05.06.1918
Efri deild: 36. fundur, 29. löggjafarþing.
Sjá dálk 251 í B-deild Alþingistíðinda. (72)
4. mál, almenn dýrtíðarhjálp
Guðjón Guðlaugsson:
Það er nú búið að tala svo hátt og lengi um mál þetta, að mjer liggur við að svima er jeg stend upp; jeg býst því við að verða slæmur er jeg enda.
Það er fyrst hjer að athuga, að skoðanir manna eru ólíkar á því, hver sje mismunur á frv. óbreyttu og eins og það yrði með brtt nefndarinnar. Sumir telja þær breytingar litlar, aðrir miklar; sumir til bóta, en aðrir til skaða.
Jeg verð nú að segja það, að hverjum þykir sinn fugl fagur, og þar sem jeg er í nefndinni, er það mín skoðun, að allar líkur sjeu til þess, að brtt. hennar verði happasælli.
Þær fara fram á, að takmörk sjeu við því sett, að fje úr landssjóði verði ausið út að óþörfu, sem dýrtíðarhjálp. Og jeg get ekki skilið, hvers vegna hæstv. fjármálaráðherra getur ekki fallist á það. Hjer er enn fremur hvöt fyrir sveitarfjelögin til að taka ekki dýrtíðarlán, nema bráð nauðsyn beri til.
Og jeg tel það mjög ólíklegt, að þegar búið er að taka sem svarar 10 kr. á mann að láni úr sparisjóði eða banka, að sveitarfjelögin vilji þá bæta á sig þungum byrðum, til þess að fá meira, án þess að brýn nauðsyn beri til. En þá sleppur landssjóður við útgjöldin.
Það hefir verið tekinn sem dæmi hreppur með 300 íbúum. Eftir frv. má hreppur þessi fá til dýrtíðarhjálpar alls 4.500 kr. Þar af 1.500 kr. úr landssjóði, en 3.000 kr. verður hann að taka að láni.
Nú hefir það verið talið víst, að styrkur þessi muni reynast lítill, en þegar betur er að gætt, er hann þó allmikil hjálp, því að naumast þarf að gera ráð fyrir, að meira en helmingur hreppsbúa þurfi stuðnings við. Og geri maður ráð fyrir, að 40 heimili sjeu í hreppnum, þá skiftist styrkurinn milli 20 heimila, og fær þá hvert 225 kr. til jafnaðar.
En eftir frv. leggjast 3.000 kr. af styrk þessum á þá bjargálnamenn, sem í hreppnum eru, og haldi maður sjer við það, að helmingur hreppsbúa sje hjálparþurfi, þá verða það 20 heimilisfeður, sem verða að bera 150 kr. hver um fram það, sem venjulegt er. En 1.500 kr. eru teknar landssjóði sem betlifje.
En eftir till. nefndarinnar verða þessir 20 heimilisfeður að taka að sjer ábyrgð á 3.000 kr., en ábyrgð er alt annað en bein útgjöld og kostar oft ekki annað en undirskrift, ef vel er um alt búið. Þar að auki veitast 750 kr. sem lán úr landssjóði, og loks eru það 750 kr, sem leggjast sem beinn skattur á landssjóð, í stað 1.500 kr. eftir frv.
Munurinn á frv. og brtt. nefndarinnar verður því stuttu máli sá, að eftir frv. leggjast 150 kr. á hvern bjargálnamann í hreppnum sem bein útgjöld, og landssjóður verður að láta af hendi sem gjöf 1.500 kr., en eftir brtt. verða þessir 20 heimilisfeður að eins að taka á sig ábyrgð á 3.750 kr., en sem gjöf úrlandssjóði er ekki veitt nema 750 kr. Útkoman er því betri hjá nefndinni, því að í báðum tilfellum fær stuðningsþurfi jafnmikið, 225 kr.
Það er að vísu lítið, en getur þó bjargað 1020 ám, ef það kemur í tíma.
En þetta stendur svo í mörgum, að lán þessi bindi menn á skuldaklafa. En jeg lít svo á, að gjafirnar hafi miklu verri áhrif.
Eftir minni reynslu er betlifólk eitthvert lakasta fólkið; það gortar af því að hafa bjargast án sveitarstyrks, en finnur ekki til þess, að í rauninni liggur það uppi á öðrum.
Og jeg er ekkert hræddur við þessa lánaleið, ef hún er farin með gát. Jeg lít líka svo á, að það sje í alla staði óheppilegra að byrja á að gefa lítinn hluta af því, sem vantar, en lána það sem með þarf til þess, að menn geti komist úr kútnum.
Jeg get tekið dæmi af manni, sem jeg þekti fyrir 4 árum.
Hann hafði 9 manns í heimili og skuldaði 800 krónur í verslunum.
Hann varð því að taka lán til þess að geta fengið vörur.
Jörðina var hann búinn að kaupa og fekk út á hana 100 krónur, og 100 kr. fekk hann hjá sparisjóði sveitarinnar, því að þar er það siður, að sveitirnar leggja fje í fastan sjóð.
En einmitt fyrir þetta, að hann fer lánaleiðina, getur hann sett á ær sínar, á hey, sem hann átti, í staðinn fyrir að drepa þær sjer til stórskaða, og hefði þá að líkindum lent á sveitinni. En nú byrjar hann á næsta ári að borga skuldirnar, og á síðustu árum hefir hann greitt þær allar og átti inni í verslunum.
Þótt þessum manni hefðu verið gefnar 50100 krónur, þá hefði það alls ekki bjargað honum neitt. En ca. 1.000 kr. lán eða líðan á skuldum gerði betur en að bjarga honum, og enginn tapaði eyri. Jeg hygg því, að meiri not sjeu að því að lána 1.000 krónur en að gefa honum 100 krónur, ef maður þarf á annað borð á hjálp að halda. Þessa reynslu hefi jeg fengið sjálfur, því að jeg hefi oft tekið lán og orðið að góðu. Jeg þekki líka fleiri dæmi um þetta.
Nú má búast við að verslanir úti um land verði ekki svo stæðar, að þær geti umliðið menn mikið eða lánað. En nú geta þeir, sem hafa efni á, ekki heldur tekið út vörur ótakmarkað, en fátæklingar, sem fá lánsstyrkinn, geta fengið vörur, eins og aðrir. Jeg hygg því muninn á brtt. og frv. mikinn og til stórbóta.
Um sjómanninn er það svo, að ómögulegt er að styrkja hann heppilegar, þegsvo er komið, að hann verður að láta bát sinn og veiðarfæri fyrir matbjörg, en með því að lána honum, svo að hann geti haldið bátnum og veiðarfærum, aflað á bátinn og þannig borgað lánið. Alveg sama er með bóndann. Honum verður notadrýgst að fá lán, til þess að þurfa ekki að minka bústofninn. Og það er mikill kostur við brtt. nefndarinnar, að ef þessi takmarkaða upphæð dugir ekki, þá er mögulegt eftir till. hennar að fara hærra, þegar brýn nauðsyn er til. Því að það er ekki nóg fyrir bóndann að geta fleytt fram 10 12 ám, eigi hann 40, og oflítil hjálp sjávarútvegsmanninum að bjarga að eins bátnum hans, ef hann verður að selja veiðarfærin.
Jeg skil ekki, hvers vegna hæstv. fjármálaráðh. getur litið svo á, að þessar till. nefndarinnar verði þess valdandi, að landssjóður verði að borga út fje að nauðsynjalausu. Engin sveitarstjórn fer að sníkja fje út úr landssjóðnum, þegar hún fyrst þarf að leggja fram tryggingu og borga svo sjálf helminginn af því, sem veitt er fram yfir ákveðna upphæð.
Það hefir verið sagt hjer í háttv. deild, að dýrtíðarlögin frá síðasta þingi hafi verið ómerkileg. Þetta er ekki rjett. Að vísu voru lánskjörin óþarflega rúm, en engin bót væri frá þeim að fá annað eins frv. og þetta. En það var gert eitt rangt í Nd. í fyrra, þegar feld var brtt. við 3. gr. um, að sú grein fjelli burt, því að í henni var gert ráð fyrir, að þegar að því kæmi, að menn gætu ekki borgað, þá skyldu lánin talin sveitarstyrkur. En með því var gefið í skyn, að þetta væri ekki lán, heldur að eins gjald. Þessi skilningur gerði hin gildandi lög ómöguleg. Þó skal jeg játa, að þegar um dýrtíðarlög er að ræða, er óviðfeldið að lána með sömu kjörum eins og í „normal“ ári, eða með lakari kjörum en aðrar stofnanir. Sparisjóðir lána nú gegn 5% og 51/2 eða 5'/4%. Brtt. nefndarinnar gera ráð fyrir 6% vöxtum. Þetta gæti jeg ekki skrifað undir, nema að eins af því, að stjórnin vill í frv. sínu gefa 33l/3 % af allri dýrtíðarhjálpinni. Jeg er helst á móti allri hjálp, nema lánum, en vildi helst hafa þau rýmileg. Það er rangt að halda, að bankar og sparisjóðir láni ekki, þó að sveitarsjóðir geti í síðustu forvöð leitað til landssjóðs um lán. Þeir raunu alls ekki síður lána fyrir því, einkum þegar þeir sjá sjer hægt að lána með betri kjörum en landssjóðurinn leggur fram.
Hæstv. fjármálaráðh. talaði um, að stjórnin gæti heimildarlaust aukið við dýrtíðarhjálpina, ef verulega neyð bæri að höndum, en brtt. mundu valda henni meiri vafningum ef þær yrðu samþyktar, þar sem sveitarfjelög mundu þá óð og uppvæg biðja um lán, þó að aldrei kæmi til þess, að veruleg neyð yrði. Þetta er algerlega ástæðulaus ótti hjá honum, og jeg hygg hann ekki geta talað af meiri þekkingu um sveitarstjórnir en þingmenn yfirleitt, að minsta kosti þeir, sein gamlir eru orðnir og hafa sjálfir setið mörg ár í sveitarstjórn. Jeg veit, að sá hugsunarháttur ríkir hjá sveitarstjórnum og bændura yfirleitt, að vilja ekki leggja meira á sveitarsjóðinn en brýn nauðsyn er til.
Háttv. þm. Ísaf. (M. T.) hafði ýmislegt að athuga við 6. gr. frv., sem nefndin ætlast til að verði. Jeg álít greinina þarfa og rjettmæta. Menn þurfa eitthvert aðhald til þess að borga, þegar hægt er, og jeg álít besta aðhaldið, að þeir þurfi hvorki að bendla sig við betl nje sveitarstyrk. Og það vilja flestir vinna fyrir sjer í lengstu lög, heldur en að þiggja af sveit. En hins vegar er alveg rjett að skoða lánin sem sveitarstyrk undir eins þegar menn standa ekki í skilum á rjettum tíma.
Háttv. 2. þm. G. K (K. D.) sagði hætt við því, að sveitarstjórnir tækju tillit til þess, hvort maður væri sveitlægur eða ekki, þegar dýrtíðarhjálpin yrði veitt. Jeg held líka, að styrkúthlutunin úr ellistyrktarsjóðunum hafl orðið til þess, að sýna mjer fram á, að það er alt annað að vera sveitlægur í hreppnum, þegar styrknum er úthlutað, eða ekki. Það er því alveg rjett, sem háttv. þm. (K. D.) sagði, að það er mikið athvarf að vera í sinni sveit. Ef margir menn í hreppnum eru utansveitar, þá er eini kosturinn sá, að sveitarstjórnir noti aldrei lögin, til þess að komast hjá að leggja skatt á sig til þess að styrkja utansveitarmenn. Að vísu yrði aldrei svo mikil áhætta að lána þeim utansveitarmönnum, sem að eins væru búnir að vera fá ár í hreppnum, enda þótt fátækir væru. En ef nú maður, sem rjett er kominn að því að vinna sjer sveitfesti í hreppnum, fær lán, og hreppsnefnd vill svo losna við, þá er ekki víst, að hann fari Þegar svona stendur á, að maðurinn er ef til vill búinn að vera á 10. ár í hreppnum og hreppurinn vill heldur losna við hann, mætti vel hafa sjerstakt ákvæði í lögunum. Þess vegna hefir mjer dottið í hug, hvort ekki mætti bæta aftan við 6. gr. nefndarinnar þessum orðum: veittan þegar lánið var veitt. Þetta gæti orðið til þess, að utansveitarmenn fengju lán alveg óþvingað af sveitarstjórn. Úr þessu verður hjá mjer sama sem er fyrirsögn á lögum einum, þ. e. skilyrðisbundinn hegningardómur. Og mjer finst þetta vel geta gengið, því að jeg er ekki svo hörundsár, að jeg álíti það vítavert af þinginu, þó að sveitfestisákvæðin sjeu bundin, þegar menn geta komist undan þeim nær þeir vilja.
Háttv. þm. Ísaf. (M. T.) furðaði á því, að það skuli kallað dýrtíðarhjálp, sem nefndin fer fram á að veita. En það er dýrtíðarhjálp að veita lán, þegar mest er þörfin vegna óhagstæðra viðburða, sem hafa haft áhrif á atvinnuvegina. Og svo er þess að gæta, að nokkuð af þessari hjálp er líka óendurkræfur styrkur, án þess að skoðast sveitarstyrkur. Ætli sveitarstjórnum þyki ekki nóg að láta þennan styrk til utansveitarmanna, þó að þeir fái ekki meira.