18.05.1921
Neðri deild: 72. fundur, 33. löggjafarþing.
Sjá dálk 222 í D-deild Alþingistíðinda. (3617)
127. mál, landsverslunin
Jón Baldvinsson:
Jeg ætla að nota mjer leyfi það, er hæstv. forseti (B. Sv.) gaf, að tala mætti um allar þessar till. í einu, enda verður tæplega á eina þeirra minst, án þess að minnast á hinar líka.
Haustið 1914 byrjaði landið á verslun þeirri með nauðsynjavörur, sem síðan hefir nær slitlaust starfað, og nú má segja, að sje orðin föst stofnun í landinu, og kölluð er landsverslun.
Orsökin til þess, að landið byrjaði á þessari verslun, mun fyrst og fremst hafa verið óttinn við vöruskort, en vafalaust líka að nokkru leyti sú, að matvörubirgðir allar í verslunum hjer voru færðar upp í verði, þegar stríðið skall á. Þá var verslun landsmanna þannig, að þó að sumar vörutegundir væru frá Vesturheimi, t. d. hveiti og haframjöl o. fl., þá komu þær hingað krókaleiðir, sumpart yfir England og sumpart jafnvel keyptar af dönskum milliliðum og frá Danmörku. En í stríðsbyrjun urðu straks nokkrir flutningaerfiðleikar, bæði vegna eftirlitsins o. fl. „Hermods“-farmurinn, sem keyptur var frá Vesturheimi haustið 1914, var seldur straks frá skipi að heita mátti. Þótti almenningi bæði verð og vörugæði skara fram úr því, sem áður var á kaupmannavörum, og hlaut stjórnin mikið lof fyrir þessi vörukaup hjá allri alþýðu, En kaupmenn brugðust ofsareiðir við, og töldu á rjett sinn gengið. Hófst þá sú barátta kaupmanna gegn landsverslun, sem staðið hefir til þessa dags.
Fyrstu árin, sem landsverslunin starfaði, var yfirstjórn hennar í stjórnarráðinu. Atvinnumálaskrifstofan, eða rjettara sagt skrifstofustjórinn þar, rjeði nær öllu um starfsemi hennar, og nokkur hluti bókhaldsins var þar einnig. Þetta fyrirkomulag reyndist nokkuð þunglamalegt, og fyrir aðgerðir þingsins var þessu kipt í lag þannig, að sjerstök framkvæmdastjórn var skipuð fyrir verslunina, og sýndi það sig brátt, að það fyrirkomulag var miklu hagfeldara.
Það er fyrst síðari hluta ársins 1917, að verslunin er komin í fast horf, og þá fer hagfeldra áhrifa hennar verulega að gæta í verslun landsmanna. En fram að þeim tíma hafði verslunin að miklu leyti verið nokkurskonar vöruforðabúr. En úr því má segja, að landsverslunin flytji inn megnið af þeim nauðsynjavörum, sem landsmenn þarfnast, og verður það bæði fyrir þá sök, að ófriðarþjóðirnar, sem eftirlit höfðu með flutningum hingað og hjeðan, og keyptu að mestu afurðir landsmanna, höfðu með samningum lofað landinu nauðsynjavörum, en landsverslunin sjálfsögð til þess að taka að sjer verslun með þá vöru, og svo hitt, að skipakostur var þá lítill og kaupmenn höfðu hvorki vilja nje getu til þess að taka á sig þá áhættu, sem því fylgdi að birgja landið að vörum. Þannig verður landsverslunin fyrir rás viðburðanna nær eini innflytjandinn um nokkurt tímabil.
Þó að kaupmenn væru getulitlir um innflutning og kaup á nauðsynjum, þá hjeldu þeir þó uppi stöðugum andróðri gegn landsversluninni. Og þegar vopnahlje var samið milli ófriðarþjóðanna síðast á árinu 1918, hugsuðu þeir sjer gott til glóðarinnar, að verða aftur einráðir um verslun landsins, og hófu þá herferð á hendur landsversluninni. Var þá ekkert til sparað að gera hana sem allra tortryggilegasta í augum landsmanna. Þóttust kaupmenn nú geta útvegað vörur fyrir miklu lægra verð en landsverslunin seldi. Varð sú barátta kaupmanna ekki árangurslaus. Landsstjórnin ljet að nokkru undan. Áttu þeir nú að uppfylla loforð sín við landsmenn og gefa þeim kost á hagkvæmari viðskiftum og lægra verði á nauðsynjum. En reynslan varð nokkuð önnur og dýrkeypt almenningi. Vil jeg sjerstaklega benda á eina vörutegund, sykur, sem landsverslunin hætti í bili að versla með 1. maí 1919. Var ætlunin, að kaupmenn tækju þá við. En svo brá undarlega við, að þá þegar varð skortur á þessari vöru. Fyrsta sending til kaupmanna varð með svipuðu verði — lítið eitt dýrari þó — en landsverslunin hafði áður selt fyrir, en hækkaði svo aftur hjá þeim um nær eina krónu á hvert kg., og lækkaði eigi fyr en landsverslunin tók aftur að flytja inn danskan sykur, sem hún að vísu mun hafa fengið hagkvæm kaup á, en það er líklega óhætt að fullyrða, að þeirra kjarakaupa hefðu landsmenn ekki notið fyrir milligöngu kaupmanna, eða þó að þeir hefðu fengið þessi kjör, þá mundu landsmenn ekki hafa notið þeirra, að minsta kosti ekki að öllu. Og það, að landsstjórnin slepti þá nokkru af sykurversluninni í hendur kaupmanna, og ljet landsverslunina hætta með þá vöru, þó ekki væri nema um stund, hefir áreiðanlega orðið landinu dýr tilraun, því ef það hefði ekki verið gert, mundu hafa verið keyptar svo miklar birgðir eða samið um kaup á þeim, þegar um veturinn 1918, að eigi hefði þurft að hækka verðið það ár út. En einnar kr. hækkun á hverju kg. af sykri nemur á eyðslu landsmanna liðl. 200 þús. kr. á mánuði eða um hálfa þriðju miljón kr. yfir árið, svo að hjer er ekki um neinar smáfjárhæðir að ræða.
Á síðastliðnu ári fluttu nokkrir heildsalar inn hveiti frá Ameríku samhliða landsversluninni, og var verð þeirra að jafnaði mun hærra en verð hennar. Og það var segin saga, að þegar fór að ganga á birgðir landsverslunar, settu þeir hveitið upp enn meir. Jeg get af talsverðum kunnugleik um þetta borið, og mjer hefir talist til, eftir rannsókn á verðlaginu, að sú verðmunur hafi verið liðugar 60 kr. á smálest, sem heildsalarnir voru að jafnaði hærri en landsverslunin, eða 4 kr. á venjulega hveitipoka, en þeir eru 63 kg. Nú hefir innflutningur af hveiti hingað til lands verið kringum 3800 smálestir, ef tekið er meðaltal innflutnings á árunum 1916–1918, eins og hann er talinn í verslunarskýrslunum. Og sá óbeini hagnaður, sem landsmenn hafa haft af lægra verði landsverslunar, eftir því sem mjer telst til, er þannig ekkert smáræði, eða nálægt 230 þús. kr. á ári. Það munar um minna.
Rúgmjölsverð landsverslunar var á síðasta ári — en það er hendi næst — ávalt það lægsta. En kunnugt er mjer um það, að þegar þrot voru hjá landsverslun á rúgmjöli, þá var það að minsta kosti einn heildsali, sem seldi það 18 kr. hærra tunnuna, en altítt var, að það væri selt 1–5 kr. hærra. Sýnir þetta eins og annað, hvernig verðið mundi hafa orðið, ef landsverslunarinnar hefði ekki notið við. Og þótt ekki sje gert, að verðið hefði þá verið hærra en 2 kr. á hverja rúgmjölstunnu, eða 20 kr. á smálest, verður það nálægt 100 þús. kr. á árlega notkun landsmanna, en meðalnotkun árin 1916–1918 er tæpar 5 þús smálestir.
Um steinolíukaup landsverslunar á síðasta ári þarf ekki að fjölyrða. Öllum er kunnugt, hversu mikill hagur landsmönnum varð að þeim. Enda virðast allir sammála um, að sjálfsagt sje, að landsverslunin hafi með hönd í bagga um steinolíuverslunina, þó að rjettara væri nú samt, að hún tæki hana algerlega í sínar hendur.
Kolakaup landsins á síðasta ári verða algerlega að skoðast sem öryggisráðstöfun gegn yfirvofandi hættu, þeirri hættu, að kolaverkfallið í Bretlandi, sem þá stóð fyrir dyrum, mundi standa lengi. Og það voru fleiri þjóðir en Íslendingar, sem reyndu að draga að sjer eins mikið af kolum og þær gátu. Allar aðrar Norðurlandaþjóðir munu hafa gert slíkt hið sama. Hafa fáir orðið til þess að ámæla stjórninni fyrir þessa ráðstöfun. Flestir munu hafa talið hana sjálfsagða eins og þá stóð á. Samt var nú þá frjáls innflutningur á kolum. En það virtist, sem kolakaupmenn hefðu hvorki vilja nje getu til þess að flytja inn kol. Jafnvel hið volduga kolakaupfjelag útgerðarmannanna hjer í Reykjavík virtist gersamlega ómáttugt til þessa. Landið varð því að kaupa, hvað sem það kostaði, eins og svo oft kom fyrir á stríðsárunum, þegar kaupmennirnir hvorki vildu nje gátu flutt inn nauðsynjavöru, þá þurfti landsverslunin oft að bregða við skjótt, leigja skip og kaupa vörur, til þess að ekki yrði skortur í landinu. Urðu þessar ráðstafanir oft kostnaðarsamar eins og gefur að skilja, þegar landið þurfti að hlaupa í skörðin, miklu kostnaðarsamari en ef enginn hefði reitt sig á kaupmenn, og landsverslun ætlað að hafa á hendi allan innflutning. Þessar ráðstafanir voru það, sem kaupmenn og málsvarar þeirra kölluðu „skakkaföll“ landsverslunar. Blöð þeirra hafa verið látin breiða sig út yfir þetta. En yfir vanmætti kaupmanna til að birgja landsmenn að vörum, sem þeir þó þóttust sjálfkjörnir til og fullkomlega færir um, var vandlega þagað. Og þannig var ástatt, þegar kolakaupin voru gerð. En það, sem greinilegast sýnir, að hjer var um sjerstaka ráðstöfun að ræða, er það, að það er landsstjórnin sjálf, sem lætur gera þessi kolakaup, í sambandi við útflutning á hrossum til Englands, en ekki stjórn landsverslunarinnar, eins og vera hefði átt, ef um venjuleg vörukaup hefði verið að ræða. Mjer er nú ekki grunlaust um, að þessi kaup hefðu ef til vill orðið nokkuð hagfeldari, ef stjórn landsverslunarinnar hefði ráðið þeim. En út í það skal ekki farið hjer. Hitt veit jeg aftur á móti, að þessi kol voru á síðastliðnu ári seld undir því verði, sem þau kostuðu hingað komin, og þessi verðmunur var ekkert smáræði. Eftir því sem jeg hefi komist næst, hefir hann verið um 20–30 kr. á smálest, og hefir þá síðasta rekstrarár landsverslunarinnar borið þennan halla uppi, svo að hagnaðurinn af versluninni 1920 hefir í raun rjettri verið hátt á annað hundrað þús. kr. hærri en reikningarnir sýna.
Það er óhætt að segja, að af kaupmannaliði landsins hefir fátt verið til sparað að ófrægja landsverslunina. Henni hefir verið kent um flestalt það, sem aflaga hefir þótt fara í verslunarmálum þjóðarinnar. Allar framkvæmdir hennar hafa verið færðar á versta veg. Þessa hefir sjálfsagt þurft með, til þess að vinna nokkuð á. Almenningur vissi, eða átti að geta vitað, í hvaða skyni þessar árásir voru gerðar. Og hann þekti nokkuð til þess, að kaupmennirnir voru hjer að vinna fyrir sjálfa sig, til þess að geta aftur tekið við yfirráðum verslunarinnar. En því miður hafa þessar ofsóknir borið meiri árangur en verðugt er. En við þessu mátti kann ske búast, jafnsleitulaust og unnið var. Í hverri búð, að heita má, fylgdi og fylgir enn, hverju sykurpundi og hverju grænsápupundi, sem úti var látið, einhver hnífilyrði og hnjóðsyrði um landsverslunina. Vitanlega hefir ekki heldur verið sparað að flytja hnjóð um verslunina í kaupmannablöðum landsins. Og á opinberum fundum hafa almenningi verið fluttar hinar ógurlegustu tröllasögur af skakkaföllum hennar.
Á síðastliðnu hausti skáru kaupmenn upp herör gegn landsversluninni kringum alt land, og var ætlun þeirra að fá þingið til þess að ganga milli bols og höfuðs á þessari þörfu stofnun. Þá var, eins og segir í Heljarslóðarorustu Gröndals, mörgu logið. í kosningunum hjer í Reykjavík var landsverslunin kölluð „stærsta þrotabú landsins“. Og það er í rauninni hart fyrir þá hina sömu, sem þessari skoðun fylgdu, að verða að skrifa undir, að hún eigi nú eignir um hartnær 2 miljónir króna. Bara að við ættum fjölda af þessháttar „þrotabúum“. Á Austfjörðum er mjer sagt að sú saga hafi verið látin ganga út frá kaupmönnunum þar á undanförnum þingmálafundum, að landsverslunin hefði á síðastliðnu hausti, þegar hveiti var í sem allra hæstu verði og dollarinn í hálfri áttundu krónu, keypt tvo skipsfarma af hveiti frá Canada. En þessir skipsfarmar hefðu frosið inni og kæmu ekki fyr en með vorinu. En þessir farmar væru að minsta kosti ársbirgðir, og væri því engin von á lækkun á þessari vöru vegna þessara ráðstafana landsverslunar. Fleiri sögur þessu líkar hafa verið á gangi, svo sem um það, að einn eða fleiri kolafarmar hafi týnst og því um líkt. En það er ástæðulaust að vera að rifja það alt upp hjer. En það sýnir, hvaða meðulum hefir verið beitt til þess að vinna slig á þessari stofnun.
Þá er það önnur aðferð, sem kaupmannaliðið hefir líka notað jöfnum höndum, og sú aðferð er miklu lævíslegri og skaðlegri. En það er sú aðferð, að þykjast ávalt geta útvegað vöru með lægra verði en landsverslunin, Hafa þeir þótst hafa í höndum tilboð um, að nú sje hægt að fá þessa og þessa vörutegund fyrir svo og svo miklu lægra verð en landsverslunin selji fyrir. Hafa þeir stundum verið að hampa símskeytum, er sýni þetta. En ávextirnir af þessu lága verði þeirra hafa aldrei komið í ljós. Og þó að þeir hafi fengið vörur samtímis landsversluninni, þá hefir verð þeirra nær ávalt verið hærra, eins og jeg hefi sýnt fram á. En almenningur er má ske nokkuð varbúinn að sanna, að þessar staðhæfingar þeirra í hverju einstöku tilfelli sjeu beinlínis rangar. Og meðan viðskiftahöftin voru, gátu kaupmenn skotið sjer inn undir þau, og ekki þótst geta fengið þetta innflutt, þó að innflutningshöftin yfirleitt ekki að jafnaði tæki til matvöru. Og þessum tylliboðum hefir síðan verið hampað bæði leynt og ljóst, í von um, að ekki tækist að sanna, að þau væru blekkingar einar. Þessi tylliboð hafa jafnvel komist hjer inn í þingsalinn, auðvitað í því skyni að ófrægja landsverslunina og í sömu voninni, að ekki væri hægt að sanna, að þau væru eintómt tál. Það var hv. 3. þm. Reykv. (J. Þ.), sem í framsögu sinni um skipun viðskiftamálanefndar á fundi í þessari hv. deild, bar fram eitt slíkt tylliboð. Gerði hann þar samanburð á því, hvað hveiti landsverslunar kostaði þá, og hvað hægt væri að fá það fyrir frá útlöndum, og komst að þeirri niðurstöðu, að hægt væri að útvega hveiti fyrir 48 kr. 30 aura hvern 63 kg. poka, komið á höfn hjer við land, og flutningskostnaður þá greiddur. Og átti þetta, eftir útreikningi þessa reikningsmeistara, að vera nærri 44 kr. ódýrara en verð landsverslunar. En til þess að gera málið enn flóknara, þá var verðið miðað við, að kaupmannahveitið væri komið á höfn á viðkomustað millilandaskipa, utan Reykjavíkur, því með því fekst líka óhagstæðari samanburður fyrir vöru landsverslunar. Benda má á það, að hefði hv. þm. (J. Þ.) tekið hjer til samanburðar síst betri tegundir sömu vöru, sem heildsalar höfðu hjer til sölu um og eftir síðastliðin áramót, þá hefði verðmismunurinn á því orðið að minsta kosti 3–4 kr. hærri á hverjum hveitipoka. En samanburðurinn var líka að öðru leyti mjög villandi og blekkjandi. Hveitið, sem landsverslunin hafði þá, og var í þann veginn að selja upp, var keypt á síðastliðnu hausti, þegar hveiti var í miklu hærra verði og gengi erlendrar myntar hærra en það hefir jafnvel nokkru sinni komist áður, meðal annars var dollarinn í 7 kr. 60 aurum og sterlingspundið tilsvarandi hátt. En þegar hv. þm. (J. Þ.) kom með tilboð sitt, var hveiti nokkuð lækkað og gengi erlendrar myntar lækkað líka að miklum mun. En þrátt fyrir allan þennan villandi samanburð, sem mætti fóðra sem nokkurskonar kaupmannabrellur — og þeim eru menn orðnir svo vanir í þessu sambandi, — þá eru þessar smáblekkingar þó í mínum augum nærri því aukaatriði.
Það mætti nú ætla, að þessháttar tilboð, sem flutt er fram hjer í þingsalnum sem óyggjandi sannleikur, hafi við eitthvað að styðjast; það sjeu ekki aðeins hin venjulegu tylliboð kaupmanna, sem margir hafa orðið varir við í sambandi við landsverslunina. En líkur benda samt sem áður óneitanlega í þá átt, og það svo sterkar líkur, að það má nær telja fullkomnar sannanir fyrir því, að tilboð þetta, sem hv. 3. þm. Reykv. (J. Þ.) hefir borið hjer fram á löggjafarþingi þjóðarinnar, sje ekkert annað en blekking. Og skal jeg leitast við að sanna þetta.
Það var 23. febr. síðastliðinn á fundi þessarar hv. deildar, að hv. 3. þm. Reykv. (J. þ.) flutti fram þessar margnefndu árásir sínar á landsverslunina. Og þá var þessi ræða hv. þm. (J. Þ.) birt í Morgunblaðinu. En nokkrum dögum seinna kemur í öðru dagblaði hjer í bænum samskonar árás á landsverslunina. Og undir þeirri grein dulnefni, stafirnir S. S. Í. þeirri grein er verið að kvarta undan verðlagi landsverslunar og fullyrt, að hægt sje að fá hveiti frá Englandi fyrir 48–50 kr. hveitipokann. Skal jeg með leyfi hæstv. forseta lesa hjer upp stuttan kafla úr grein þessari. Þar segir svo:
„Í miðjum febrúar gat Bakarameistarafjelag Reykjavíkur fengið 35–40 smálestir af hveiti frá Englandi, sem ekki hefði kostað meira en 48–50 kr. pr. poka (63 kg.) hingað kominn, en þegar til viðskiftanefndar kom, vildi hún ekki leyfa innflutning á því, enda þótt heildsali sá, er útvegað gat hveitið, hefði erlendan gjaldeyri til að borga það með, en aftur á móti vill viðskiftanefndin leyfa, og leyfir, landsverslun að flytja þetta sama hveiti.“
Og það er rjett í þessari grein, að landsverslunin gekk inn í þetta tilboð um hveitið frá Englandi, og flutti hveitið inn handa Bakarameistarafjelaginu. En hvað kemur þá upp úr kafinu? Hveitipokinn kostar, hingað kominn, kringum 60 kr. Var það nú vegna gífurlegrar álagningar landsverslunar, eða hvað? Nei, onei! Það var nú dálítið annað. Bakararnir þóttust, sem von var, illa sviknir með 60 kr. verðinu í stað 48–50, sem heildsalinn hafði boðið þeim, og vildu fyrst í stað kenna landsverslun. Og þeir sönsuðust ekki fyr en þeim var sýnt tilboðið, sem landsverslunin hafði gengið inn í, og þeir sáu, að það var hið sama, sem þeir höfðu áður fengið. Og þeim var bent á, hvernig í öllu lægi. Höfuðkórvillan var sú, hvort sem það var viljandi eða óviljandi hjá heildsalanum, sem hveititilboðið gerði, eða hjá bökurunum, að gengið hafði verið út frá í enska tilboðinu 50 kg. poka (eða ctw.), og þá kostaði hveitið 48–50 kr., en hjer hafði það verið túlkað á þá leið, að átt væri við 63 kg.
En þessi viljandi eða óviljandi misreikningur er notaður til þess að gera árásir á landsverslunina. Og greinarhöfundurinn í dagblaðinu, sem áreiðanlega hefir fengið upplýsingar um þennan misskilning, fann ekki ástæðu til þess að leiðrjetta þetta. Það var alt of mikil sanngirni, þegar landsverslunin átti í hlut.
En nú vil jeg aftur víkja að hv. 3. þm. Reykv. (J. Þ.) og tilboðinu, sem hann skýrði frá í þessari hv. deild, og átti að vera rothögg á landsverslunina. Það liggur ískyggilega nærri að ætla, að tilboð hans sje samskonar tylliboð og hjá greinarhöfundinum. Það er má ske ekki hægt að færa á það lögfullar sannanir, en líkurnar benda óneitanlega í þá átt. Verðið er hið sama eða svipað hjá báðum, 48 kr. og 30 aurar hjá hv. þm. (J. Þ.) og 48–50 kr. hjá hinum. Báðir miða verðið við sama vörumagn, 63 kg. En nú hefi jeg fært sönnur á, að grundvöllur sá, vörumagnið, sem greinarhöf. bygði á, var rangur, og verðið þar af leiðandi of lágt. þessar sannanir liggja ekki fyrir um hitt, en líkurnar eru allar fyrir því, að sama eigi sjer stað um það.
Jeg hefi nú haft nokkur kynni af hveititilboðum frá Englandi, bæði fyrir og um þetta leyti, og það tilboðum frá sumum stærstu verslunarhúsum á Englandi í þessari verslunargrein. Og verðið hefir verið hjá þeim flestum svipað því, sem þetta hveiti reyndist, er landsverslunin flutti þaðan. Og styður það alt mitt mál, að tilboð þm. (J. Þ.) sje aðeins venjulegar blekkingar til að skaða landsverslunina í augum almennings.
Það gæti verið um þá afsökun að ræða hjá hv. þm. (J. Þ. ), að hveitið, sem ekki átti að kosta nema liðl. 48 kr., hafi verið svo afskaplega ljeleg tegund, og sem venjulega væri þá notað til skepnufóðurs, og þess vegna verið svo ódýr. En blekkingin væri alveg sú sama.
Þess er vert að geta, að um þessar mundir, sem þetta kom fram, hafði landsverslunin gert kaup á hveiti í Ameríku, og kom það skömmu síðar, og var það um 5 kr. ódýrara en enska hveitið, svipuð tegund.
Jeg hefi verið nokkuð langorður um þetta, en mjer hefir fundist ástæða til þess að hrekja þessar blekkingar kaupmanna um hið lága verð kaupmanna móts við verð landsverslunar, og þessi tvö dæmi, sem jeg hefi nú rakið, hafa bæði komið fram opinberlega, svo að hægt er að halda sjer að þeim. Vitanlega hafa mörg slík tilboð komið fram, en jeg hygg, að þau sjeu flest af sömu rótum runnin og að þau mundu reynast ljettvæg eins og þessi, ef þau væru krufin til mergjar. En á þennan hátt hefir verið reynt að spilla hug manna til landsverslunarinnar. Og þessi eru vopnin, sem nú eiga að ráða niðurlögum hennar.
En hví er nú verið að þessu ? Ef verðlag kaupmanna er svona miklu lægra og hagstæðara almenningi eins og þeir fullyrða og láta fullyrða, þá er auðsætt, að landsverslunin á að falla úr sögunni. En þetta lága verðlag kaupmanna er ekki nema fullyrðingar út í bláinn. Reynslan er þeim óhagstæð. Hún segir, að landsverslunin hafi verið hollari þjóðinni en kaupmannaverslunin. Kaupmennirnir gera tylliboð um lægra verð á vöru einhversstaðar úti í heimi. Landsverslunin sýnir það áþreifanlega í verki, með yfirburðum yfir kaupmannaverðlagið. Þess vegna á ekki að leggja hana niður. Þess vegna á að efla hana og auka, svo að hún starfi áfram, þjóðinni til gagns.
Fram á þetta fer mín till. En því miður kemur hún síðast til atkvæða. Jeg hefi nú tilhneigingu til þess að samþ. till. hv. þm. Ak. (M. K.), og mun sennilega gera það, því að hana má framkvæma svo, að líkur verði árangurinn af henni og minni till.
Að lokum skal jeg geta þess, að það var algerlega óþarft af hæstv. atvrh. (P. J.), að sverja stjórnina frá „socialismanum“, þótt hann viðurkendi, að mín till. væri góð; þá viðurkenningu var honum alveg óhætt að gefa, án þess, að nokkuð slíkt kæmi til.