóra þar, og greinir alls ekkert um, að hann hafi haft fleiri eftirlitsmenn en þann eina mann. Þessi maður reyndist mjög góður verkstjóri; auk þess var hann smiður og gerði við ýms verkfæri, er skemdir urðu á, en slíku var engu til að dreifa í landssjóðsnámunni. Kjör þau, er hann hafði, voru 200 kr. á mánuði auk fæðis. Nú þurfa menn ekki annað en reikna saman hvað það verður, og sjá menn þá, að hann er miklu ver launaður heldur en hinn hjá landssjóði. Það mun nú verða sagt, að ekki hafi verið hægt að fá góðan mann, eða þann mann, sem talinn verði góður, fyrir minna kaup, en það rekur þá að þessu, sem maður iðulega verður var við, hversu illa hinu opinbera gengur að ráða til sín nýta menn fyrir sæmilegt kaup.
Jeg verð að geta þess hjer, meðan jeg tala um verkstjórnina, að sökum þess, að þar voru margir við vinnu fyrir landssjóðinn, telja ýmsir trúlegast, að nauðsynlegt hafi verið að hafa tvo verkstjóra. En hitt getur manni ekki heldur dulist, að þegar skift er í flokka verkamönnum, með flokkstjórum, og ekki um stærra svæði að tefla, og ef verkstjórinn er góður og vel að sjer um sitt starf, þá muni vart þurfa að hafa tvo verkstjórana, heldur dugi einn. En nú brestur okkur að sjálfsögðu þekkingu á þessum mönnum, enda er það að sjálfsögðu ekki meiningin að ræða um þá persónulega, heldur um vinnubrögðin, og verður þá að tala um þau eftir því, sem kunnugt er að unnið hafi verið á vissum tímum, og getur það um leið verið skýring á nokkrum þeim hlutum, sem fram hafa komið. Verð jeg að geta þess, að mál mitt hefi jeg frá góðum heimildum.
Þegar þessi verkstjóri, sem mest kemur við sögu, kemur norður, lætur hann strax einn flokk, 1215 manns, fara að vinna að því að moka ofan af stóru svæði, þar sem hann hjelt að væru kol undir; á meðan ljet hinn verkstjórinn grafa göng, þar sem hann vissi að kol voru. Jeg skal nú ekki áfella manninn fyrir það, að hann vildi leita að kolum, en vil geta þess, að ráðsmaðurinn sagði honum, svo margir heyrðu, að þarna væru engin kol, eða að minsta kosti mjög erfitt að ná þeim, ef nokkur væru; þarna væri hann búinn að láta vinna áður eða kanna. Þetta væri því þýðingarlaust verk, nema menn hugsuðu sjer að kasta vinnu fyrir gýg. Jarðlögin væru á þessum stað missigin og líkast til ekkert upp úr þeim að hafa. En þessi verkstjóri, sem að sjálfsögðu hefir haldið , að hann mundi fá upp borna vinnu sína, lætur þessa 12 menn, eða hvað þeir nú voru margir, vinna að þessu nálægt mánaðar tíma, en þegar til kemur, hefst upp úr þessu svæði sama sem ekkert af kolum. þetta getur maður sagt að sje óhepni, því að jeg vil ekki efa, að hann hafi af góðum vilja gert þetta, en það er óhepni, sem í þessu sambandi verkar mjög leiðinlega. Menn geta reiknað, hvað þessir 12 menn kosta upp undir mánaðartíma, en af þessu má þó gera ráð fyrir, að hann og aðrir hafi eitthvað lært.
Eins og skýrslan ber með sjer, er þessi verkstjóri kallaður hingað suður til þess að undirbúa vetrarvinnu. Hann er þá ráðinn til vetrarins, og er ekkert við því að segja, þar sem stjórnarvöldin höfðu traust á honum, en það, sem mátti undrum sæta, og sýndi sig þegar hann kom norður aftur, en þá var talsvert orðið áliðið, var það, að þá hafði hann ekkert virkilegt látið gera til þess að undirbúa vetrarvinnuna, ekki einu sinni látið gera fullnægjandi göng, þar sem hægt væri að vinna hvernig sem viðraði, þegar vetur legðist að. En svona er það, þessi maður er kallaður suður til þess að undirbúa vetrarvinnu, en jeg hefði nú álitið það betur til fallið, að hann hefði verið kyr við verkstjórn sína þar nyrðra og reynt að undirbúa vetrarvinnuna þar á staðnum. En þar var alt, að dómi kunnugra manna, mjög illa búið undir haustið og vetrarvinnuna, m. a. alt of margir menn, og vöfðust þeir þar hver fyrir öðrum. Þess vegna varð eftirtekjan miklu rýrari og að öllu minni en hefði átt að vera.
Þetta neyðir mig til að fara aftur inn á það, hvernig á því stendur, að svo lítil eftirtekja varð og þessi gífurlegi halli á rekstrinum. Hitt skal jeg ekkert út í fara, sem jeg hefi ekki getað fengið fulla vissu um, að ýmsir af þessum mönnum, sem verkstjórinn rjeði, hafi verið afarljelegir menn til vinnu og ekki að neinu gagni, og ýmislegt annað hafa menn um þetta borið, sem ekki er hægt að tala hjer um í hv. deild að svo stöddu. Þessi maður, verkstjórinn, sem var, er enn þá við Tjörnesnámuna, og mun það koma af því, að stjórnin treystir honum og geri jeg ráð fyrir, að þeir, sem hann hefir áður unnið hjá, segi það af honum, að hann sje maður duglegur til vinnu, þótt hann hafi ekki áður verið reyndur í slíkri verkstjórn sem þessari.
Jeg skal leyfa mjer að drepa á, hvernig þessu að öðru leyti víkur við, að alt þetta mál getur orðið svona áberandi. Um verkamennina skal jeg geta þess, að með þeim kjörum, sem þeir voru ráðnir, það er að segja, að þeir voru ekki látnir kosta sig sjálfir að fæði og þess háttar, þá verður útkoman sú, að ráðningarkjörin eru mjög ill fyrir landið. Mest ber hjer á fæðinu, því að húsaleiga og því um líkt stingur ekki eins í augun; það hefir orðið afardýrt, sjerstaklega saman borið við það, sem átti sjer stað ekki langt frá.
Jeg skal leyfa mjer að skýra frá því, að í námu Þorsteins kaupm. Jónssonar höfðu verkamennirnir 200 kr. í kaup á mánuði, án fæðis. Þegar gert er upp, hvað fæðið kostar hjá þessum mönnum, kemur það í ljós, að upp úr 60 kr. fer það ekki á mánuði, eða með öðrum orðum, það eru um 2 kr. á mann á dag, en við landssjóðsnámuna reiknast fæðið á dag kr. 3,20. Þegar vjer litum á eftirtekjuna af vinnu þessara manna, þá sjáum vjer, að hún er sáralítil, því að til 9. mars þ. á. hafa að eins verið teknar upp rúmar 1.400 smál. af kolum eða surtarbrandi, og burt fluttar eru þá rúmlega 1.000 smál.
Það er alkunna, að menn hefir mjög greint á um það, hvernig þetta eldsneyti hafi verið; sumir segja, að það hafi verið brúkanlegt, sumir aftur á móti, að það hafi verið svo að segja með öllu óhæft. Mest af þessum kolum hefir farið í Þingeyjarsýslu, og annarsstaðar á Norðurland, en þó hefir talsvert komið hingað til Rvíkur, og mjer er kunnugt um, að flestum hafa þau reynst mjög svo illa, svo að það hefði varla eða ekki komið til mála að kaupa þau svona dýrt, ef menn hefðu þekt þau og vitað, hvernig þau í raun og veru voru, því að það hefði borgað sig talsvert betur, þegar á alt er litið, að kaupa hin dýru ensku kol, heldur en Tjörneskolin. Þó skal þess getið, að þeir, sem náðu í talsverðan slatta og höfðu þau eldfæri, er með þurfti, t. d. eins og miðstöðvarhitunartæki, eða stóra og rúmgóða ofna, þeir gátu notað þau að nokkrum mun. Af þessu verður því ekki dregin önnur ályktun en sú, að dýrleikinn hafi farið fram úr hófi, ef miða á við notagildi kolanna, en þau urðu nú að vera dýr eftir vinnubrögðunum. Í fáum orðum varð kostnaðurinn þannig, og útkoman svo óálitleg, að mönnum hrýs hugur við því; og þó að eldsneytisþörfin sje aldrei nema mikil, þá er því nú samt svo farið, að stjórnin hefir enga heimild til að ráðast í slík fyrirtæki, eða halda þeim áfram, hvernig sem hagar og hver sem kostnaðurinn verður.
Það, sem maður rekur fyrst augun í við kostnaðinn, er byggingarkostnaðurinn. Jeg get að vísu ekki talað af fullkominni þekkingu um þess háttar efni, en jeg veit ekki, hvort það er ofsagt, þó að jeg segi, að hann hafi verið feikilega mikill. Það átti ekki að reisa neina höll þarna norður á hjara lands, heldur að eins skýli yfir verkamenn, skýli, sem gat verið brúkanlegt yfir sumarið, til að byrja með, og þó að menn beri því við, að það hafi líka átt að vera vetrarbústaður, þá þurfti það þó ekki að vera neitt afskaplega vandað, því að nóg var m. a. eldsneytið við höndina til að brenna og hita það upp. Til samanburðar við byggingarkostnað skýlis þessa eða bygginga á staðnum, sem nam 40.000 kr., skal jeg geta þess, að áðurnefndur Þorsteinn Jónsson kom upp skýli yfir sína verkamenn fyrir 4.000 kr. Vitanlega var að mestu bygt úr torfi og öðru innlendu byggingarefni, en jeg hefi nú raunar sannspurt, að svo er líka um landssjóðsslotið, að veggir þess eru úr torfi.
Viðvíkjandi þessum mikla rekstrarhalla, sem á námunni varð til 9. mars og nam nokkuð á annað hundrað þús. króna, skal jeg geta um það til samanburðar, hvernig þessu er háttað hjá Þorsteini Jónssyni, því að hann hefir verið svo góður að lofa mjer að sjá reikninga námunnar. Hinn 1. nóv. f. á. er rekstrarhallinn 3.300 kr. Náttúrlega var minna tekið upp hjá honum, því að hann hafði færri menn, en þó er þetta áberandi, því hann hafði þó menn í vinnu, sem skiftu tugum, og tók upp mörg hundruð smálestir á þeim tíma, sem hjer um ræðir. En á miðju sumri byrja þeir hjá honum að undirbúa vetrarvinnu, og 1. apríl þ. á. er rekstrarhallinn ekki að eins enginn orðinn, heldur er hreinn gróði 2 3.000 kr. á rekstrinum yfirleitt. Hjá landssjóði er þá hallinn orðinn á annað hundrað þús. kr., svo sem áður er sagt. Jeg skal láta þess getið hjer, að kolaverðið var nokkru hærra hjá Þorsteini heldur en hjá landssjóði, sem seldi á 3040 kr. smálestina, en Þorsteinn aftur á móti á 4045 frá byrjun, og seinna meira, á 55 kr. hverja smál. Og ef hann hefði frá upphafi selt kolin fyrir 55 kr. smál., þá hefði námureksturinn líka borið sig til 1. nóv., eftir því sem reiknast hefir, og þá hefði líka gróðinn orðið meiri en hann er nú.
En ef átt hefði að leggja svo mikið á landssjóðskolin, að sá rekstur hefði borið sig, þá hefði 1020 kr. álagning ekki nægt á hverja smálest, heldur hefði orðið að leggja á smálestina 70 kr., svo að verð hennar hefði orðið yfir 100 kr. á staðnum, en fyrir það verð hefði engum dottið í hug að kaupa kolin, nema ef til vill að eins lítið eitt, og til að byrja með, þegar þau voru óreynd og ekki kunn. Það er yfirleitt leiðinlegt alt saman, sem kol þessi snertir, fyrst og fremst að náman skuli bera sig svona illa, og að í viðbót skuli kolin vera svo slæm, að menn vilja ekki kaupa þau, jafnvel þó að verðið væri lágt. Hvaða ályktun á maður að draga af þessu? Mjer finst að eins vera hægt að draga af því eina ályktun, og hún er sú, að frá upphafi hafi verið ókleift að vinna þarna kol, og þess vegna hafi landsstjórnin ekki átt að halda þeim rekstri uppi.
Auk Þorsteins Jónssonar vildi jeg til samanburðar nefna verkamannafjelag Akureyrar. Það vann þarna á sömu slóðum sem landssjóður að kolatöku, frá fyrri hluta maí til 1. okt. f. á. Jeg hefi beðið það um að gefa mjer upplýsingar um gang verksins og fengið þær í símskeyti, og útkoman er sú, að kolin kostuðu fjelagið við námuna 45 kr., en komin til Akureyrar kostuðu þau 72 kr., og með þessu verði ber verkið sig, að því er sjeð verður. Menn spyrja nú, hvernig standi á þessu öllu saman, og svarið verður, að auk þess, sem það hafi verið óráð fyrir landsstjórnina að ráðast í kolagröft þar norður frá, þá hefir yfirstjórnin líka hlotið að vera í mesta ólagi, eða engin; því að þótt maður hafi verið fenginn til að hafa eftirlit með útborgun, þá hefir hann engin skylda eða rjettur borið til þess að hafa eftirlit með því, hvernig unnið væri. Því síður gat ráðsmaðurinn það, því að hann virðist hafa haft nóg að gera með að annast alla reikningsfærslu. Niðurstaðan verður því sú, að sá sem átti að hafa eftirlitið, hafi verið verkstjórinn. Nú hafa menn sjeð, hvernig eftirlit það var í hans höndum, og það sýnir, að hann var ekki, fyrir landssjóðs hönd, því starfi vaxinn, að hafa nokkra yfirstjórn eða yfirleitt stjórn verksins með höndum. Það er nú víst ekki rjett að segja, að hann hafi haft hina eiginlegu yfirstjórn verksins með höndum, því að hún var eða átti að vera, eftir því sem þessu var háttað, hjá þeim, sem alls ekkert skyn báru á þá hluti og ekkert kunnu að þessu, eða með öðrum orðum hjá landsstjórninni hjer suður í Reykjavík, og eftirlitið þó aðallega í höndum atvinnumálaskrifstofunnar og atvinnumálaráðherrans. Jeg efast ekki um, að hæstv. atvinnumálaráðherra hafi viljað gera þetta vel og samviskusamlega, en því verður ekki neitað, að útkoman virðist sýna, að hann hefir a. m. k. ekki verið heppinn í mannavali, eða þá að hjer er um megnasta hirðuleysi að tefla.
Það virðist þó liggja í augum uppi, að stjórnin hefir álitið, að hægt væri að reka þetta verk með skeytum hjeðan að sunnan. Og þegar að er gætt og tekið er að rannsaka málið, kemur það í ljós, að stjórnin hefir ekkert um ástandið þar norður frá vitað, eða um reikningshallann. Hún virðist ekki hafa hugmynd um, hvernig sakir standa, og hefir aldrei til fullnustu gert upp reikning námunnar, að því er nú er sannað. Þegar svo kemur fram á haustið, virðist svo, sem landsstjórnin fari að ókyrrast, því að þá er fenginn „privat“-maður, sem þó virtist vera einskonar trúnaðarmaður hæstv. stjórnar; það var hr. Einar Gunnarsson, og hann á, hjer syðra, að grenslast eftir ástandinu þar nyrðra. Það er ekki svo að skilja, að hann sje þá fenginn til að gera upp reikningana, heldur á hann að fylgjast vikulega með, hvað líði kolabirgðum á Tjörnesi og skuldbindingum námunnar. Þess er getið í skýrslunni, að hann hefir lokið athugunum sínum eftir nálægt mánaðartíma, og eru þar tilfærð orð hans. Jeg skal nú ekkert um það fullyrða, hvort hæstv. stjórn hafi lagt trúnað á þessa skýrslu trúnaðarmanns síns, en hann kveðst byggja á skýrslum að norðan. Skal jeg ósagt láta um það, hvort þær skýrslur hafi verið ábyggilegar, en það virðist þó svo, sem stjórnin trúi þeim, því að ekkert bendir á það, að hún hafi vefengt niðurstöðu E. G.
Þá verður þetta uppi á teningnum, að stjórnin ræðst í fyrirtækið, í öndverðu athugunarlaust, lætur síðan reka á reiðanum eftirlitslaust, og yfirleitt veit stjórnin ekkert, hvernig sakir standa. Þegar svo kemur skýrsla frá trúnaðarmanni stjórnarinnar um það, að alt sje í þann veginn að fara í kaf í eftirlitsleysi og hirðuleysi, þá gerir hæstv. stjórn samt ekkert, alls ekki neitt, heldur lætur þetta eiga sig í marga mánuði, þar til loks á þessu ári, að hún fór að bregða blundi. Ofan á alt annað verður þetta eigi með neinu móti fyrirgefið stjórninni, og mundi hvergi verða fyrirgefið nokkurri stjórn, því að þá er hjer er komið, er kæruleysið, eftirlitsleysið og gáleysið orðið vísvitandi. Stjórnin kannast við það, að á þessum tíma hafi mikið farið í súginn, og sje þá ekki sjerlega undarlegt, þó að rekstrarhallinn hafi orðið mikill. En jeg býst við, að hv. þm. hafi ætlast til þess, að hæstv. stjórn hefði haft hönd í bagga með rekstrinum og örugt eftirlit frá upphafi, og að hún að minsta kosti hefði tekið í taumana, þegar hún sá það svart á hvítu, að alt var að fara í kaf, sýnt þá rögg af sjer, sem hver dugleg stjórn hefði gert, ef hún hefði ekki verið út af dauð eða gersamlega hugsunarlaus um, hvernig alt veltist.
Jeg sje ekki ástæðu til að kynna mönnum, að svo stöddu, meira af brjefi hr. E. G. en það, sem stendur í skýrslunni, en ef sjerstakt tilefni verður til, býst jeg við að koma að efni þess betur síðar.
Auk þessara stóru atriða, sem drepið hefir verið á, þá eru í þessu máli ýms atriði, sem að vísu eru smávægileg saman borin við hin, en bera þó ótvírætt vitni um það, hversu alt hefir gengið á trjefótum í stjórn námunnar. Jeg skal leyfa mjer að skýra frá einu slíku smáatriði. Verkamanni nokkrum þar norður frá var t. d. sagt löglega upp vinnu, og átti hann því auðvitað ekkert tilkall til neinna sjerstakra hlunninda frá landsstjórninni. Þegar hann kemur suður í vetur, fer hann að krefja stjórnina um ferðapeninga hann ferðaðist á 1. farrými á strandferðaskipinu, eins og það er nú fljótt í förum. Nú skal jeg ekki um það segja, hvað farið hefir í milli atvinnumálastjórnarinnar og hans. Eitthvað hafa þeir þæft um þetta líklega, en þó verður það úr, að stjórnin lofar að greiða ferðakostnaðinn, sem að vísu er ekki nein stór upphæð í öllu þessu sukki, að eins kr. 361,50. En þó að kostnaðurinn sje ekki meiri, þá átti þó maðurinn enga heimtingu á þessu, eins og öllum hlýtur að bera saman um, nema þá atvinnumálastjórninni. Þegar hjer var komið málum, hafði sú breyting orðið á stjórn námunnar, að rekstur hennar er kominn í hendur vegamálastjóra, eins og áður er getið. Stjórnin sendir nú brjef til vegamálastjóra út af þessu öllu saman og áður en útborgun færi fram, og hann skýrir það fyrir stjórninni og færir rök að því, að maðurinn hafi meira að segja ekki staðið vel í stöðu sinni, enda eftir samningum verið rjett að segja honum upp vinnunni. Fyrir því ætti hann ekkert tilkall eða nokkra kröfu til þess að fá neinn ferðakostnað. Nú gætu menn sagt, að það hefði alt að einu ekki verið ósanngjarnt að greiða manninum einhvern kostnað suðurferðarinnar, og vegamálastjórinn getur þess þá líka, að verjandi sje að greiða honum nokkrar krónur. En maðurinn er djarfur og fer til stjórnarinnar og segir við hana, að hjer sje reikningur yfir ferðakostnaðinn suður, á 1. farrými, eins og getið var, og þennan reikning verði hún að greiða, og það gerir hún svo þvert ofan í tillögur vegamálastjóra, ráðunauts síns og stjórnanda fyrirtækisins þá.
Þetta er að sjálfsögðu ekki stórt atriði, en þó sýnir það, hvílík ringulreið var á öllu þessu máli í höndum stjórnarinnar.
Menn munu nú spyrja, hvaða hlutdeild hv. þing eigi í þessu, þessum rekstri Tjörnesnámunnar, og þá útkomu fyrirtækisins. Það liggur því nærri að athuga, hvað hv. Alþingi hefir gert í þessu kolamáli. Fyrst er minst á það á aukaþinginu 191617; þá kemur fram þingsályktunartill., sem samþykt er í þessari hv. deild. Vil jeg, með leyfi hæstv. forseta, lesa hana upp:
„Alþingi ályktar: 1. Að skora á landsstjórnina að fá þegar áreiðanlega sjerfræðinga til að rannsaka sem flesta kolafundi í landinu, gæði kolanna, vinsluskilyrði og flutninga. 2. Að heimila stjórninni að vinna kol á kostnað landssjóðs, svo fremi þessar rannsóknir sýni, að það sje tiltækilegt.“
Þetta var samþ. hjer í hv. deild á aukaþinginu, en svo dagaði málið uppi í Ed. þegar á því þingi, á öndverðu árinu 1917, veit því stjórnin um ótvíræðan vilja þessarar deildar, og þar sem ekki komu fram nein mótmæli í hv. Ed., þá má segja, að þarna lýsi sjer vilji aukaþingsins 191617.
Þegar kemur fram á aðalþingið í fyrra, kom eldsneytismálið mjög til athugunar, og þá var samþ. svo hljóðandi þingsályktun, sem jeg vil leyfa mjer að lesa upp:
„Alþingi ályktar að skora á stjórnina að vinda sem bráðastan bug að innlendu kolanámi, á þeim stöðum, sem menn finna hentugasta, svo að fylt verði eldiviðarþörf landsmanna, þótt engin erlend kol náist.
Enn fremur skorar Alþingi á stjórnina að annast flutning á kolum þeim, er hún lætur vinna, beina leið til þeirra verslunarstaða og kauptúna, sem kolanna þurfa eða hægast er fyrir notendur að ná þeim.
Jafnframt ályktar Alþingi að heimila stjórninni fje úr landssjóði til nauðsynlegra framkvæmda í þessu máli, svo sem til verkfærakaupa, til torfbæja yfir verkamenn, til kaupa eða leigu á námunum o. fl. þ. h.“
Menn kynnu nú að líta svo á, að með þessu hefði þingið í raun og veru gerst samsekt í öllu þessu kolafargani, en þetta er þó engan veginn svo að skilja. Í fyrsta lagi verður Alþingi altaf að ganga út frá því, er það felur stjórninni að framkvæma eitthvað, að stjórnin geri það, sem hún á að gera, með fyrirhyggju og forsjá, og í öðru lagi, að stjórnin ráðist ekki í annað en það, sem hún sjer leið til að kljúfa, og ani ekki áfram, eða valdi verkinu áfram, þó að hún sjái, að af því hljóti að leiða gífurlegt tap fyrir landssjóð. Þó að þingið hefði hreint og beint samþ., að vinna skyldi að kolagrefti á Tjörnesi, þá hlaut það að ganga út frá því, að stjórnin sæi svo um, að framkvæmdirnar yrðu forsvaranlegar og að hún færi sæmilega að ráði sínu.
En nú er ekki því að heilsa. Á síðasta þingi var, eins og skýrt hefir verið frá, að eins gerð sú ályktun, að stjórnin skyldi beita sjer fyrir öflun innlendra kola þar, sem hentugast væri. Nú hefir hæstv. stjórn fundið þennan stað hentugastan, og má vera, að það hafi verið af góðum og gildum ástæðum, að hennar skoðun. En jeg veit ekki til, að stjórnin hafi gefið neina skýrslu um það, að kolanámið gengi svona illa, eins og það óneitanlega var farið að ganga seinast á þinginu í fyrra. Það átti stjórnin að vita og skýra þinginu frá því. Þá hefði það getað ákveðið að gera eitthvað annað en gert var. En í þess stað fekk þingið ekki að vita annað en það, að nú væri verið, með góðum árangri, að vinna kol norður á Tjörnesi, og engum datt annað í hug en að alt væri þar í góðu lagi.
Till., sem til umr. var, og samþ. var í þessari hv. deild á aukaþinginu 1916 17, ætlaðist ekki til, að ráðist væri í kolavinslu nema áður væri tilbærilega rannsökuð, af sjerfróðum manni, bæði gæði kolanna og vinsluskilyrði. En í þess stað voru hinir og þessir menn, sem enga reynslu eða þekkingu höfðu á námum og námuvinnu, látnir fara til námunnar þarna norður frá, og gæði kolanna voru að vísu rannsökuð á efnarannsóknarstofunni, eftir einu eða tveimur sýnishornum, sem hingað voru send, vitanlega af þeim bestu. Nú fyrst er rekstur námunnar kominn í það horf, sem hefði átt að koma honum í strax, ef forsvaranlegt hefði átt að teljast að byrja á verkinu. Nú er fenginn hæfur maður til að hafa á hendi yfirumsjón verksins, og hún algerlega dregin út úr stjórnarráðinu. En þangað hefði hún aldrei átt að koma. Og nú er fenginn hingað maður frá Svíþjóð, sem vit hefir á að rannsaka þessa hluti, maður með sjerstaka þekkingu og reynslu á brúnkolum og vinslu þeirra. En hann kemur ekki fyr en alt er í óefni komið. Alt bendir á það, að stjórnin hafi ekki gert sjer mikið far um að grenslast eftir, hverju fram fór þarna nyrðra, eða kippa í lag þeim misfellum, sem henni var kunnugt um, fyr en að því dró, að eitthvað yrði við þessu máli hreyft opinberlega, eða þegar þing fór að nálgast. Henni hefir að minsta kosti mislánast að fela stjórn fyrirtækisins hæfum mönnum, fyr en sýnt var, svo að segja hverju mannsbarni í landinu, að þetta gat ekki gengið lengur. Það er sama, gamla sagan, sem menn eru nú farnir að þekkja úr ferli þessarar stjórnar.
Að síðustu skal jeg leyfa mjer að minnast á ummæli hæstv. fjármálaráðherra á dögunum, þegar námurekstur landssjóðs kom til tals og meðal annars var tilrætt um Tjörnesnámuna. Kvað hæstv. fjármálaráðherra hana rekna eftir áskorun Alþingis, beggja deilda og bjargráðanefnda. þetta er algerlega rangt. Jeg veit ekki til þess, að neitt liggi fyrir, sem bent geti í þá átt að teljast áskorun til rekstrar þessarar námu, nema eitt einasta plagg; það er brjef frá bjargráðanefnd Ed., skrifað á öndverðu þingi í fyrra, meðan enginn vissi þó neitt um, hvernig horfurnar voru með námuna, eða hverju fram fór þar nyrðra. þetta brjef er undirskrifað af þáverandi formanni bjargráðanefndar Ed., sem nú er hæstv. fjármálaráðh. (S. E.). í því lýsir hann ánægju sinni yfir því, að stjórnin hafi ákveðið að reka þessa námu, og skorar á hana að halda því áfram. Það virðist nú nokkuð undarlegt, meðan enginn veit neitt, að vera að skora á stjórnina að halda áfram þessu verki, þótt ekkert lægi fyrir, sem gerði það sjálfsagt, hvorki að votta þakklæti nje skora á til frekari framkvæmda. Bjargráðanefnd Nd. Ljet ekkert frá sjer heyra í þá átt, og hinar sameinuðu bjargráðanefndir ekki heldur. Jeg sje þvÍ ekki, að stjórnin hafi haft mjög mikla ástæðu til að byggja á þessu skjali, ef hún hefir gert það. Það er þess vegna ótvírætt, að Alþingi getur ekki með nokkru móti ásakað sig um, að svona hefir farið. Það er eingöngu á ábyrgð stjórnarinnar.
Þetta mál hefir orðið til þess, að fjárhagsnefnd þessarar deildar hefir ekki sjeð sjer annað fært en að koma með till. til þingsályktunar, sem nú liggur hjer fyrir og fer fram á það, að hætt sje kolanámi á Tjörnesi, svo framarlega sem það sýnir sig með fullri vissu og það í mjög náinni framtíð að ekki sje hægt að reka námuna skaðlaust, eða að minsta kosti með mjög litlum halla fyrir landssjóð, undir hæfri og ábyggilegri stjórn. Það gefur að skilja, að eins og eldsneyti þetta hefir reynst, nær ekki nokkurri átt að eyða tugum eða jafnvel hundruðum þúsunda í það að afla þess fram yfir það, sem það getur selst. í öðru lagi fer tillagan fram á það að styðja einstaklinga til að afla innlends eldsneytis.
Það sjá nú flestir, að það er sú aðferð, sem hefði átt að hafa frá upphafi. Einstakir menn og fjelög hafa sýnt, að kolanám þeirra getur gengið vel. Það mundi ekki hafa verið átalið, þó að landið hefði jafnvel keypt námurjettindin og svo gefið sýslufjelögum heimild til að nota námuna, ef til vill ókeypis. Þó að það hefði keypt Tjörnesnámuna, svona dýru verði, og leigt hana einstökum mönnum, eða leyft þeim að afla þar eldsneytis, þá hefði sú ráðstöfun út af fyrir sig verið vel verjandi. Það var þegar í fyrra vor orðið kunnugt, að bæði Þorst. J. kaupm. og Verkamannafjelag Akureyrar ætluðu að taka upp kol í stórum stíl. Þó að landssjóður hefði offrað þessum 18.000 kr. eða svo, sem náman kostaði, hvað var það? Hvað var það á móti því, sem nú er á orðið? Með því móti hefði verið ýtt undir einstaka menn með öflun kolanna eða surtarbrandsins, og alt hefði verið að öllu leyti skaplegra en þau ósköp, sem nú eru komin á daginn.
Að öllu þessu athuguðu hefir fjárhagsnefnd orðið ásátt um, eins og skýrsla hennar ber með sjer, að koma með þessa tillögu til þingsályktunar, sem skorar á landsstjórnina, svo sem getið hefir verið, að halda ekki áfram rekstri Tjörnesnámunnar á kostnað landssjóðs, nema hún beri sig, eða hallinn verði að minsta kosti hverfandi lítill, í samanburði við það, sem verið hefir, og í öðru lagi að styðja samtök einstakra manna til eldsneytisöflunar.