27.05.1918
Neðri deild: 32. fundur, 29. löggjafarþing.
Sjá dálk 1057 í C-deild Alþingistíðinda. (2298)
53. mál, hækkun á verði á sykri
Fjármálaráðherra (S. E.):
Jeg stend ekki upp til þess að svara fyrirspurn þeirri, sem fram er komin frá hv. 2. þm. Árn. (E. A.) og fleirum hv. þm., því að það hefir atvinnumálaráðherrann gert, og jeg skal játa, að jeg er ekki kunnugur ýmsum framkvæmdum í þessu máli, og get því ekki talað um það í einstökum atriðum. En jeg vildi leyfa mjer að fara nokkrum orðum um málið frá almennu sjónarmiði, og jeg vona, þar sem þetta mál hefir verið gert að svo miklu og alvarlegu umræðuefni í einstöku blöðum þessa lands, að hæstv. forseti muni ekkert finna við það að athuga, þótt jeg fari meir alment inn á málið.
Fyrst vildi jeg þá gera þá stuttu athugasemd, að mjer þykir undarlegt, að fyrirspurn þessi skyldi koma frá hv. 2. þm. Árn. (E. A.), og er það af þeirri ástæðu, að nú er búið að skipa nefnd í þinginu, þar sem þessi hv. þm. á sæti, og á þessi nefnd, að mjer skilst, að rannsaka allar aðgerðir landsverslunarinnar frá byrjun. þessi hv. þm. (E. A.) hefir nú viljað bera það fyrir sig, að landsstjórnin hefði ekki svarað ýmsum fyrirspurnum, sem nefndin hefði lagt fyrir hana viðvíkjandi landsversluninni. Og er það sanna í því máli, að landsverslunarstjórnin sá sjer ekki fært, nema með mjög löngum tíma, að svara þessum spurningum, en hins vegar standa öll skjöl og allar bækur verslunarinnar opnar fyrir nefndinni, svo að hún getur hve nær sem hún vill rannsakað einstök atriði, og þá einnig þetta mál. Sje jeg því ekki betur en að það hefði verið miklu heppilegra, að nefndin hefði rannsakað öll gögn og kynt sjer málið, svo að hún hefði getað svarað fyrirspurnum, í stað þess að spyrja sjálf. Hv. þm. (E. A.) hefði því átt að rannsaka málið, svo að deildin hefði getað spurt hann, í stað þess að spyrja sjálfur.
Annars veit jeg, að nöfn margra þeirra hv. þm., er standa á fyrirspurninni, standa þar til þess að fá að vita, hvað satt er og rjett í málinu. En hins vegar eru ýmsir á fyrirspurninni í þeirri von, að geta vakið nýjan óróa.
Annars skal jeg taka það fram, að jeg hefi talið og tel það skyldu mín að reyna að stilla sem allra mest til friðar, þar sem svo stór og vandasöm mál eru á dagskrá þjóðarinnar, (S. St.: Sei-sei!), og vil því leiða allar illdeilur sem mest hjá mjer. En hins vegar ber þess að gæta, að svo mörgum orðum og hörðum hefir verið farið um þetta mál í andstæðingablöðum stjórnarinnar, sjerstaklega „Ísafold“ og „Vísi“, að jeg sje mjer ekki annað fært en að minnast á aðferð þessara blaða; það er ekki meining mín að svara því, sem þar stendur, en jeg ætla að eins að tína saman nokkur gullkorn, til þess að draga upp mynd af framkomu þessara blaða. (S. S.: Má ekki gera það í „Ísafold“?). Jeg vil spyrja hæstv. forseta, hvort hann vill ekki áminna hv. 1. þm. Árn. (S.S.) um að leyfa mjer að tala í friði. Jeg vil, að meðan jeg ræðst ekki á hann sitji hann þegjandi, eins og kurteisum mönnum sæmir. (S. S.: Skárri er það ofanígjöfin).
Þá kem jeg með nokkur af gullkornunum. „Ísafold“ talar á einum stað í þessu máli um „glæpsamlegt ráðlag stjórnarinnar“. En um það að „beita almenning þrælatökum“. Málið er kallað „ófyrirleitin tilraun til að leggja skatt á almenning“. „Hvílíkt miskunnarleysi“ stendur á einum stað. Þá er þetta kallaður „blóðsuguskattur“. Í blaðinu 17. nóv. skýrir „Ísafold“ frá því, að sykurverðið hafi verið hækkað, og er ein voðaleg ræða út af því. Segir, að nú sje „lokið 1. þættinum í þessum hrygðarleik“. Þá segir „Ísafold“, að sannað sje á stjórnina, að hún gefi rangar skýrslur um ástæðurnar til hækkunarinnar. Hún segir, að stjórnin viðurkenni, að hún hafi ætlað að leggja 500600 þúsund króna skatt á þjóðina. Ef ekki hefði verið á verði, þá hefði stjórnin látið vöndinn ganga miskunnarlaust um bakið á þjóðinni. Svo eru nokkur hjartnæm orð í „Vísi“. Hann kallar málið „landpláguna“, segir, að þetta sje 140 þúsund kr. skattur, sem fátæklingarnir í Reykjavík eigi að borga. Segir, að þetta virðist stafa af tilhneigingu stjórnarinnar til að níðast á Reykvíkingum. Sagt, að landsstjórnin hafi farið með opinber ósannindi, þar sem hún hafi lýst yfir því, að verðið hafi verið hækkað úti um land. Alþýðan í Reykjavík hafi verið beitt svívirðilegu gerræði, og gerð tilraun til þess að ná af henni blóðskatti, til að bæta fyrir heimskupör þeirra manna, sem hafi verið að níða áhugamál hennar niður í sorpið. Verðhækkunin er kölluð ofbeldisfult gerræði gegn Reykvíkingum. Enn segir, að stjórnin reyni að ljúga sig frá því, sem hún hafi gert.
Jeg hefi tínt upp þessi gullkorn, en ótal fleiri eru ótalin, til að sýna dálitla mynd af æsingatilraunum blaðanna. Þessum og mýmörgum fleiri gullkornum var stráð út meðal almennings, þegar veturinn, atvinnuleysið og allir örðugleikarnir voru að byrja. Sykurhækkunin var höfð að yfirvarpi til að framkalla þessar æsingar, en bak við stóð mjög rík tilhneiging hjá ýmsum til að hefna sín og ná sjer niðri á stjórninni.
Mjer þykir nú rjett, áður en jeg fer frekar út í þetta, að hafa yfir, með leyfi hæstv. forseta, þau ummæli, sem jeg hafði um málið á sykurfundinum og prentuð eru í „Tímanum“ 10. nóvember. „Jeg er alveg sammála um það, að sykurverðið er tilfinnanlega hátt. Jeg held, að jeg skilji það eins vel og kaupmennirnir, hve hart það er fyrir fátækt fólk að fá þessa verðhækkun ofan á mjólkurekluna. En jeg hygg, að þessi verðhækkun sje bundin sömu reglum og aðrar verðálagningar í landsversluninni. Og því mega menn ekki gleyma, að stjórnin hefir þær fyrirskipanir frá þinginu, að sjeð sje um, að landsverslunin beri sig.
Það er aftur annað mál, hvort ekki hefði verið rjett að heimila stjórninni að selja ýmsar vörutegundir undir verði. Stjórnin barðist fyrir því á þinginu að selja kol undir verði. Lengra varð ekki komist í því máli. Og hjer vil jeg að eins taka það fram, að stjórnin á ekki sök á því, þó almenningur hafi ekki fengið þessi kol.
Um sykurmálið vil jeg annars ekki fara fleiri orðum, en þessu vil jeg lýsa yfir, að stjórnin skilur vel kröfur fólksins í þessu máli og mun sinna þeim eins fljótt og unt er. Og í því sambandi vil jeg taka fram það, sem lýst hefir verið yfir á undan þessum fundi, og það sem stjórnin hefir jafnan haft fyrir augum, að svo framarlega sem danski sykurinn ábyggilega fæst, þá mun verðið lækkað niður í það, sem áður var.“
Eins og þessi orð bera með sjer, hefi jeg ekki sagt meira um sykurhækkunina en það, að jeg haldi, að sykurinn hafi verið hækkaður eftir venjulegum reglum landsverslunarinnar. Og það er sannleikur; jeg vissi ekki annað en að svo væri. Sjálfur hefi jeg ekki reiknað út verðhækkunina og tel ekki, að mjer hafi borið að gera það. Ræðan sýnir það líka, að því hefir verið lofað á fundinum að lækka verðið, ef vissa væri fyrir því, að hægt væri að fá sykurinn frá Danmörku. Og jeg get bætt því við, að mörg ítarleg tilraun var gerð til að afla þessarar vissu, en skilyrði fyrir því, að sækurinn næðist, var, að skipsferð fengist með hann, en þá var mikil óvissa yfir þeim hlutum. Og er nokkurn veginn vissa fjekst fyrir þessu, þá var sykurinn lækkaður, eins og lofað var á fundinum. Auk þess tel jeg rjett að láta þess getið, að það var enn fyrir mjer ástæða til að fallast á, að sykurverðið væri lækkað, að mjer fanst við athugun á eftir að verðið hefði mátt vera lægra.
Annars skal jeg ekki fara lengra inn á sykurmálið, og jeg læt mjer í ljettu rúmi liggja, hvort hv. deild telur verðið hafa verið of lágt eða of hátt. Tel það hreint og beint smámál. Því enginn hafði tjón af sykurhækkuninni. Og þó sykurverðið hefði verið látið standa og verið of hátt, þá hefði aldrei farið ver en svo, að landssjóður hefði grætt. Og ef fátæklingarnir hefðu orðið illa úti, þá mátti bæta kjör þeirra með gróðanum. En jeg verð að segja, að þegar það er athugað, að sykurverðið er lækkað aftur svo fljótt, að enginn einasti maður í þessu landi hefir beðið tjón við hækkunina, þá er það dálítið skrítið, að út af þessu skuli efnt til jafnmikilla og jafnalvarlegra æsinga og tilvitnanir þær bera með sjer, er jeg las upp. Og það er því merkilegra, að blöðin hlaupa upp til handa og fóta, ef þau halda, að landssjóður græði, en loka augunum með guðræknisblæ fyrir hinum afarmikla gróða kaupmannanna, og eru meira að segja varnargarðar í kringum hann. Sem sagt, hvort verðið verður skoðað of hátt eða eigi, það læt jeg mig engu skifta, með tilvísun til þess, sem jeg hefi tekið fram hjer á undan. En jeg mótmæli því, að það hafi verið tilætlun stjórnarinnar að leggja skatt á nokkurn hluta þjóðarinnar. Þessi ummæli eru því með öllu ósönn. Hinu vil jeg og lýsa skýrt yfir í viðurvist Alþingis, og sú yfirlýsing skal berast út um þetta land, að það eru með öllu rakalaus ósannindi, að jeg hafi á opinberum fundi farið með ósannindi í þessu máli, og sama býst jeg við að hæstvirtur embættisbróðir minn geti sagt. (Atvinnumálaráðherra: Jeg fjekk lítið að segja!). Blöðin segja líka í öðru orðinu, að jeg hafi enga skýrslu gefið í málinu, eða viljað gefa, en sá, sem enga skýrslu gefur í máli, gefur ekki ranga skýrslu.
Ummælin um, að jeg hafi sagt skakt til um verðhækkunina úti um land, eru með öllu gripin úr lausu lofti, því jeg sagði ekkert um hana á fundinum. En hefði jeg verið spurður um það á fundinum, hvort búið væri að hækka verðið úti um land, býst jeg við, að jeg hefði svarað því játandi, því mjer var kunnugt um, að komnar voru umkvartanir utan af landi um, að búið væri að hækka sykurinn þar, án þess að búið væri að hækka sykur í Reykjavík.
Jeg tek og tók þessu máli altaf rólega. Jeg spáði því og spái því enn, að það mundi á endanum ekki koma stjórninni í koll, heldur þeim, sem ætluðu að kveikja með því taumlausar æsingar gegn henni.
Jeg hefi altaf verð, og er, sannfærður um, að svo mikil sanngirni ríki í þessu landi, á þessu þingi og í þessari hv. þingdeild, að enginn þessara aðilja myndi hlaupa undir bagga með þessum blöðum, heldur verja stjórnina með trausti sínu gegn þeim samviskulausu árásum, sem Langsum-blöðin hafa gert á stjórnina í þessu máli. Fyrir mjer er það stórt atriði, að öllum hv. þm. og þessari þjóð sje það ljóst, að vjer ráðherrarnir skiljum svo stöðu vora, að vjer móðgum ekki þingið og þjóðina með því að fara með ósatt mál. En hitt læt jeg mjer í ljettu rúmi liggja, hvort sykurverðið þykir hafa verið of hátt eða eigi. Það verða þeir verslunarfróðu að dæma um, og jeg get fúslega játað það,að jeg hefi enga sjerstaka verslunarþekkingu, en hitt get jeg fullyrt, að jeg, ekki síður en aðrir, geti dæmt um það, hverjum sje trúandi fyrir hinum og þessum störfum; og jeg vænti þess, að hv. þm. sjeu mjer sammála um, að stjórninni hafi tekist vel valið á forstjórum landsverslunarinnar. Jeg verð að líta svo á, að þessi eina umbót skifti miklu meira máli en alt þetta sykurmál. Og sú „kritik“ blaðanna, að nauðsyn bæri til að skilja verslunina með öllu frá stjórnarráðinu hefir, eftir mínum skilningi, verið rjett, þó ekki væri nema af þeirri ástæðu einni, að meðan landsverslunin var í höndum stjórnarinnar, þá var það vitanlegt, að andstæðingar stjórnarinnar mundu stöðugt draga verslunina inn í illdeilurnar, sem einnig nú hefir sýnt sig.
Býst jeg svo við, að jeg fari ekki mörgum fleiri orðum um þetta mál hjer í hv. deild, en vil láta þess getið, að mjer er það vel kunnugt, að ræða sú, sem jeg hjelt á sykurfundinum svokallaða, hefir verið mikið notuð til þess að æsa kaupmenn landsins móti mjer. En jeg skal taka það fram, að það er ekkert í þeirri ræðu, er jeg vil nú taka aftur eða óska að breyta. Jeg verð að líta svo á, að aðferð sú, er kaupmenn beittu í þessu máli, hafi ekki verið rjett.
Í stað þess að snúa sjer beint til stjórnarinnar og tala um sykurverðið við hana, ef þeim þótti það of hátt, þá stofna þeir til æsinga gegn stjórninni, einmitt þegar mestir voru örðugleikarnir og veturinn var að ganga í garð. Og jeg geri ráð fyrir, að stjórn í hverju landi sem væri myndi hafa slegið hart, er reynt var að koma slíku af stað, og það hefði verið skylda hennar. Kaupmennirnir sumir gleymdu sjer. Löngunin til að hlynna að landsversluninni varð alt í einu svo taumlaus.
Hitt er annað mál, að þótt þetta færi svo, að almenningur í Reykjavík sýndi mikla og aðdáunarverða stillingu og ró, þá er það ekki kaupmannaklíkunni og blöðum hennar að þakka, heldur heilbrigðri skynsemi almennings.