22.05.1918
Neðri deild: 28. fundur, 29. löggjafarþing.
Sjá dálk 454 í C-deild Alþingistíðinda. (1894)
51. mál, námurekstur landssjóðs á Tjörnesi
Magnús Pjetursson:
Mjer leiðist, að hæstv. atvinnumálaráðh. skuli ekki vera hjer viðstaddur. Mjer virðist óhjákvæmilegt að minnast dálítið á ræðu hans í þessu máli; einnig væri mjer forvitni að heyra, hverju hann myndi svara, þar sem hann er svaramaður stjórnarinnar í málinu.
Fyrst skal jeg minnast á sjálfa þingsályktunartill. og orðalag hennar, sjerstaklega fyrri liðinn, og skýt jeg þar máli mínu til nefndarinnar. Hvað á hún við með orðunum „eða rekstrarhallinn verði hverfandi lítill“. Það gæti orðið álitamál, við hvað ætti að miða og hvað skyldi telja hverfandi lítinn halla. Jeg mundi gera mig ánægðan með, ef nefndin gæfi yfirlýsingu um hámarksfjárhæðina, sem hún hefir hugsað sjer að hallinn mætti nema. Þetta er annars mjög alvarlegt mál, og full ástæða til að íhuga það gaumgæfilega. Því vildi jeg blanda mjer dálítið inn í umræðurnar um skýrslu nefndarinnar.
Mjer virðist stjórnin hafa, enn sem komið er, lítt kveinkað sjer undan ásökunum þeim, sem á hana hafa verið bornar, og harla litlar varnir sýnt gegn þeim. Reyndar má segja, að stjórnin hafi áður látið sjer ásakanir í ljettu rúmi liggja, af því að henni hafi fundist, að þær væru fremur árásir en rjettmætar aðfinslur. En slíku er hjer ekki til að dreifa. Því að nú skýrir heil nefnd frá málavöxtunum, sem kosin var af öllum flokkum þingsins. Skýrsla hennar hlýtur því að fylgja alvara og máttur, svo að ástæða virðist fyrir stjórnina að gera hreint fyrir sínum dyrum.
Hæstv. atvinnumálaráðh. mintist á það, að þingið ætti sök á, hvernig farið hefði um námureksturinn. Hann kvað þingmenn hafa lagt mikla áherslu á kolanámið árið 1917. Þetta er rjett. Þingmenn sáu, að það gat riðið lífið á, að aflað yrði innlends eldsneytis. En þeir ætluðust alls ekki til, að landsstjórnin ljeti vinna að kolanáminu um lengri tíma og verði til þess ógrynni fjár, án þess að hún gerði sjer hugmynd um, hvernig sakir stæðu. Slíkt datt þingmönnum ekki í hug. En að svo hafi farið hjá stjórninni byggi jeg á orðum skýrslunnar.
Hv. þm. S.-Þ. (P. J.) tók að nokkru leyti í sama strenginn og hæstv. atvinnumálaráðh. Hann vildi skella skuldinni að nokkru leyti á síðasta þing. Bar hann þar fyrir sig síðustu málsgrein þingsályktunar frá síðasta þingi. En hún hljóðar þannig:
„Jafnframt ályktar Alþingi, að heimila stjórninni fje úr landssjóði til nauðsynlegra framkvæmda í þessu máli, svo sem til verkfærakaupa, til torfbæja yfir verkamenn, til kaupa eða leigu á námum o. fl. þ. h.“
Hjer er stjórninni veitt heimild til að leggja í kostnað til verkfærakaupa og húsagerðar og þ. u. 1. og að kaupa námuna. En till. heimilar ekki stjórninni að selja íslenskt eldsneyti undir verði. En það hefir stjórnin gert. Ef til vill mætti segja, að stjórnin hafi gert það óviljandi. En heldur ljeleg og vandræðaleg afsökun er það, og er þó sú eina afsökun; því að stjórninni átti að vera innan handar að athuga reikningana eftir að byrjað var á kolanáminu, og miða síðan verðið við þann kostnað, sem þeir báru með sjer. En þetta hefir hún ekki gert, að því er sjeð verður. Það kom glögt fram, að þingið ætlaðist ekki tilr að aðrar landssjóðsvörur yrðu seldar undir verði en þær, sem ákveðið var um í dýrtíðarlögunum. Eða hvað mundi verða sagt, ef landssjóðsverslunin seldi vörur sínar með hálfvirði, af því að stjórnin hefði ekki athugað verðið á þeim, ekki athugað innkaupsverð og kostnað, heldur sett handahófsverð? Ætli nokkur dirfðist að segja, að þingið bæri ábyrgð á slíku, þó að það skoraði á landsstjórnina að versla. Mjer virðist auðsætt, að þingið geti ekki borið hjer ábyrgð á öðru en þingsál. Það tæki fyrst á sig ábyrgðina, ef það samþykti rökstudda dagskrá hv. þm. S.-Þ. (P. J.), en fyr ekki.
Hæstv. atvinnumálaráðh. vildi telja stjórninni það til málsbóta, að hún hefði ekki getað fengið vitneskju um reikningshallann á rekstri námunnar. Það er auðvitað, að um slíkt gat engin vitneskja fengist um það leyti, sem byrjað var að vinna að námugreftinum. En eftir að farið var að reka námuna var stjórninni innan handar að athuga reikningana.
Þá talaði hæstv. atvinnumálaráðh. um það, að fjárhæð þessi væri að eins reikningshalli, en ekki útgjöld fyrir þjóðfjelagið, því að fjeð hefði ekki runnið út úr landinu, heldur komið einstökum landsmönnum til góða. Þetta er að vísu rjett. En jeg veit ekki, hvort þingið telur samt rjett, að stjórnin ausi fje í einstaka landsmenn, jafnvel þó að það fari ekki út úr landinu, og jafnvel þó að það sje til Þingeyinga. Ef náman hefði verið rekin rjettilega, eins og hin náman, sem rekin var við hliðina af einstökum manni, hefði ekki þurft að selja kolin við hærra verði en þau voru seld þar. Þar að auki hefi jeg heyrt, að menn vilji heldur kaupa kolin úr þeirri námu, þrátt fyrir það, þótt þau væru nokkuð dýrari en í landssjóðsnámunni, af því að þau sjeu betur „sorteruð“. Reyndar getur reynsla manna verið misjöfn í þessu efni. En þetta er þó haft eftir manni að norðan, sem reyndi kolin.
Hæstv. atvinnumálaráðh. lagði mikið upp úr því, að þetta hefði að eins verið tilraun og að allar slíkar tilraunir kostuðu mikið, en af skaðanum yrðu menn hygnir. Þetta er rjett. En ef á að skoða þetta sem tilraun, er gaman að heyra, hvað unnist hefir með henni. Vjer hefðum þá átt að fá að vita, hvernig eldsneyti kol þessi eru. En nú er því ekki að fagna, og það af þeirri ástæðu, hvernig „sorteringin“ var leyst af hendi. En vjer erum enn þá í sömu óvissunni. Annars hefði tilraunin átt að leiða í ljós, hvort kolavinsla hjer á landi svaraði kostnaði, svo að þau yrðu ódýrara eldsneyti en erlend kol eru nú. Jeg veit ekki hvað öðrum kann að sýnast um þetta atriði, en mjer virðist auðsætt, að eftir reikningum stjórnarinnar að dæma muni ódýrara að kaupa erlend kol. Ef vjer hefðum ekki reynslu einstakra manna við hliðina á reynslu landsstjórnarinnar, þá hefði þessi tilraun verið einkis virði. Það er því sú eina reynsla, sem mjer sýnist hafa orðið við þessa tilraun, að stjórnin hafi farið í þessu mjög illa að ráði sínu og ekki verið fær um að standa í slíkum framkvæmdum. Á því er fengin reynsla.
Í sambandi við það, að þess háttar tilraunir gætu oft farið svo, benti hæstv. atvinnumálaráðh. á móvinsluna í Rvík. Mjer finst það skrítin röksemdafærsla að vera að afsaka eitt hneyxli eða ávirðingu með því, að líkt hafi skeð annarsstaðar, og álít það alls ekki hæfilegt einni stjórn að koma með slíkar afsakanir, þótt hún sje undir sömu sökina seld.
Hv. þm. S.-Þ. (P. J.) var ekki kominn áðan, er jeg mintist á sumt úr ræðu hans, og vil jeg ekki taka það upp aftur. En nú vil jeg minnast á eitt, sem hann sagði stjórninni til afsökunar. Hann sagði, að þingið „sigaði“ stjórninni til að gera hitt og þetta, og nefndi í því sambandi mál, sem jeg verð að telja óviðurkvæmilegt að nefna á þennan hátt. Jeg fæ ekki sjeð, að rjett sje að viðhafa slíkt orðalag um mál, sem horfir til bjargráða þjóðinni, eða að þingið sje að siga stjórninni út í slík mál. Mjer dettur ekki í hug, að nein stjórn láti siga sjer út í fen og foræði, og enginn getur treyst þeirri stjórn, sem svo væri. Jeg skil ekki hugsunargang þeirra, sem segja þetta um stjórn, er þeir fylgja, því að jeg tel það alt annað en lofsyrði um stjórnina, ef hún er álitin svo gerð.
Þó að nú hafi farið mikið fje í þessa námu og miklu hafi verið eytt, þá held jeg ekki, að það sjeu einu slæmu afleiðingarnar, sem þetta mál hefir í för með sjer. Það er enginn vafi á því, að það gerir stórmikið tjón sem tilraun, með því að draga úr mönnum kjarkinn, og verður til þess, að menn verða tregir til framkvæmda til að afla sjer innlendra kola eða annars eldsneytis. Menn hafa frjett þessa niðurstöðu úti um land, en ekki heyrt, af hverjum ástæðum svona hafi farið. Þeir hafa gert ráð fyrir, að eitthvert vit, sem þó hvergi er sýnilegt eftir skýrsluni að dæma, hafi verið í þessum námurekstri, og þegar svona fer um tilraunina, verða menn hræddir og þykjast ekki geta ráðist í að afla sjer innlends eldsneytis, vegna þessarar sorglegu reynslu. Þetta hefi jeg orðið var við úti um land. Menn vita ekki hið sanna um það, hvernig stjórnin hefir farið að ráði sínu.
Þá er líka annað, þar sem jeg veit að þetta hefir haft mjög slæm áhrif, og það er að þetta hefir aukið dýrtíð í landinu. Það er svo að skilja, að þegar landsstjórnin gengur á undan með að láta menn hafa gífurlegt kaup, þá fara aðrir atvinnuvegir að líða við það; verkamenn verða heimtufrekari. Jeg veit, að það hefir vakið talsverðan kurr víða um land, er menn heyrðu, hve landsstjórnin hafði kaupgjaldið hátt, bæði í þessari vinnu og dýrtíðarvinnu sinni.
Jeg ætla nú ekki að svo stöddu mikið lengra út í þessar sakir, því að jeg ætlaði ekki að svara orði til orðs, það gerir hv. frsm. (G. Sv.), en jeg vildi að eins blanda mjer í umr., af því að aðrir hafa gert það á undan mjer.
En jeg vil að síðustu endurtaka þau ályktunarorð mín, að stjórnin hefir gert sig seka í þessu þrennu:
1. Hún hefir aukið dýrtíðina í landinu, með því að greiða óþarflega hátt kaup, og hækkað þannig kaup verkafólksins.
2. Hún hefir eyðilagt traust manna á öflun innlends eldsneytis.
3. Hún hefir farið gálauslega með fje landssjóðs, með hirðuleysi og eftirlitsleysi.