28.04.1923
Neðri deild: 52. fundur, 35. löggjafarþing.
Sjá dálk 473 í C-deild Alþingistíðinda. (2232)
88. mál, menntaskóli Norður og Austurlands
Jón Þorláksson:
Ræða hv. flm. frv. og frsm. minni hl. mentmn. (ÞorstJ) bar það greinilega með sjer, að þetta er borið fram sem kappsmál og metnaðarmál að mestu leyti. Þess vegna er ekki fýsilegt að tala um það með rökum. Maður veit fyrirfram, að þetta er svo mikið tilfinningamál fyrir aðstandendum þess, að mótrökin hafa ekki áhrif.
Það er nú svo ástatt um skólamálin, að á Akureyri er gagnfræðaskólinn svo fullur, að því er yfir lýst, að hann geti ekki tekið á móti fleirum vegna skorts á húsrúmi og kennurum. Að gagnfræða- og mentaskólanum hjer í Reykjavík er aðsóknin mikil, svo að skólinn er orðinn stærri en húsrúm og kenslukraftar leyfa, eftir því sem lögin heimila. Það hefir því verið farið út fyrir ramma laganna, til að bæta við kennurum. Skólinn hjer í Reykjavík, sem þó er svona fullur af gagnfræðingum, framleiðir næga tölu af stúdentum árlega. Allir eru sammála um, að þetta stafar af því, að gagnfræðadeildin neðan við skólann hjer dregur að sjer fjölda manns, einkum bæjarbúa, til gagnfræðanáms; svo vilja margir ekki hætta á miðri leið, en halda áfram til stúdentsprófs, og af þessu er stúdentaframleiðslan þegar orðin í mesta lagi.
Þess vegna er það undarlega til fundið að fara nú að leggja niður gagnfræðaskólann á Akureyri og reisa þar lærðan skóla. Þetta er ekki komið fram af þjóðarþörf, enda er því ekki haldið fram af neinum, að skortur sje á stúdentum.
Fyrsta afleiðingin af þessu verður sú, að þrengra verður fyrir gagnfræðanemendur en áður, þar sem gert er ráð fyrir að synja um viðtöku á Akureyri nálega helmingi þeirra gagnfræðanemenda, sem þar geta verið nú.
Hvað verður svo gert? Þá mun koma fram sú eðlilega krafa, að skólinn verði stækkaður, svo að þar geti verið bæði lærður skóli og gagnfræðaskóli. En til þess er hann ekki nógu stór enn. Til þess að gera þetta frv. sem ísmeygilegast, þá er sagt skakt til um húsrúmið.
Ef hæfilega er skipað í skólann, getur aðeins ein deild verið í hverri stofu, og þá geta ekki verið fleiri í gagnfræðadeildinni heldur en í lærðu deildinni, þremur efstu bekkjunum.
Við höfum haft hjer 6 bekkja skóla í Rvík og vitum, hvað til þess þarf. Þá voru hjer auk rektors 6 fastir kennarar, og þar að auki tímakensla og aukakennari í dönsku og sögu og fleiru.
Það þýðir því ekkert að segja mönnum, að komist verði af með 5 kennara á Akureyri við lærðan skóla. Það má líka reikna þetta út af kenslustundafjölda. 6 kenslustundir á dag í 6 bekkja skóla eru sama sem 216 stundir á viku. Og þó getur því skakkað, ef einhverjum bekkjum væri skift í 2 deildir. En verði samkensla t. d. í leikfimi og söng, má vera, að komist verði af með örlítið minna en 216 stundir á viku. Nú er hverjum kennara við slíkan skóla gert að kenna 24 stundir á viku, nema skólastjóra, og samsvarar hvað öðru, kennarafjöldi og stundafjöldi, ef kennararnir eru 9.
Það þýðir ekkert að reyna að telja nokkrum trú um, að þetta hafi breyst síðan samsteypan var gerð á gagnfræðaskólanum og lærða skólanum.
Þar sem í frv. þessu er aðeins gert ráð fyrir 5 kennurum, þá þarf því fleiri aukakennara og meiri aðkeypta tímakenslu. Og þetta gengur þó aðeins á meðan menn una því, að skólinn taki ekki á móti öðrum en þeim, sem ætla að verða stúdentar. En undir eins og krafan um aukna gagnfræðamentun kemur aftur fram, þá þarf að bæta við skólann kenslustofum og auknu húsrúmi fyrir heimavistir og fjölga kennurum. Um alt þetta hafa flm. vandlega þagað.
Ástandið í landinu er nú þannig, að almenningur álítur hvorki rjett nje fært að stofna fjölda af nýjum embættum, allra síst til framleiðslu nýrra stúdenta, sem nóg er af fyrir í landinu.
Nei, á bak við stendur aðeins norðlenskur fjórðungsmetnaður, eins og greinilega kom fram hjá háttv. flm. (ÞorstJ), sem talaði um Jón Arason og missi hins forna Hólaskóla fyrir áhrif frá erlendu valdi. Jeg gæti skilið þennan metnað hjá þeim mönnum, sem ekki hafa íhugað sögu landsins og ástand þess nú. Þessi fjórðungsmetnaður komst eitt sinn svo langt, að við lá, að Norðlendingar og Sunnlendingar berðust á Alþingi, og það var undir stjórn Jóns Arasonar, svo að hv. flm. minti mig á það. En vitrustu og bestu menn gátu þá miðlað málum.
Nú er ekki um nein mannslíf að tefla, heldur einungis hvort það eigi að teygja fleiri unga menn inn á mentaskólabrautina og fjölga stúdentum. Jeg held, að það komi í ljós, að þegar þeir eiga að fara að berjast fyrir lífinu, þá verði fullþröngt um suma þeirra, og að skólagangan verði þeim því hefndargjöf, því að stúdentaframleiðslan tvöfaldast, þegar skólarnir eru orðnir tveir.
Hv. flm. (ÞorstJ) sló fram tveimur fjarstæðum. Í fyrsta lagi þeirri, að ef stofnuð yrði nú stúdentaverksmiðja á Akureyri, þá yrði það gert fyrir unga og efnilega, en fátæka menn. Jeg held, að þetta sje aðeins fjarstæða. Jeg veit ekki betur en að kringumstæðurnar hafi ávalt verið svo hingað til, að gáfaðir og duglegir menn úr sveitum hafi getað klofið að stunda nám í Rvík fram að allra síðustu árum. Og þó að þjóðarhagir hafi nú gengið nokkuð úr skorðum, þá er ekki rjett að gripa til þessa ráðs, heldur verður að finna bót við þessum augnabliksvandræðum með bráðabirgðaráðstöf unum.
Önnur fjarstæðan hjá háttv. flm. (ÞorstJ) var sú, að mótstöðumenn frv. vildu einoka skólann hjer í Reykjavík fyrir höfuðstaðarbúa og börn efnamanna. Hv. flm. átti sæti í mentmn. á síðasta þingi, og ef hann man, hvað þar var sagt þá, hlýtur hann að vita, að hann segir þetta ósatt. Hann veit vel, að við allir samnefndarmenn hans vildum koma lögum yfir hið óeðlilega hlutfall milli Reykjavíkur og annara landshluta um aðgang að mentaskólanum, og bárum fram tillögur um þetta með fylsta samþykki hans og nefndarinnar í heild. Hjer þarf vitanlega að koma upp heimavistum við skólann til að bæta úr þörfinni fyrir nemendur úr öðrum landshlutum.
Mentmn. bar fram þáltill. um þetta 1921, um að skora á stjórnina að undirbúa það mál; til að sýna fram á aðstöðu mína þá vil jeg, með leyfi hæstv. forseta, leyfa mjer að lesa upp kafla úr framsöguræðu minni þá.
Eftir að hafa talað um nauðsynina til heimavista við mentaskólann segi jeg svo:
„Svo teljum við heimavistirnar nauðsynlegar til að koma rjettingu á það hlutfall, sem nú er á milli reykvíkskra nemenda og nemenda annarsstaðar að. Örðugleikarnir á að koma nemendum hjer fyrir draga úr aðsókninni frá öðrum hjeruðum, og að sama skapi fjölgar Reykvíkingunum. 2/3 hlutar allra nemenda mentaskólans eru nú úr Reykjavík. Nefndin er sammála um að telja óheppilega slíka röskun á hlutföllunum, og álítur hún nauðsynlegt að skapa skilyrði til þess, að utanbæjarmenn geti sótt skólann.“ Þessari till. var framfylgt með fullri atorku af okkur þremur þm. úr Rvík, sem vorum í mentmn., en það voru hv. 4. þm. Reykv. (MJ) og hv. þm. Dala. (RJ) auk mín. Hv. 1. þm. N-M. (ÞorstJ) fylgdi henni að vísu, en þó miklu meira með hangandi hendi en við. Það liggur nærri fyrir þeim þingmönnum, sem lítið hugsa út fyrir sitt kjördæmi, að ætla, að aðrir þm. hugsi á sama hátt. En því er ekki svo varið með þingmenn Reykjavíkur; þeim er ekkert ant um, að Reykvíkingar einir verði í miklum meiri hl. í mentaskólanum. Í skólanum hafa líka ávalt verið margir nemendur úr öðrum landshlutum.
Þó að þm. Reykv. vilji ekki ganga inn á þá fjarstæðu, að tvöfalda stúdentaframleiðsluna, þá er það engin sönnun fyrir því, að þeir vilji einoka mentaskólann og einskorða við Reykvíkinga.
Nú vil jeg nota tækifærið til að beina þeirri spurningu að hæstv. stjórn, hvað gert hafi verið viðvíkjandi þáltill. frá 1921. Jeg skal raunar játa, að það er erfiðleikum bundið að koma upp heimavist á þessum tímum, en meðan ríkið skýtur sjer undan þeirri skyldu, þá er ekki annað að gera fyrir ríkið en bæta nemendum utan af landi hallann, sem þeir biða við það, að heimavistin er enn ekki bygð, með sæmilegum árlegum fjárframlögum. Hv. frsm. minni hl. (ÞorstJ) gat þess, að lærdómsdeild skólans væri tvískift, en það er löggjöfin, sem ákvað það svo, vegna kenslunnar. Í efri deild skólans er því nú bæði starðfræðis- og máladeild, og til þess getur komið, að þeirri síðarnefndu verði tvískift. En af hverju stafar það? Það er bein afleiðing þess ágalla, sem bæði jeg og fleiri hafa viljað fá rjetting á, að neðri deild skólans hefir verið breytt í gagnfræðaskóla. Þangað sækir fjöldi nemenda, sem upphaflega ætla sjer ekki að fara lengra en til gagnfræðaprófs, en þegar þar að kemur, þykir þeim leitt að halda ekki áfram, vilja ekki skilja við fjelagana, jafnvel þó að foreldrar þeirra hefðu fremur kosið þeim aðra lífsbraut. Af þessum rökum viljum vjer sem fyrst afnema gagnfræðadeildina og gera skólann aftur óskiftan, jafnvel þó að það hlyti að hafa aukinn kostnað í för með sjer fyrir Reykjavíkurkjördæmi, þar sem þá yrði óhjákvæmilegt fyrir bæinn að koma sjer upp nýjum gagnfræðaskóla. En þetta er sú eðlilega lausn á málinu og sú leið, sem verður að fara, hvort sem skóli kemur á Akureyri eða ekki, því aðsóknin að skólanum hjer myndi ekki minka, þó þar yrði komið upp lærðum skóla. Þá kynni að kippa eitthvað úr vextinum í bili, en aðsóknin fer hjer svo hröðum skrefum vaxandi, að tala nemenda myndi brátt ná sjer aftur. Og meðan sú er tilhögunin, að 3 bekkir eru í gagnfræðaskólanum, þá er opin sú veiðigildra, sem lokkar árlega mikinn hluta af æskulýð bæjarins og námsmönnum utan af landi inn í skólann, og reynslan sýnir, að alt of margir halda áfram til stúdentsprófs. Og komi nú mentaskóli á Akureyri, má vænta þess, að brátt heyrist þaðan háværar kröfur um það, að hafa 3 neðstu bekkina gagnfræðaskóla. Og auðvitað fá þeir þessum tilmælum framgengt, enda engin sjáanleg ástæða til þess að gera Akureyringa afskifta af þeim skóla, sem þeir hafa svo lengi haft. En þá er þar komin nákvæmlega sama gildran og hjer, og er þá síst ráðin bót á því, að stúdentaframleiðslan er orðin um hóf fram.
Að lokum vil jeg vísa frá mjer og öðrum andstæðingum frv. öllum aðdróttunum um það, að við viljum gera fátækum en efnilegum sveitapiltum ókleift að ganga lærða veginn, og er jeg tilbúinn að sýna það með atkvæði mínu, þó síðar verði. En vjer viljum ekki gera svo ilt, að lokka svo marga inn á þessa braut, að landið geti ekki sjeð þeim fyrir stöðu við þeirra hæfi að náminu loknu, og þeir fyrir þá sök verði vandræðamenn sjálfs sín og þjóðfjelagsins, þegar út í lífið er komið. Og jeg hefi þegar bent á, hvað næst sje fyrir hendi að gera í þessu efni, nefnilega það, að gera skólann hjer sem fyrst óskiftan, koma upp heimavist við hann og leggja árlega fram sæmilega upphæð úr ríkissjóði til styrktar fátækari piltum, svo námið verði þeim ekki úr hófi fram kostnaðarsamt.
Það hefir komið fram, að þetta skólamál sje metnaðarmál Norðlendinga. En hvers vegna fara þeir þá ekki fram á það, að Reykjavík og Akureyri hafi skifti á skólum, þannig að mentaskólinn verði framvegis á Akureyri, en gagnfræðaskólinn, sem auðvitað þarf meira húsrúm, verði hjer. Frá þjóðfjelagsins sjónarmiði er ekkert athugavert við þetta. Og vilji einhver hv. þm. flytja frv., sem fari í þessa átt, myndi jeg fyrir mitt leyti vera fús til að taka það til rólegrar yfirvegunar.