16.07.1919
Neðri deild: 8. fundur, 31. löggjafarþing.
Sjá dálk 1030 í C-deild Alþingistíðinda. (3618)
42. mál, vatnalög
Gísli Sveinsson:
Jeg hafði leyft mjer að kveðja mjer hljóðs áður en jeg hafði hugmynd um, að nefndarkosning færi fram svo fljótt. En þótt nú hafi svo tekist til, að jeg er einn meðal nefndarmannanna, verð jeg að segja nokkur orð út af þeim umræðum, sem fram hafa farið, en þó sjerstaklega um þau plögg, er fram hafa komið í málinu. — Það verða því nokkrar almennar athugasemdir á þessu stigi málsins.
Hv. þingdm. muna, að á þingi í fyrra, og utan þings, varð talsvert umtal um þessa fossanefnd. Þótti mönnum nefndin ekki fylgja sínum störfum eins fast og æskilegt væri, og vildu þeir fá að sjá einhvern árangur af starfi hennar. Niðurstaðan varð sú, eins og menn muna, að nefndin gekk inn á það, meðfram vafalaust fyrir skýrt yfirlýstan vilja þingsins, að ábyrgjast að hafa lokið öllum störfum sínum fyrir næsta reglul. Alþingi — þingið 1919. Það má segja, að þetta hefir bæði orðið og ekki orðið. Enn eru því miður ekki komin öll plögg frá henni, en sum þeirra munu vera á leiðinni. Er því ekki hægt að átta sig á málinu til hlítar, meðan niðurstöðurnar af rannsókn allrar nefndarinnar eru ekki kunnar. Nú þegar er það kunnugt, að greinargerð vantar við frv. meiri hl. og enn fremur nefndarálit hans. Og þá vantar enn álit frá minsta hluta nefndarinnar.
Eitt af því fyrsta, er heyrðist frá nefndinni eftir þingið, var það, að nú væri nefndin komin að þeirri niðurstöðu, er jeg og fleiri hv. þm. töldu vísa, að hún væri ekki svo skipuð, að hún gæti hjálparlaust unnið að öllu, sem undir hana kæmi. Jeg sagði þegar á þingi í fyrra, að í henni væri enginn sá maður, er leyst gæti af hendi það, sem til hennar kasta kæmi frá lagahliðinni. Mjer var þá svarað því, að í nefndinni væri lögfræðingur, sem ætti að athuga og rannsaka lagaatriðin, sem til hennar kæmu. Og nú er sýnt, að hann hefir ekki getað að staðið, því að áður en nefndin klofnaði var ráðinn í hana nýr lögfræðingur til aðstoðar, og hefir hann nú fylgt meiri hlutanum. Og það, sem komið er frá meiri hl., ber þess vott, að hann hefir athugað lagastafina. (Fjármálaráðh.: En minni hlutinn?). Við „minni hluta álit“ á jeg við það álit, sem komið er frá fossanefndarmanninum Sveini Ólafssyni. Honum fylgir að nokkru leyti hinn maðurinn, lögfræðingurinn úr nefndinni, Guðmundur Eggerz, sýslumaður. Hann hefir að nokkru leyti skorið sig frá, og nefni jeg hann minsta hlutann. Frá honum hafa að vísu komið nokkur drög, sem sýna, að hann hefir þó haft einhverja viðleitni við að athuga lagastafina, en það stendur ekki á sporði þeirri rannsókn, er lögfræðingur meiri hlutans hefir gert. (Fjármálaráðh.: Svo!). Jeg sje, að hæstv. fjármálaráðh. (S. E.) vill, að jeg tali líka um minsta hlutann. Frá honum er að vísu komið út álit, en það endar á „kommu“ og þar við situr. Jeg vil því að eins telja tvö „pródúkt“, sem sje álit meiri hl. og minni hl., af því að jeg álít þau þess verð, en yfir álit minsta hlutans, „með kommu“, hefi jeg slegið svörtu striki, því að það er að engu gagni, eða litlu.
Annað það, sem við fáum að heyra um nefndina, er að hún sje klofnuð, og varð það mál á einkennilegan hátt. Jeg og fleiri, sem ekki erum svo skyni skroppnir, að við vitum, hvað til heyrir í ýmsum málum, vitum, að það er tilhlýðilegt, að milliþinganefndir, sem skipaðar eru af konungi, stjórn eða þingi, til ákveðins starfa, eiga að fara að þessum vinnubrögðum og skila þeim af sjer á sjerstakan og sæmilegan hátt. Fyrst og fremst „loyalt“ til stjórnarinnar og síðan til Alþingis, er á um málin að fjalla. En nú bregður svo við, að það er ekki sýnilegt, að það álit, sem kemur hjer frá minni hl., hafi verið fært stjórninni eða ætlað þinginu fyrst. Heldur heyrist, að nefndin hafi klofnað, og í minni hl. sjeu 1 eða 2 menn, og rjett á eftir kemur álit hans út í blaði eins ákveðins flokks í landinu. Það er notað sem „prívat“ mál, notað sem „innlegg“ í æsinga-„agitation“ einnar flokksklíku. Hvort sem þessi hv. þm. (Sv. Ó.) hefir ranglega hlaupið með álitið í klíkublað þetta, sem að vísu mun standa honum nærri, eða landsstjórnin hefir gefið blaðinu það, eftir að hún fjekk það, þá er útkoman sú, að þetta er algerlega óviðeigandi aðferð, hvort heldur er gagnvart meðnefndarmönnunum, er ekki höfðu lokið starfi sínu, eða Alþingi og allri alþýðu. Blaðið notar álitið til þess að gera alvarlega tilraun til að æsa upp landslýðinn í vandasömu stórmáli, án þess nokkurt tækifæri sje gefið til að athuga þau rök, er á móti koma. Og það er farið fram á, að þjóðin geri þegar samþyktir um málið á þingmálafundum, samkvæmt þessu einhliða gagni. Auðvitað er þetta ekki meira óviðeigandi en margt annað frá þeirri hálfu. Jeg tek þetta fram hjer vegna þess, að jeg veit, að þeir menn eru hjer innan þings og innan deildar, sem eru fullhæfir til þess að vera verjendur þess flokks, er hjer stendur að baki, og fullkomlega trúandi til þess að taka svari blaðsins, er jeg átti við. Það sætir engri furðu, þó að ýmsa menn í landinu ógaði við ýmsum þeim kenningum, hvort sem þær eru nú rjettar eða rangar, sem fram hafa komið hjá meiri hl. nefndarinnar, þar sem það í seinni tíð hefir verið aðalkeppikefli margra að koma með einhverju móti í verð því, sem verðmætt er af gæðum landsins og nytjum. Og þeim hefir af mörgum verið hossað í lifanda lífi, og þeir teknir í dýrðlingatölu liðnir, sem hafa braskað mest við jarða- og fossasölu, þótt hart sje frá að segja. Það sætir því engri furðu, segi jeg, þótt suma ógi við, að fram skuli koma kenningar um, að draga megi í efa, hvort þetta brask sje heimilt. Jeg hefi leyft mjer að kalla ritsmíðar nefndarinnar, bæði meiri, minni og minsta hl., kenningakerfi, því að vafasamt er, hve rjettmætar þær eru, eða hverjar rjettmætastar eru. Eins og allir vita, er málið órannsakað alt til þessa, og nefndarinnar var að rannsaka og koma fram með ákveðnar tillögur, bygðar á þeim rannsóknum, eins og líka raun er á orðin að sumu leyti. Því jeg tel það stórlega illa farið, að kenningakerfið gat ekki orðið eitt, eða að minsta kosti að nefndin skyldi klofna á því atriði, hvernig farið væri um „eignarrjettinn“ að fossunum eða vatninu. Að mjer þótti þetta mikið miður kemur til af ýmsum ástæðum.
Í fyrsta lagi er slæmt, að nefndin skyldi klofna, vegna þess, að það er ekki árennilegt fyrir þm. að vinna úr álitsskjölum nefndarhlutanna, þar sem bæði er til þess stuttur tími, en þau löng, og hins vegar engin vissa fyrir, að hve miklu leyti eða á hvern hátt nefndarhlutarnir vilja fara samningaleiðina, eða hvort þeir yfir höfuð vilja sveigja nokkuð af eða láta undan.
Í öðru lagi er ágreiningsatriðið, það atriðið, sem nefndin klofnaði á, svo lítilvægt raunverulega fyrir „praktiska“ meðferð málsins, að furðu gegnir, að menn skyldu fara að skera sig út úr nefndinni þess vegna. Lesi maður saman frv. meiri og minni hl., verður maður hissa á, hve litlu munar, og þá sjerstaklega að því er snertir 2. gr. í vatnalagafrv., sem er þó, að því er virðist, þungamiðja málsins. Því að vissi jeg ekki fyrirfram, hvaða frv. væri frá meiri hl. komið, og hvað frá hinum, þá yrði jeg í vandræðum með að skera úr, hvorum jeg ætti að eigna hvort frv. fyrir sig, því að jeg sje ekki annað en að báðar greinarnar þýði alveg það sama. Með leyfi hæstv. forseta vil jeg styðja mál mitt með því að lesa upp greinarnar. í frv. meiri hl. er greinin svona:
„Hver maður má hagnýta sjer vatn, hvort sem það er straumvatn eða stöðuvatn, með þeim hætti, sem lög standa til.“
En í frv. minni hl.:
„Landi hverju fylgir rjettur til umráða og hagnýtingar á vatni, sem á því er, hvort sem það er rennandi eða kyrt, með þeim takmörkunum, sem lög, venjur eða aðrar heimildir hafa í för með sjer.“
Einstaklingarnir hafa í báðum tilfellum umráða- og hagnýtingarrjett yfir vatni, en takmarkaðan. En svo deilir nefndina á um, hverjum „eignarrjetturinn“ heyri til. Í ritgerð sinni um þetta atriði kemst prófessor Einar Arnórsson, sem hjer á þingi er hv. 2. þm. Árn., að þeirri niðurstöðu, að um eignarrjett á vatni geti vart verið að ræða. En setjum nú svo sem snöggvast, að alveg sje slept deilunni um eignarrjettinn, og kemur þá í ljós, að slíkt hefir enga breytingu í för með sjer. Frv. meiri hl., hvað vatnsnotin snertir, er ekkert annað en takmarkanir á umráðum einstaklinganna, og jafnljóst er hitt, að minni hl. meinar alls ekki eignarrjett, enda ekki leyft sjer að kalla rjett einstaklinganna eignarrjett í till. sínum, heldur umráðarjett, sem er líka rjett. Allir vita, að einstaklingarnir hafa frá alda öðli haft rjett á ýmsum hlunnindum, sem hjer ekki þarf að tilgreina, sem aldrei getur orðið annað en umráðarjettur. Svona lítur málið út, þótt ekkert sje úr því skorið, hvor fræðikenningin sje rjettari að lögum lands.
Í þriðja lagi tel jeg það ófært og óforsvaranlegt af nefndinni að klofna í málinu, þar sem jeg þykist vita, að hún hafi gert sjer ljóst þegar í byrjun, eftir hvaða grundvallarreglum hún mundi fara, og hvað hún ætlaði að leggja fram í aðalatriðunum. Og hafi hún ekki gert það, þá var jafnófyrirgefanlegt og óforsvaranlegt hjá nefndinni að klofna á því stigi málsins, um ekki mikilvægari ágreining.
Því að auk þess, að vera sammála um það atriðið, sem talið er aðalágreiningsatriðið, þá er nefndin líka sammála um rjett á vatni í almenningum og afrjettum. Heldur minni hl. því fram, jafneindregið og meiri hl., að alt slíkt vatn sje ótvírætt alþjóðareign, eins og jeg hefi áður haldið fram. Því óskiljanlegra er það, að nefndin skyldi ekki reyna að sameina sig um einar og samar tillögur í málinu.
Það, sem mest er undir komið í öllu þessu máli, eru lög um, hvernig eigi að hagnýta sjer vatnsorkuna. Aðalatriðið er, að ríkið, þjóðfjelagið, hafi þar tögl og hagldir, hver svo sem telst „eigandi“. Allir nefndarhlutarnir ganga líka út frá því í sjerleyfisfrv. sínum, að ríkið setji þær takmarkanir, er við þykir eiga.
Menn getur vitanlega greint á um það, hvort sjerleyfislög eigi að setja, en sjeu menn ásáttir um það, þá verður aðalviðfangsefnið að ræða um, hvernig haga skuli sjerleyfislögum í þessu landi. En um sjálf vatnalögin finst mjer óþarfi að tala. Þetta mál er svo umfangsmikið, að ekki má kasta til þess höndunum eða rasa þar fyrir ráð fram. Að sjálfsögðu væri best, að það yrði ekki útkljáð á þessu þingi, því að öll þjóðin verður að hafa íhlutun um það. Frá mínu sjónarmiði horfir svo við, að ekki geti verið að ræða um ótakmarkaðan eignarrjett einstaklinga, og er jeg þar með ýmsum athugasemdum meiri hl. En nú er ekki svo fyrir að þakka, að það sjeu tómir einstaklingar, sem hafa bruðlað út fossum og vatni landsins, heldur líka heilir hreppar og sýslufjelög. Ef fje var í boði, hafa þau selt alt, sem þau hafa getað, og meira til. En þegar hjer eiga nú hlut að máli heilar sveitir og hjeruð, þá er ilt til þess að vita, ef þau þyrftu að verða gjaldþrota fyrir þessa bruðlun. En svo færi, ef hrepparnir væru búnir að eyða kaupfjenu og rifting yrði á sölunni og skaðabætur kæmu fyrir. En til þess á alls ekki að koma að mínu áliti, hvað bygðavatnsföll snertir. Hafi kaupendur tekið fullan eignarrjett hlutaðeiganda trúanlegan, er þeir keyptu, má segja, að það sje þeirra sök, og sama verður þá að segja um seljendur. Mjer er ekki kunnugt um álit meiri hl. á þessu atriði, söluriftingu, en þetta er mín skoðun. Rifting á gerðum kaupum á bygðavötnum þarf ekki endilega að eiga sjer stað, hver sem niðurstaðan verður. En öðru máli er að gegna með vatn í afrjettum. Þar hafa einstaklingarnir aldrei neinn rjett haft slíkan, og þar verða þeir, sein selt hafa, að svara til sakar, þar verður að fara fram rifting og dómstólarnir að dæma.
Þess væri óskandi, að heppileg leið fyndist út úr þessu máli, og að því yrði unnið með alvöru og í friðsemd að finna þá leið. En það er ekki heppilegt eða vel við eigandi að gera þetta mál að flokksmáli, eins og byrjað hefir verið á, og nota það til æsinga, eins og málgagn einnar flokksklíku hefir látið sjer sæma. Þar hefir verið talað um „vatnsrán“, að meiri hl. nefndarinnar vilji láta ræna bændur bæjarlæknum o. s. frv., og þó er öll nefndin sammála um, að bæjarlækurinn, og meira til, sje þó að minsta kosti ótvírætt til einkaafnota, óaðspurt, og til einkaumráða þeim, sem landið eiga, sem hann rennur um. Það, sem um er að ræða hvernig fara eigi með, er sú vatnsorkan, sem fram yfir er fullar þarfir landeigenda, hversu viðtækar sem eru. Um það þarf sjerstaka löggjöf, og er jeg þá aftur kominn að sjerleyfislögunum, sem jeg mintist á áðan. Mjer fellur illa að heyra þær dylgjur, sem svo mjög hafa gert vart við sig í þessu máli. bæði í nefndaráliti minni hl. og í ræðu hv. 1. þm. S.-M. (Sv. Ó.). Mjer fanst ræða hv. frsm. meiri hl. (B. J.) mjög hógvær, og gaf hún ekki tilefni til slíks.
Að lokum vil jeg beina þeim tilmælum til hv. nefndar, að flýta sem mest fyrir því, að fram komi öll gögn í málinu, svo þm. geti notað þau til að átta sig sem best á öllum málavöxtum, áður en þeir taki ákveðna afstöðu til þess.