17.03.1921
Neðri deild: 25. fundur, 33. löggjafarþing.
Sjá dálk 525 í D-deild Alþingistíðinda. (3759)
87. mál, vantraust á núverandi stjórn
Jón Þorláksson:
Jeg er í vafa um, að hvorum jeg eigi að snúa mjer fyr, hv. þm. Dala. (B. J.), eða hv. 4. þm. Reykv. (M. J.). Jeg þarf að svara þeim báðum, og sumt af því, sem jeg vil taka fram, er svar til þeirra beggja. Hv. þingmönnum hefir ekki nægt að deila á stjórnina, heldur hafa þeir snúið sókn sinni á hendur einstökum þingmönnum. Jeg ætla að taka fyrst hv. samþm. minni, 4. þm. Reykv. (M. J.). Hann gerði sjer fyrst að umtalsefni þau orð mín, að atvinnurekendur yrðu að draga saman seglin í bili. En þegar hann fór að skýra þau, þá settist hann á sama stólinn og hv. þm. Dala. (B. J.), og mun jeg því svara þeim í sameiningu um það atriði.
Hv. þm. (M. J.) gerði og að umtalsefni framkomnar dagskrártillögur, og þar á meðal till. hv. 1. þm. Rang. (Gunn. S.). Hann sagði, að mjer þætti hún óþingleg og ekki berandi fram, og hann fjelst á það með orðum, sem samboðin eru hans smekkvísi. Hann var eitthvað að tala um saur og að þvo annara saur, og virtist hann þar eiga við till. 1. þm. Rang. (Gunn. S.).
Hv. 1. þm. Reykv. (Jak. M.) sagði, að jeg hefði flutt frv. hjer inn á þingið, sem jeg muni ekki ætla að samþykkja, og geri mig því sekan í því sama, sem jeg víti hv. 1. þm. Rang. (Gunn. S.) fyrir. Þetta er rangt, því þótt jeg sje ósamþykkur einstökum atriðum þess og hafi bent á ýmsar greinar þess, sem þurfa lagfæringar við, þá er ekki þar með sagt, að aðaltilgangi frv. þurfi að breyta til þess, að jeg geti greitt því atkv. Og er þetta alt annað en að bera fram till., sem flm. er algerlega mótfallinn og ber fram beint í þeim tilgangi, að fá sjálfur tækifæri til að greiða atkv. á móti henni, eins og hv. 1. þm. Rang. (Gunn. S.) kveðst ætla að gera. En till. er líka borin fram af þeim þm., sem talað hefir mest um að eta sitt eigið afkvæmi, og er aðferð hans þá kann ske skiljanlegri. (Gunn. S.: Hún átti að fyrirbyggja loðnar tillögur).
Þá sný jeg mjer aftur að hv. 4. þm. Reykv. (M. J.). Hann talaði langt mál um stefnur í ýmsum landsmálum og um atvinnumál, en sagði þar raunar ekkert annað en það litla, sem hann hafði lært af mjer á þingmálafundunum í vetur.
Hv. þm. (M. J.) talaði um, að þeir, sem greiddu atkv. með dagskrártill. minni, væru að lepja slepju. Röksemd er þetta ekki, fremur en annað, sem hv. þm. (M. J.) ber fram. En þetta orðatiltæki var honum sjálfum svo einkar samboðið, því að ekkert af því, sem menn verða varir við hjer í þessum sal, líkist meir slepju en það, sem fram gengur af munni þessa hv. þm. (M. J.). Það er þunt, — ekki alveg eins og vatn, heldur ámóta og slepja. Það rennur stanslaust eins og slepja, og það er uppfylt af allra ósmekklegustu orðatiltækjum og samlíkingum, og þess vegna ógeðslegt — eins og slepja. Eftir að hv. þm. (M. J.) var búinn að skálda langt mál út af ræðu minni og dagskránni, komst hann að þeirri niðurstöðu, að jeg mundi annaðhvort greiða atkv. á móti minni eigin tillögu, eða á móti sannfæringu minni. Jeg vil biðja hv. þm. (M.J.) að taka betur eftir því, sem tillaga mín fer fram á, og hann hlýtur þá að kannast við, þegar hann er kominn í rúmið og búinn að lesa kvöldbænirnar, að þetta eru alt rangfærslur frá honum sjálfum. Till. mín fer fram á það, að afstaða þingsins til stjórnarinnar fari eftir málum. Jeg lofaði mínum kjósendum að stuðla ekki að stjórnarskiftum, nema betri stjórn væri fáanleg. En hv. 4. þm. Reykv. (M. J.) lofaði sínum kjósendum því að vera á móti stjórninni, án tillits til allra mála og hvað sem við tæki, og upp á það eitt er hann kosinn.
Það er ekki rjett, sem hv. þm. A.-Sk. (Þorl. J.) sagði, að hjer hefðu verið kosnir 3 þingmenn upp á það að vera á móti stjórninni, því að einungis einn var kosinn upp á þá stefnu, og það sá, sem fæst fjekk atkvæðin. Jeg sagði einungis, að jeg vildi skifta um stjórn, ef trygging fengist fyrir því, að betri stjórn fengist í staðinn.
Hv. þm. (M. J.) sagði, að beðið væri með óþreyju eftir úrslitunum hjeðan um þetta mál. En sú óþreyja mundi ekkert batna, þótt haldið væri áfram stjórnarskiftabraski, sem þingið ef til vill gæti ekki ráðið fram úr. En hitt er skiljanlegt, að þjóðin bíði með óþreyju eftir afgreiðslu stórmálanna, sem eiga að ráða bót á þeim ósköpum, sem yfir landið dynja. Jeg get nú slept hv. 4. þm. Reykv. (M. J.) að sinni, og að öðru leyti svarað honum um leið og hv. þm. Dala. (B. J.).
Þm. Dala. (B. J.) ljek hjer skopleik mikinn í gærkvöldi, svo sem hans er vandi oft og einatt. Jeg hefi skrifað sanna og óhlutdræga lýsingu af ytra látæði hans hjer í þingsalnum, eins og það birtist þá og oft endra nær, þegar hann annars tollir inni í deildarsalnum. Hann eirir sjaldnast í sæti sínu, en rápar í sífellu um salinn, ýmist utan borða eða innan borða. Hann er sífelt að grípa fram í fyrir ræðumönnum, stráandi frá sjer hnyttyrðum, með fettum og brettum, eins og leikari á leiksviði, og fær líka einatt hlátur áheyrenda að launum, eins og títt er um leikara. Lýsingin er of löng til að hafa hana yfir hjer, en jeg mun smám saman fullkomna hana og geyma hana á þeim stað, sem eftirkomendurnir hafa aðgang að henni.
Jeg ætla líka að geyma að minnast á utanríkismálin, þar til allsherjarnefndin hefir skilað áliti sínu um þingsályktunartillögu hans þeim viðvíkjandi. En í þetta skifti ætla jeg að minnast lítið eitt á fjármálavit hans og atvinnumálavit, með því að endurtaka nokkur ummæli hans sjálfs úr ræðu hans í gærkvöldi, og má hann skoða það sem þökk og kvittun frá mjer fyrir nokkur hnittyrði hans þá í minn garð, sem áhorfendur launuðu honum með hlátri.
Fjármálaviti sínu lýsti hann einna best með þeim ummælum sínum, að það borgaði sig ekki fyrir atvinnurekendur sjávarútvegsins að eiga svo mikið fje, að þeir gætu komist af án lánsfjár, yfir þann tíma ársins, sem veltufjeð verður bundið í atvinnurekstrinum. Það er ótrúlegt, að nokkur gæti sagt slíkt. En hann sagði þetta orðrjett.
Tal hans um gengislánið lýsti líka allvel fjármálaviti hans. Hann gerir ráð fyrir tvennu í sömu andránni, fyrst að geyma peningana, er til láns væru teknir, nokkra hríð, þangað til gengið sje lækkað, og endurgreiða þá svo með lægra gengi, þ. e. a. s. græða á gengismun, og það jafnvel 6 miljónir króna. Og í öðru lagi að nota þessa sömu peninga til að neyða þeim upp á bankana, sem svo lánuðu þá til fyrirtækja, jafnvel til fyrirtækja, sem ekki borguðu sig, svo engin trygging væri fyrir því, að peningarnir fengjust aftur.
Atvinnumálaviti sínu lýsti hann sjerstaklega vel með því, þegar hann fór að skýra frá, hvernig hann vildi fara að því að „draga saman seglin“, sem jeg sagði að atvinnurekendur yrðu nú að gera. Og hv. 4. þm. Reykv. (M. J.) notaði sama efnið til að lýsa sínu atvinnumálaviti, og þess vegna slæ jeg þeim saman í þessu atriði. Þetta, að draga saman seglin, er eitt af mestu vandamálum hvers atvinnurekanda, þegar kringumstæður neyða hann til þess. Báðir lýstu þeir því, hvernig þeir álitu, að togaraeigendur mundu fara að slíku. Hv. þm. Dala. (B. J.) vildi gera það með því að setja skipin á land „þetta ár, næsta ár, og hver veit hve mörg ár“. Þetta er haft eftir honum orðrjett. Hv. 4. þm. Reykv. (M. J.) útlistaði þetta vandamál á þann hátt, að svo og svo mikið af atvinnuvegunum verði að hætta og togararnir að fara út úr landinu, þessi dýru og góðu vopn, sem íslenska þjóðin hafi nú í höndum í þeirri ógurlegu orustu, sem þjóðin eigi nú í. Auðvitað geti komið fyrir, að menn þurfi að draga saman seglin, en þá skoði hann það sem slys, líkt og þegar skip rekst á sker og skipstjón hlýst af. Þetta geti komið fyrir, en viljandi geri þetta enginn. Það veit nú svo að segja hvert mannsbarn í bænum, nema þessir hv. þingmenn, hvernig togaraeigendur fara að „draga saman seglin“, þegar kringumstæðurnar neyða þá til þess. Þeir gera það með því að láta skip sín stunda veiðar einungis þann eða þá tíma ársins, sem mest er aflavonin, en láta þau — því miður — liggja við landfestar aðra tíma ársins.
Jeg get einnig frætt þessa háttv. þm. um, hvernig bóndinn fer að draga saman seglin. Hann hættir ekki að búa, og hann reynir ekki heldur að fljóta á síhækkandi lánum. En hann minkar dálítið við sig bústofninn, fækkar fólkinu, og þá helst dýrasta fólkinu; svo vinnur hann sjálfur dálítið meira en áður, konan hans sömuleiðis, og kann ske börnin þeirra líka. Þessu fylgja vitaskuld ýms óþægindi, en þannig verður að fara að, og þannig fara menn að. Jeg hefi nú lokið því, sem jeg vildi við þessa hv. þm. sagt hafa. Og sný jeg mjer þá að afstöðu minni til stjórnarinnar.
Ummæli mín um hana hafa verið misskilin, og þar á meðal af hv. þm. Str. (M. P.). Hann segir, að jeg hafi sagt, að jeg væri ekki óánægður með núverandi stjórn. En jeg sagði, að jeg væri minna óánægður með framkvæmdir stjórnarinnar á ráðstöfunum síðustu þinga, heldur en með þessar ráðstafanir sjálfar. En jeg segi honum það satt, að jeg er svo mjög óánægður með margt, sem gerst hefir á síðari þingum, að óánægja mín með stjórnina getur vel verið býsna mikil, þó að hún sje minni en óánægja mín með ráðstafanir síðustu þinga. Og í öðru lagi sagði jeg það, að mjer fyndist lítið til um þær ásakanir, sem hv. þm. Dala. (B. J.) bar fram. Og jeg álít, að það sje margt annað, sem er athugavert við aðgerðir hæstv. stjórnar, en það, sem hv. þm. Dala. (B. J.) taldi upp. En auðvitað er ekki að búast við því, að hann beri fram sömu aðfinslur gegn stjórninni sem jeg mundi gera, því skoðanir okkar eiga ekki samleið þar, frekar en víða annarsstaðar.
Hv. þm. Dala. (B. J.) sagði t. d., að eitt af stærstu málunum væri það, að hæstv. stjórn ætti að sjá um, að kosningar í sveit stæðu yfir í þrjá daga. Hæstv. stjórn hefir láðst að svara þessu, en jeg nefni það sem dæmi um, hve nauðaómerkilegar ásakanir hans eru.
Hjer hefir verið minst á stefnur og flokksmyndanir. Jeg er þar sammála hv. þm. Str. (M. P.), að nauðsynlegt sje, að flokkar myndist innan þingsins, flokkar, sem hafi fastar og ákveðnar stefnur og haldi þeim uppi. En jeg er honum ekki sammála um það, að stjórnin eigi að gangast fyrir þessu. Við því er ekki að búast. Stefnur verða að myndast annarsstaðar en hjá stjórninni. Þær verða að myndast hjá þeim, er bera uppi málin, og þá fyrst og fremst hjá kjósendunum. Þó gæti jeg líka hugsað mjer, að byrjunin gæti orðið með flokksmyndun meðal þingmanna. En svo mikið hefi jeg þegar kynst þinglífinu, að mjer er það ljóst, að ráðherrarnir mundu öðrum þingmönnum fremur verða utan við slík samtök í fyrstu, og gætu þá síst haft þar forgöngu.
Það hefir verið minst á það, að hæstv. atvrh. (P. J.) lýsti yfir því, að hann mundi neyta atkvæðisrjettar síns og greiða atkv. á móti vantraustsyfirlýsingunni. Sumir hafa hneykslast á þessu, en jeg tel það rjett. Ef svo stæði á, að flokkaskifting væri hjer, þá mundi hver flokkur krefjast þess, að ráðherra, sem teldist til flokksins, greiddi atkv. um slíkt, ef á því ylti.
Hæstv. forsrh. (J. M.) mintist á, að í Danmörku hefði stjórnin setið með eins atkvæðis meiri hluta í fólksþinginu, að atkvæðum ráðherranna meðtöldum. Hefði einhver úr minni hlutanum þar borið upp vantrauststillögu, þá hefði þess auðvitað verið krafist af ráðherrunum, að þeir greiddu atkvæði á móti henni, enda hefði það verið algerlega rangt af stjórnarflokknum að líða minni hlutanum að koma fram vantraustsyfirlýsingu. Það er einnig orðin venja, að frambjóðendur til Alþingis greiði atkv. með sjálfum sjer. Og að ráðherra greiði einnig atkv. með flokki sínum á þingi er alveg hliðstætt því.
Loks verð jeg að víkja lítið eitt að dagskrá minni. Hún hnígur, eins og menn vita, að því, að afstaða deildarinnar til stjórnarinnar hljóti að fara eftir ýmsum þeim málum, sem liggja nú fyrir þinginu. En þessi mál eru ekki enn komin fyrir deildina, að öðru leyti en því, að sumum þeirra hefir verið vísað til nefnda.
Það hefir nú komið fyrir hjer í deildinni við þessar umr., að sumir hv. þm. hafa talað um mál, og það stórmál, sem enn þá eru í nefndum. Þar á meðal má nefna hv. 1. þm. Árn. (E. E.), sem er formaður peningamálanefndar deildarinnar og hjelt langa ræðu um mál, sem er í þeirri nefnd til athugunar. Það er ekki viðunandi, að þm. þurfi að tala um aðstöðu sína til mála, sem enn þá eru í nefndum, og taka á þeim grundvelli afstöðu til stjórnarinnar. Hv. 1. þm. Reykv. (Jak. M.) mintist líka á mál, sem er ekki komið fyrir deildina enn þá, þótt nefndarálit sje fullgert. Hann gat þess meðal annars, að sú nefnd (viðskiftamálanefndin) hefði farið út fyrir verksvið sitt, en fyrir því verða færðar ástæður í framsögu þess máls, sem jeg veit, að hv. þm. (Jak. M.) tekur gildar.
Jeg undirstrika það enn þá, að stórmálin hljóta að ráða afstöðu manna til hæstv. stjórnar, en það er augljóst, að flest málin verða ekki nægilega upplýst fyr en þau koma úr nefndum. Hitt er annað mál, að sum mál eru svo ljós, að menn geta þegar í upphafi tekið afstöðu til þeirra. Þar á meðal tel jeg eitt af stærstu málunum, sem nú liggja fyrir, sem sje stjórnarfrv. um undirbúning járnbrautar og virkjun Sogsfossanna. Jeg hafði ákveðið, að það skyldi vera eina frv., sem jeg bæri fram á þessu þingi af eigin hvötum, en hæstv. stjórn varð fyrri til og bar frv. fram. Þetta, að hæstv. stjórn bar fram aðaláhugamál mitt, ræður mjög miklu um afstöðu mína til hennar. Mjer finst þeir hv. 1. þm. Rang. (Gunn. S.) og 1. þm. Árn. (E. E.) ekki rækja rjettilega skyldur sínar við kjördæmi sín, hvað viðvíkur þessu máli. Engum ætti þetta stórmál fremur að vera áhugamál en þeim. En þegar stjórnin hefir borið fram lagafrv. til rjettrar byrjunar í þessu stórmáli, (Gunn. S.: Það getur næsta stjórn líka), þá láta þeir það vera meðal sinna fyrstu verka að mæla með vantraustsyfirlýsingu á þá sömu stjórn. Hv. 1. þm. Rang. (Gunn. S.) á það engan veginn víst, að næsta stjórn geri það, yfir höfuð verði því fylgjandi. Það gleður mig, að hv. 2. þm. Ám. (Þorl. G.) hefir til þessa skilið köllun sína betur.
Hvað viðvíkur brtt. hv. þm. Str. (M. P.), þá álít jeg, að hann hefði ekki átt að koma fram með hana, því mjer skilst, eftir ummælum hans, að hann ætti blátt áfram að greiða atkvæði með vantraustsyfirlýsingu, því að mjer virðist hugur hans eindreginn á móti stjórninni. Annars er brtt. hans ekki efnisbreyting, og mjer stendur því nokkuð á sama, hvort hún er feld eða samþykt.